- ورتالىق
- ەل ءىشى
- شينجياڭ
- حالىقارا
مادەنيەت
ارناۋلى تاقىرىپ
«ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» − ءۇندىستانعا ساپار
جۋ ميڭجۇن
2017.01.19 13:27 كەلۋ قاينارى : شينجياڭ گازەتى
بيىل قىركۇيەكتىڭ ورتاسىندا جۇڭگو شينجياڭ حالىقارالىق ساياحات شەكتى سەرىكتەستىگىنىڭ ۇسىنىسىمەن، قازاقستان استانا اۆياتسيا سەرىكتەستىگى مەن قىرعىزستان ماناس اۆياتسيا سەرىكتەستىگى بىرلەسىپ ۇيىمداستىرعان «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» اۆياتسيا ساياحاتى اياسىندا «ءۇندىستانعا ساپار» قيمىلىنا قاتىناستىم. دۇنيەدەگى 4 ءىرى وركەنيەتتى بايىرعى ەلدىڭ ءبىرى ەسەپتەلەتىن ءۇندىستاندا دۇنيەگە ايگىلى تاريحي جۇرتتار، بۇددا ءدىنىنىڭ قاسيەتتى جەرى، كونە قامالدار سياقتىلار مولىنان كەزدەسەدى. يندۋيزم، ءىسلام ءدىنى، بۇددا ءدىنى سياقتى دىندەردىڭ وسى ارادا توعىسۋىنان تۋىلعان مادەنيەت تىلسىمدىگى مەن نۇر - شۇعىلاسى ارقىلى ادامدى وزىنە ءتانتى ەتەدى. وسىنداي اسەرلى دە تەبىرەنىستى سەزىممەن وسىناۋ بايىرعى دا اڭىزعا تولى ەلگە اياق باستىم.
الۋان الاۋلى بايتاق مەكەن
ءۇندىستان 5000 جىلدىق وركەنيەت تاريحىنا يە مەملەكەت، ونىڭ تىلسىمىنە ءتانتى بولمايتىن ادام كەمدە - كەم. مەندەگى ءۇندىستان جونىندەگى تۇسىنىك العاشىندا رابيدرانت تاگوردىڭ فيلوسوفياعا تولى، وقىعان كىسىنى شىتىرمان ويعا سالاتىن ولەڭدەرىنەن باستالعان بولاتىن. شۋانزاڭنىڭ نە قيلى ماشاقاتتى باستان كەشىپ باتىسقا نوم الۋعا ساپار شەگۋى ءۇندىستان جونىندەگى اسەرگە تاعى ءبىر قابات تىلسىمدىك بوياۋىن ۇستەيدى. تاگوردىڭ ولەڭىندە ايتقانداي، ءۇندىستان ەندىگىدە: «وتتاي ىستىق ءجۇزى ونىڭ، تۇنگى جاڭبىر سياقتى، ارمانىمدى ارالايدى اسىقپاي»، - دەگەنىندەي جىلى تارتا بەرەدى.
ءۇندىستانعا قانشا قىزىعىپ، تىلسىمىنە قانشا قۇنىققانىممەن، وعان تابان تىرەۋدەن بۇرىنعى ءۇندىستان جونىندەگى اسەرىم ءالى دە ءتۇرلى - ءتۇستى جاعىمسىز داقپىرت دەڭگەيىندە عانا تۇرعان بولاتىن.
بايىرعى وركەنيەت وشاعىنا قادام باسۋىممەن - اق جاڭا دەلي اۋەجايى قۇرىلىسىنىڭ كوركەمدىگى شىت جاڭا اسەرگە بولەي باستادى. اۋەجاي زالىنىڭ قابىرعالارىنا كىرىستىرىلگەن بۇددانىڭ 12 التىن قول ءمۇسىنى مۇندا كەلگەن ءاربىر ساياحاتشىنىڭ نازارىن وزىنە ەڭ الدىمەن بۇرادى. 1000 شارشى مەترگە تاياۋ داۋالعا ورنالاسقان التىن قولدىڭ اربىرەۋى ءار ءتۇرلى ەرەكشەلىكپەن الدىعا سوزىلىپ، ادامعا بۇددا جونىندە عاجايىپ تا ءتىلسىم سەزىم بەرۋمەن بىرگە، وسى ەلدىڭ مادەنيەت تىنىسى مەن بايىرعى وركەنيەتكە دەگەن قۇرمەت سەزىمىن وياتادى ەكەن.
