بەتتى ساقتاۋ | باس بەت ەتۋ | حات ساندىعى | حابارلاسىڭىز | ءبىز تۋرالى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى    

حالىق تورابى>>جوتكەمەلەر

جۇڭحۋا ۇلتى ورتاق تۇلعا تانىمىن بەرىك ورناتۋدا، ءسوز جوق، مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى جالپىلاستىرۋ كەرەك

2018.11.16 13:39     كەلۋ قاينارى : شينجياڭ گازەتى

  پارتيا 19 - قۇرىلتايىنىڭ بايانداماسىندا «جۇڭحۋا ۇلتى ورتاق تۇلعا تانىمىن بەرىك ورناتۋدىڭ» العا قويىلۋى جۇڭگوشا سوتسياليزم ۇلى ىستەرىنىڭ ءارقانداي تاريحي كەزەڭمەن سالىستىرعاندا، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ۇلى گۇلدەنۋى نىساناسىنا اناعۇرلىم جاقىنداي تۇسكەن جاڭا ساپارعا قادام تاستاعانىن ايگىلەدى. سوندىقتان بۇل تالاپتىڭ پارتيا ۋستاۆىنا ەنگىزىلۋى توتەنشە ماڭىزدى ءمان الادى، بۇل بۇكىل پارتيانىڭ، بۇكىل ەلدەگى ءار ۇلت حالقىنىڭ «بەستى شىنايى مويىنداۋىن» شوعىرلاندىرۋداعى جاڭا داۋىرلىك تالاپ. جۇڭحۋا ۇلتى ورتاق تۇلعا تانىمىن بەرىك ورناتۋ جۇڭگوشا سوتسياليستىك وسىزامانداندىرۋ قۇرىلىسىنىڭ بارلىق جاعىمەن قاتىستى، مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى جالپى حالىق جابال ۇيرەنۋ، يگەرۋ جانە قولدانۋ − جۇڭحۋا ۇلتى ورتاق تۇلعا تانىمىن بەرىك ورناتۋدىڭ نەگىزگى شارتتارىنىڭ ءبىرى.

  جۇڭحۋا ۇلتى − جۇڭگودا وسى زامانعى ۇلتقا ۋاكىلدىك ەتەتىن بىردەن - ءبىر ورتاق تۇلعا اتاۋى

  جۇڭحۋا ۇلتى ورتاق تۇلعاسىنىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋى ۇزاق تاريحي بارىس پەن جاپالى كەشۋلەردى باستان كەشكەن، ءبىر تۇتاس كوپ ۇلتتى مەملەكەت فورماتسياسىندا ومىرگە كەلىپ، ءوسىپ، جەتىلىپ، تولىسىپ، 56 شاڭىراقتىڭ مۇشەسى تەڭ، ىنتىماقتى، قارايلاسىمدى، جاراسىمدى بولعان كوپ نەگىزدى، ءبىر تۇلعالى ۇلى وتباسىن قۇراعان. وتباسى مۇشەلەرىنىڭ ءوز - ءوزىنىڭ اتى بولعانىمەن، زاتىندا وتباسى مۇشەلەرىنىڭ بارلىعىنىڭ اتى - ءجونى جۇڭحۋا ۇلتى. سوندىقتان وسى زامانعى ۇلتتى بەلگى ەتكەن الەم ۇلتتارىنىڭ ساناتىندا، جۇڭحۋا ۇلتى جۇڭگونىڭ وسى زامانعى ۇلتىنا ۋاكىلدىك ەتەتىن بىردەن - ءبىر ورتاق تۇلعا اتاۋى بولىپ تابىلادى. جۇڭگوداعى ۇلتتاردىڭ اراسىندا ءوزىن جۇڭحۋا ۇلتىنان سىرت قويا وتىرىپ الەم ۇلتتارىنىڭ قاتارىنان ورىن الا الاتىن بىردە - ءبىر ۇلت جوق، بۇل جۇڭحۋا ۇلتى ورتاق تۇلعا تانىمىن بەرىك ورناتۋداعى ءتۇبىرلى تۇرعى.

  جۇڭگونىڭ ءبىر تۇتاس كوپ ۇلتتى مەملەكەت رەتىندە، ۇزاق تاريح بارىسىندا ىرگەسىنىڭ بەكەمدەلە ءتۇسۋىنىڭ تەتىگى قاي - قاشان دا تۇتاستىقتى قورعاپ، ايىرماشىلىقتارعا قۇرمەت ەتە بىلۋىندە، بۇل جۇڭگوعا تاريح سيلاعان مەملەكەتتىك تابيعي قاسيەت. قازىرگى داۋىردە تۇتاستىقتى قورعاپ، ايىرماشىلىقتارعا قۇرمەت ەتۋ پارتيا مەن مەملەكەت ەركىنىڭ زاڭداعى، تۇزىمدەگى، ساياساتتاعى ايگىلەنۋى عانا ەمەس، ءار ۇلت حالقىنىڭ پەيىلىنىڭ ارالاسۋ، ىشتەسۋ، توعىسۋ بارىسىندا قالىپتاستىرعان ورتاق تانىمى. بۇل جۇڭحۋا ۇلتى ورتاق تۇلعا تانىمىن بەرىك ورناتۋدا، ءسوز جوق، ساناسۋعا ءتيىستى ەكى جاق. جۇڭگونىڭ ۇلت ىستەرى سالاسى جونىنەن ايتقاندا، مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعىنا تاباندى بولۋ جانە ونى قورعاۋ كوپ ۇلتتىلىققا نەمقۇرايدى قاراۋدان دەرەك بەرمەيدى، بەينە باس شۋجي شي جينپيڭ ورتالىقتىڭ ۇلت قىزمەتى ماجىلىسىندە سويلەگەن سوزىندە اتاپ كورسەتكەنىندەي، «كوپ ۇلت − ەلىمىزدىڭ ۇلكەن ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى، سونداي - اق ەلىمىز دامۋىنىڭ اسا زور ءتيىمدى فاكتورى ەسەپتەلەدى»، «جۇڭحۋا ۇلتى مەن ءارقايسى ۇلتتىڭ قاتىناسى ۇلكەن وتباسى مەن وتباسى مۇشەلەرىنىڭ قاتىناسىنا ۇقسايدى، ءارقايسى ۇلتتىڭ قاتىناسى ۇلكەن وتباسى مۇشەلەرىنىڭ اراسىنداعى قاتىناس سياقتى». سوندىقتان كوپ نەگىزدى، ءبىر تۇلعالى ۇلكەن وتباسىندا ءبىر تۇلعالىلىق − نەگىزگى ارقاۋ جانە بەتالىس، كوپ نەگىزدىلىك − فاكتور جانە قوزعاۋشى كۇش. بۇل ەكەۋى ءوزارا قايشى ەمەس، قايتا ديالەكتيكالىق بىرلىككە يە. «ءبىر تۇلعالىلىقتىڭ» «نەگىزگى ارقاۋى مەن بەتالىسى» ۇلكەن وتباسىنىڭ ورتاق سيپاتىنا جەتەكشىلىك ەتەدى، مۇندا جۇڭحۋا ۇلتى ۇلكەن وتباسىنىڭ ورتاق ءتىلى دە قامتىلادى.

  جۇڭحۋا ۇلتى ورتاق تۇلعا تانىمىن بەرىك ورناتۋدىڭ ورتاق تىلدىك ورتاسى

  تۇتاستىقتى قورعاۋ، ايىرماشىلىقتارعا