ءۇندىستانداعى ءبىرىنشى بەكەت − جاڭا دەلي. 19 - عاسىردا، ۇلى بريتانيا وتارشىل بيلەۋشىلەرى باستابىندا استاناسىن باتىس بەنگالداعى جاكارتاعا سالىپ، 1911 - جىلى استاناسىن دەليگە كوشىرەتىنىن رەسمي جاريالاپ، استانانىڭ اتىن جاڭا دەلي دەپ اتاعان بولاتىن. ءۇندىستان 1947 - جىلى ازاتتىق العاننان كەيىن دە جاڭا دەلي دەگەن اتاۋدى وزگەرتپەي قولدانا بەردى دە، جاڭا دەلي وسى زامانعى ءۇندىستاننىڭ استاناسى بولىپ قالدى. ءۇندىستاننىڭ ۇكىمەتتىك اتاۋىندا استانانىڭ اتى جاڭا دەلي بولعانىمەن، جەرگىلىكتى ادامداردى قامتىعان كوپتەگەن ادامدار بۇرىنعىداي دەلي اتاۋىن ايتۋعا ادەتتەنگەندەي.
كونە دەلي جاڭا دەليمەن كورشىلەس جاتادى. كونە دەلي كۇنى بۇگىنگە دەيىن وسىدان بۇرىنعى نەشە ءجۇز جىلدىق، ءتىپتى، نەشە مىڭ جىلدىق تاريحي وزگەرىستىڭ بەلگىلەرىن سول قالپى ساقتاپ جاتىر. جاڭا دەليگە عانا بارىپ، كونە دەليدەگى كەپتەلىس سىندى ەرەكشە كورىنىستى باستان كەشىرمەسەڭىز، ءۇندىستانعا بەكەر كەلگەن بولاسىز. كونە دەليدىڭ تار دا كەپتەلىسكە تولى كوشەلەرىنىڭ بار جەرىندە سەڭدەي سوعىلىسقان ادامدار لەگى، ءتۇرلى - ءتۇستى اۆتوكولىكتەر جەر بەتىندە وگىزدەي جىبىرلاپ قوزعالادى. ءتارتىپسىز سالىنعان قۇرىلىستار، قالاي بولسا سولاي سالا سالعان ۇيلەر، ورمەكشى تورى سياقتى شىم - شىتىرىق ايقاسقان ەلەكتر سىمدارى... جالپى ايتقاندا، كونە دەلي ايتسا ايتقانداي «كونە»، مۇندا بارلىق جەردەن لىقسىعان كونەلىك، ەسكىلىك، توزىعى جەتكەن كورىنىس كەزدەسەدى.
كونە دەلي قالاسىن 1648 - جىلى ۇلى موعولدار پاتشالىعىنىڭ 5 - يمپەراتورى شاح جاھان سالدىرعان، ول كوشەلەرى ايقىش - ۇيقىش، بۇرىس - بۇلتاڭى كوپ قالا. ونىڭ ەڭ ابات كوشەسى كونە قالا كوشەسى ەسەپتەلەدى، بۇل ارانى كونە دەليدىڭ جاۋھارى دەۋگە بولادى، ۇلكەندى - كىشىلى دۇكەندەر مەن بازارلار كوشەنىڭ ەكى جاعىنان ۇزىننان - ۇزاققا ءتىزىلىپ، تاۋارلارى كوزدىڭ جاۋىن الادى، مۇنداعى ءداستۇرلى كىرىستىرمەلى جاقۇتتار، ءپىل ءتىسى ويمالارى سياقتى كوركەمونەرلىك قولونەر بۇيىمدارى ساياحاتشىنى وزىنە باۋرايدى. قالانىڭ بارلىق جەرىنەن بۇتحانالار، مەشىتتەر كەزدەسەدى، قالانىڭ شىعىس سولتۇستىك بۇرىشىنداعى ايگىلى قىزىل قامال مەن باسقا دا سان - ساناقسىز ايگىلى كونە جۇرتتار دۇنيەنىڭ جەر - جەرىندەگى ساياحاتشىنى قىزىقتىرادى.
كونە دەليدەگى ءجاما مەشىتى مۇندا كەلگەندەر، ءسوزسىز، كورىپ قايتۋعا ءتيىستى ورىنداردىڭ ءبىرى. ول ءۇندىستانداعى ەڭ ۇلكەن مەشىت ءارى «دۇنيەدەگى 3 ۇلكەن مەشىتتىڭ» ءبىرى ەسەپتەلەدى. 1644 - جىلدان باستاپ سالىنا باستاعان بۇل مەشىت شاح جاھاننان قالعان ەڭ سوڭعى ساۋلەتتى قۇرىلىس بولاتىن. مەشىتتەن ناماز وقىپ وتىرعان تاقۋا مۇسىلمان جاماعاتىن دا، ءار جەردى كورىپ ارالاپ جۇرگەن ەر - ايەل ساياحاتشىلاردى دا كەزدەستىرە الاسىز. قازىرگى دەلي تۇرعىندارى جونىنەن العاندا، بۇل ارا ساياحات كورىنىس رايونى ەسەپتى، ءسىز مەيلى قاي دىنگە سەنىڭىز، بۇل ارانى ەمىن - ەركىن ارالاي بەرەسىز، مۇنان وسى ارانىڭ اناعۇرلىم كەڭ قامتىمدىلىعىن بايقاۋعا بولادى. ءۇندىستان كوپ ءدىندى مەملەكەت، كوپ ءتۇرلى ءدىن قاتار ءومىر ءسۇرىپ، جاراسىمدى وتاسۋ − ءۇندىستاننىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى ەسەپتەلەدى. ءۇندىستانداعى جالپاق جۇرتقا ەڭ تانىس قۇرىلىس − ماحابباتتان تۋىنداعان تاج - ماحال كەسەنەسى بولماق. كەسەنە مۇلتىكسىز سيممەتريالى پىشىندە، گۇل باقشالارى مەن كەسەنەنىڭ سۋداعى توڭكەرىلگەن ساعىمى ءوزارا كورىك بەرە ۋشتاسىپ، سانسىز ساياحاتشىنىڭ تاڭدايىن قاقتىرعان كوركەم كورىنىسكە اينالعان. تاج - ماحال كەسەنەسى ءۇندىستانداعى اگرا كونە قامالىنىڭ ىشىندە، يامۋنا وزەنىنىڭ وڭ جاق جاعالاۋىندا، ول ءۇندىستانداعى ايگىلى كونە جۇرتتاردىڭ ءبىرى ءارى دۇنيەدەگى 7 عاجايىپ قۇرىلىستىڭ ءبىرى سانالادى. تاج - ماحال كەسەنەسىن شاح جاھان حان و دۇنيەلىك بولعان حانىمى تاج - ماحالدى ەسكە الىپ تۇرۋ ءۇشىن سالدىرعان، ونىڭ كوركەمونەرلىك قۇنى اسا جوعارى.
شاح جاھاننىڭ جانىندا جاقسى كورەتىن ماليكەسى مۇمتاز ماحال پارسى قاندى، اسقان سۇلۋ، جۇمساق مىنەزدى، ونەرلى ادام بولعان. ول 21 جاسىندا جاحانارا حاننىڭ ءۇشىنشى حانزاداسى حۇررامعا تيگەن. حۇررامنىڭ ەتەگىنەن ۇستاعاننان كەيىن، مۇمتاز ماحال ونىمەن بىرگە جاپا مەن ازاپتى بىرگە تارتىپ، جانىنان ەكى ەلى ايرىلماي، جالپاق تەرريتوريانى تۇتاستاي ارالاپ شىعادى.
1628 - جىلى حۇررام ءبىر رەتكى قاندى شايقاس ارقىلى حاندىق تاققا وتىرىپ، ءوزىن شاح جاھان دەپ اتادى، بۇل كۇللى الەمنىڭ پاديشاسى دەگەن ماعىنادا ەدى. ماليكە مۇمتاز ماحال دا وسىعان وراي ورداداعى ەڭ جوعارى لاۋازىم − تاج - ماحال اتىنا يە بولادى. 1631 - جىلى تاج - ماحال حانعا ىلەسىپ وڭتۇستىككە جورىق جاساعاندا تۋىتتان كوز جۇمادى، بۇل كەزدە ول 39 جاستا عانا بولاتىن. ايتۋلارعا قاراعاندا، ول نەكەدەن كەيىنگى 18 جىلدا شاح جاھانعا 14 بالا تاۋىپ بەرىپتى، ولاردىڭ اراسىنان تەك 4 ۇل، 3 قىز عانا امان - ەسەن ءومىر ءسۇرىپتى.
تاج - ماحال كەسەنەسىنىڭ كەرەمەت تۇسى، تۇتاس قۇرىلىس بۇكىلدەي اق ءتۇستى ءمارماردان سالىنىپ، گۇل ويما مەن جازۋلارعا تۇگەلدەي قارا ءتۇستى ءمارمار پايدالانىلعان. تانىستىرۋعا نەگىزدەلگەندە، ءمارمار تاستاردىڭ بەتىنە كىرىستىرىلگەن سان - ساناقسىز اسىل تاستاردى ۇلى بريتانيا - فرانسيا بىرلەسپە ارمياسى تالاپ العان. تاج - ماحال كەسەنەسىن سالىپ شىعۋعا 22 جىل ۋاقىت جۇمسالىپ، ول ءۇشىن 20 مىڭنان استام جۇمىسشى تەر توككەن. قۇرىلىستىڭ ەلدەن ەرەك قۇپياسىن ساقتاۋ ءۇشىن، كەسەنە سالىنىپ بىتكەننەن كەيىن، شاح جاھان بارلىق جۇمىسشىنىڭ وڭ قولىن شاۋىپ تاستاعان دەسەدى.
ارالاپ جۇرسەڭىز، نەشە ءجۇز جىلدىڭ الدىنداعى شىنايى دا اسەرلى ماحاببات تىنىسىن سەزىنىپ، وسىناۋ ماحابباتتىڭ سيمۆولى بولعان جاس قۇرىلىستىڭ سالتاناتى مەن ايبىنىنا ءتانتى بولماي تۇرا المايسىز.
تاج - ماحالدى ءۇندىستانداعى جان تەبىرەنتەرلىك قۇرىلىس دەسەك، ونى بۇگىنگى سۋامينارايان عيباداتحاناسىمەن سالىستىرعاندا ءسال ولقى دەۋگە بولادى. سۋامينارايان عيباداتحاناسى ءۇندىستاننىڭ استاناسى جاڭا دەليدە، جەر اۋدانى 100 گەكتاردى الىپ جاتقان الىپ قۇرىلىس ءۇندىستانداعى قازىرگە دەيىنگى ەڭ ۇلكەن عيباداتحانا ەسەپتەلەدى. ول شەبەر كوركەمونەر، اقىل - پاراسات، ءۇندى مۇراسى، بەيبىتشىلىك يدەياسى مەن قۇن كوزقاراسىن ءبىر بويىندا توعىستىرعان جەر. ونىڭ قۇرىلىسىنا 2000عا جۋىق ەرىكتى قاتىناسىپ، كوپتەگەن قاراجاتتىڭ ۇنەمدەلۋىنە مۇرىندىق بولعان، ونىڭ ۇستىنە قۇرىلىسقا مەملەكەت قارجى قوسقاندىقتان، سىرتقا قاراتا اقىسىز اشىق ۇستالادى.
تۇتاس سۋامينارايان عيباداتحاناسى قىزىل كۇرەڭ شاعىل تاس پەن اق ءتۇستى مرامور تاستان قالانعان. تانىستىرۋعا قاراعاندا، نەگىزگى ساراي 148 تال تۇتاس دەنەلى ءپىل ءمۇسىنىنىڭ ۇستىندە، ۇزىندىعى 113 مەتر، كەڭدىگى 96 مەتر، 9 كۇمبەز بەن 239 اسەمدىك تىرەۋدەن قۇرالادى. سارايدا التىن جالاتىلعان 3 مەتر بيىكتىكتەگى نارايان بۇد ءمۇسىنى مەن يندۋيزم ءدىنىنىڭ باسقا 2000نان استام بۇد ءمۇسىنى بار. نەگىزگى سارايدىڭ ءتورت جاعىن ەكى قاباتتى تىرەۋلى زال قورشاپ تۇرادى، تىرەۋلى زالدىڭ ىشكى قابىرعالارىنا ءۇندىستاننىڭ تاريحي داستاندارى ويىپ جازىلعان. عيباداتحانانىڭ ءىشى جاپ - جاسىل، بارلىق جەردەن ايدىنىنا لوتوس گۇلى تولعان كولشىكتەر كەزدەسەدى. عيباداتحانا ءۇندىستاننىڭ ەجەلگى قۇرىلىستارىنىڭ جاۋھارىنا مۇراگەرلىك ەتە وتىرىپ سالىنعان.
عيباداتحانانى ساياحاتتاۋشىلاردان ەسىك بەلەتى الىنبايدى، ءبىراق تا ساياحاتشىلار عيباداتحاناعا ەشقانداي زات الىپ كىرۋىنە بولمايدى، فوتو اپپارات، قول تەلەفون سياقتىلاردى دا الىپ كىرگىزبەيدى. تۇتاس عيباداتحانا وتە تازا، ساياحاتشىلار اياق كيىمىن شەشىپ تاستاعان سوڭ عانا ىشكە كىرۋىنە بولادى. مۇندا كەلگەن ساياحاتشىلاردىڭ بارلىعى عيباداتحانانىڭ ايبىنى، كولەمى، شەبەر ويماشىلىعى مەن جاساۋ ورەسىنىڭ كەمەلدىگىنە تاڭداي قاقپاي قويمايدى.دەلي، اگرا، جايپۇر3 قالا ءۇشبۇرىش ءپىشىنىن جاساي ورنالاسقان، وسى 3 قالادا اسا كوپ مولشەردەگى تاريحي قۇرىلىستار ساقتالعان، ونداعى كوپتەگەن قۇرىلىستار دۇنيە جۇزىلىك مادەنيەت مۇرالارى قاتارىنا كىرگىزىلگەن. مەيلى بۇتحانا، الدە كونە قامال بولسىن، ولاردىڭ بارلىعىن دۇنيە قۇرىلىس كوركەمونەرىنىڭ قويماسى دەۋگە بولادى.
اگرا ءۇندىستاننىڭ ەڭ ايگىلى ساياحات قالالارىنىڭ ءبىرى، ول شەتەل ساياحاتشىلارى ءۇندىستانعا كەلگەندە بارماسا بولمايتىن جەر. اگرا قالاسى تىم ۇلكەن بولماعانىمەن، جاڭا ەرانىڭ 16 - عاسىرىنان باستاپ ءۇندىستاننىڭ استاناسى بولعان، قازىر دە مۇندا كوپتەگەن تاريحي قۇرىلىستار بار. دۇنيەگە اتى تانىس تاج - ماحالدان سىرت، اگراداعى تاريحي قۇرىلىستاردىڭ سانى 500گە جەتەدى، ولاردىڭ بارلىعىن گۇجارات پەن بانگلادەش ءوڭىرىنىڭ قۇرىلىسشىلارى سالعاندىقتان، وسى ەكى ءوڭىردىڭ قۇرىلىس ۇلگىسىن ءبىر بويىنا جيناعان.
اگرانىڭ جانىندا كەرەكسىز ەتىلگەن تاعى ءبىر جەر − شەكەلي كونە قالاسى بار، ول 1983 - جىلى دۇنيە جۇزىلىك مادەنيەت مۇرالار تىزىمىنە ەنگىزىلگەن. 1569 - جىلدان باستاپ سالىنعان بۇل قالا اكبار ۇستەمدىگى كەزىندە استانا ەتىلىپ، 50 جىل پايدالانىلعاننان كەيىن، سۋ تاپشىلىعى سەبەبىنەن كەرەكسىز ەتىلگەن. قىزىل قيىرشىق تاستى بەتكەيگە سالىنعان بۇل كونە قالا قۇرىلىسى ىشكى - سىرتقى 2 قورعاننان قۇرالادى، سىرتقى قالا قورعانى نەگىزىنەن جويىلعان، ىشكى قالا قورعانىنان سول كەزدەگى قۇرىلىس كولەمىن اڭعارۋعا بولادى. قالاداعى قۇرىلىستار تۇگەلدەي كۇرەڭ ءتۇستى قيىرشىق تاسپەن قالانىپ، بىردە - ءبىر تال اعاش پايدالانىلماعان، تۇتاستاي قىزىل قيىرشىق تاسپەن بەدەرلەنگەن قۇرىلىستاردىڭ كوپتەگەن جەرلەرىنە ۇلكەن جارتاس ءبۇتىن كۇيى قويىلعان، قۇرىلىس ۇلگىسىنەن كوپ ءتۇرلى ءدىننىڭ ستيلدەرى قاباتتاسا كەزدەسەدى، سوندىقتان دا بۇل قالانى قۇرىلىس تاريحىنداعى ءبىر ۇلى ەڭبەك دەيمىز.
جاڭا دەليدەن 260 كيلومەتر شالعايداعى جايپۇر قالاسى ءۇندىستاننىڭ راجاستان شتاتىنىڭ ورتالىعى ءارى ءۇندىستانداعى ەڭ ايگىلى كونە قالا. قۇمدى ايماقتاعى راجاستان شتاتى كەزىندە تالاي حاندىقتار شوعىرلانعان ولكە بولاتىن. ءۇندىستانداعى باسقا كونە قالالارعا ۇقسامايتىنى جايپۇردا تاماشا قالا جوباسى مەن ءتۇزۋ كوشەلەر بار، بۇل ەڭبەكتى وسىدان 300 جىلدىڭ الدىنداعى تالانتتى حان ساۋاي جاي سيڭع 2 - نىڭ ماڭدايىنا جازۋ كەرەك. موعول پاتشاسىنىڭ ماڭىزدى ۇلىعى بولعان ول ءوز زامانىنداعى ۇلى ساياساتكەر، باتىر، سانسكريت جانە پارسى ءتىلى عالىمى عانا ەمەس، استرولوگ، قۇرىلىسشى دا بولاتىن. بۇگىندە بۇل كونە قالا تۇتاس ءۇندىستانداعى ەڭ كوركەم قالالاردىڭ ءبىرى سانالادى.
جايپۇر قالاسى تۇتاستاي قىزعىلت رەڭمەن كومكەرىلگەندىكتەن «قىزعىلت قالا» دەگەن اتقا يە. ايتۋلارعا قاراعاندا، 1876 - جىلى سول كەزدەگى حان رام سيڭع ۋەلش ەلىنىڭ حانزاداسىن (كەيىنگى پاتشا ەدۋارد جەتىنشى) قارسى الۋ ءۇشىن تۇتاس جايپۇر كونە قالاسىن قىزعىلت رەڭگە بوياپ شىققان دەسەدى. قازىرگە دەيىن قالا تۇرعىندارى زاڭ جاعىنان قالانىڭ اۋەلگى رەڭىن ساقتاۋعا بۇيىرىلادى. جايپۇر قالاسىنىڭ سەنترىندە ساپ ءۇندىستان ۇلگىسىندەگى كونە قۇرىلىستار كوشەسى بار، ول جايپۇردىڭ سيمۆولى − جەل سارايى. بۇل قالاعا ات باسىن تىرەگەن ءاربىر ساياحاتشى جەل سارايىن كورمەي قايتپاۋى كەرەك. جەل سارايى سىرتىنان قاراعاندا قىزعىلت رەڭدى جارتى شەڭبەر فورمالى 5 قاباتتى قۇرىلىس، توبەسىندەگى بولەك - بولەك دوعا فورمالى مۇنارالار بىرىمەن - ءبىرى جالعاسىپ، مۇنارا تاۋى ءتارىزدى بولىپ جاتادى. قارسى الدىندا سان - ساناقسىز قىزىل قيىرشىق تاستان ويىستاي قالانعان بەديان ءتارىزدى تەرەزەلەر كوزگە ارانىڭ ۇياسى سياقتى كورىنەدى، دوعا ءپىشىندى تەرەزە ماڭدايشالىقتارىنا ءتۇرلى - ءتۇستى اسەم ويۋلار سالىنعان.
بۇل كونە قالا بۇگىنگە دەيىن ەڭ كەمەلدى ساقتالعان حان سارايى ەسەپتەلەدى، ول قالا سارايى دەپ تە اتالادى. ونىڭ اسەمدىگى قۇرىلىسىنان عانا ەمەس، ساراي ىشىندەگى تاۋىس بەدەرلى ەسىكتەردەن قالا سارايىنىڭ ناعىز كوركەمدىگى ايگىلەنەدى. سارايعا كىرسەڭىز، اسەمدىگى كوز جاۋىن الاتىن 10 سامالدىق، ءتۇرلى - ءتۇستى اعاش، ءشوپ، گۇلدەر كەزدەسەدى. مۇندا جاڭدلا سارايى ەرەكشە اۋىزعا الۋعا تاتيدى. 7 قاباتتى سارايدىڭ نەگىزگى تۇلعاسى يندۋيزم ءدىنىنىڭ قاراپايىم دا اشىق قۇرىلىس ۇلگىسىندە سالىنىپ، سارايدىڭ توبەسى مەن ەسىك، زالدارىنا ءىسلام ءدىنىنىڭ كۇمبەزشە قۇرىلىس كوركەمونەرى شەبەرلىكپەن پايدالانىلعان، وسى سەبەپتەن دە ول اسا ايبىندى دا اسەم بولىپ شىققان. قازىر بۇل حان سارايى مۇراجايعا اينالدىرىلعان، سارايدىڭ ىشىندە كوپتەگەن تاريحي مۇرالار قويىلعان.
قالا سارايىمەن قاناتتاس تۇستا ءۇندىستانداعى ەڭ ەجەلگى وبسەرۆاتوريا بار، ول دا دۇنيە استرونوميا تاريحىنداعى ەڭ ابيىندى قۇرىلىستاردىڭ ءبىرى ەسەپتەلەدى. وبسەرۆاتوريانى جايبوڭ سيڭع (1699 - 1744) اتتى ادام سالعان. جايبوڭ سيڭع قالام مەن قارۋدى جەتىك يگەرگەننىڭ سىرتىندا، اسىرەسە، استرونوميا، ماتەماتيكا مەن ارحيتەكتۋراعا جۇيرىك بولعان ادام. ول 1728 - جىلى اسپان قۇبىلىسىن باقىلايتىن ءبىر قۇرىلىس سالىپ، سول كەزدەگى ايگىلى استرونومداردى جيناپ، وسى ارادا اسپان دەنەلەرىن باقىلاتقان جانە زەرتتەۋ جاساتقان ەكەن، وسى قۇرىلىس قازىر ءۇندىستانداعى ەڭ ۇلكەن ەجەلگى اسپان دەنەلەرىن باقىلايتىن وبسەرۆاتوريا سانالادى.
جايبوڭ سيڭع ومىرىندە 5 ۇلكەن وبسەرۆاتوريا سالدىرعان، مۇنىڭ ىشىندە ەڭ ۇلكەنى ءارى قازىرگە دەيىن ەڭ تولىق ساقتالعانى جانتامانتا وبسەرۆاتورياسى. قازىر ءبىز كورىپ وتىرعان وبسەرۆاتوريا 1901 - جىلى سالىنعان. جانتامانتا وبسەرۆاتورياسىنىڭ ىشىندەگى ءار جابدىقتىڭ ارناۋلى پايدالانىلاتىن ورنى بار، تانىستىرۋعا قاراعاندا، ولارمەن جۇلدىزدىڭ ورنى، بيىكتىگى مەن ازمۇت بۇرىشىن ولشەپ، كۇننىڭ تۇتىلۋىن ەسەپتەۋگە بولادى ەكەن. كىسىنى ەڭ قايران قالدىراتىنى، مۇنداعى ءبىر الىپ كۇن ساعاتىنىڭ 27 گرادۋس بۇرىشتى، 27 مەتر بيىكتىكتەگى ساعات تىلدىگى بار، وسى ساندار جايپۇردىڭ ەندىك گرادۋسىنا ءدال كەلەدى. ونىڭ كولەڭكەسى ساعاتىنا 4 مەتر جىلجۋ ارقىلى جەرگىلىكتى ورىننىڭ ۋاقىتى مەن مەريديان سىزىعىن ولشەۋىنە كومەكتەسۋمەن بىرگە، ءمالىم اسپان دەنەسىنىڭ ەڭىسۋى مەن بيبىكتىگى سياقتى ساندى مالىمەتتەرىن باقىلاۋعا دا جاردەمدەسەدى. تانىستىرۋعا قاراعاندا، بۇل كۇن ساعاتىن استرونوميا عالىمدارى ءالى كۇنگە دەيىن پايدالانىپ كەلەدى ەكەن.
جايپۇردا «يانتار قامال» دەپ اتالاتىن تاعى ءبىر كونە قامال بار، 1592 - جىلدان باستاپ سالىنا باستاعان بۇل قامال جايپۇردىڭ سولتۇستىك قالا ماڭىنداعى ءبىر توبەشىكتەن ورىن العان، ول جايپۇردىڭ ەجەلگى ورتالىعى ەسەپتەلەدى، ەسكى قامال 1727 - جىلى حان ورداسى جايپۇرعا كوشكەنگە دەيىن 150 جىل ۋاقىت داۋرەن سۇرگەن. ايتۋلارعا قاراعاندا، وسىنشاما سالتاناتتى يانتار قامالى، ءىس جۇزىندە، ءۇندىستان پاتشاسىنىڭ قامالى ەمەس، قايتا موعول حاندىعىنىڭ حاندىعى مەزگىلىندەگى ءۇندىستاننىڭ شىعىس سولتۇستىگىن بيلەگەن الدەبىر ورتالىققا باعىنىشتى حاننىڭ ورداسى بولعان دەسەدى. اق ءتۇستى، اقسارى، قانىق قىزىل جانە اقشىل ءتۇستى تاس ماتەريالدارىنان قۇرالعان ايبىندى قامال الىستان قاراعاندا يانتارعا ۇقسايتىندىقتان «يانتار قامال» دەپ اتالعان. يانتار قامالىنىڭ سىرتىندا ساۋلەتتى امبار قورعانى مەن قورعانىس وزەنى بار، تاۋدى جالداي سالىنعان قورعاننىڭ داۋالدارى تۇيەنىڭ وركەشىندەي ورقاشتانىپ، الىپ ايداعار سياقتى يرەلەڭدەپ سوزىلىپ جاتادى.
بايىرعى مەملەكەت ءۇندىستان ءساليقالى تاريحي مادەنيەتكە يە دەسەك، ونداعى جات ولكەلىك ادەت - عۇرىپ تا كىسىگە تەرەڭ اسەر بەرىپ، ويدان كەتكىسىز ورنايدى. بۇل جەردە 5 جۇلدىز دارەجەلى تۇسەلحانالار كەدەيلەر لاشىقتارىمەن جالعاسسا، وسى زامانعى جۇمساق بولشەك ونەركاسىپ باقشالارىنىڭ اراسىندا بايىرعى بۇتحانالار قاسقايىپ تۇرادى. شالقىعان بايلىق پەن تاقىر كەدەيلىك، كلاسسيكا مەن زاماناۋيلىق قاتار ءومىر ءسۇرىپ، ءۇندىستاننىڭ كوپ ءتۇرلى مادەنيەتى مەن قامتىمدىلىعىن ايگىلەيدى. 5000 جىلدان استام جالعاسقان تاريحي وركەنيەت ءۇندىستانعا ءتىلسىم دە شۇعىلالى قوردالى مۇرا قالدىردى. ءۇندىستانعا كەلگەن ءار ادام مۇنداعى ءار الۋان رەڭ مەن حوش ءيىستى اۋاعا ءتانتى بولىپ، ونى بارىنشا ەستەلىككە الىپ، ءاربىر ۇمىتىلماس كورىنىستى كوڭىل كوكىرەگىنە ساقتاعىسى كەلەدى.
اۋدارعان : وڭالعان مۇلىك ۇلى
جاۋاپتى رەداكتورى : مۇحيت امانتاي ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
- 1.
جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
2.
قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
4.
ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.
تەلەفون: 67 /65368365-010 حات ساندىعى: kazakh@peopledaily.com.cn
بۇل بەتتىڭ مەنشىك ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان، كەلىسىمنەن وتپەگەندە كوشىرىپ پايدالانۋعا بولمايدى
Copyright © 1997-2012 by www.people.com.cn. all rights reserved
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى 
بۇل حابارعا باعاڭىز
لەبىز جازۋ
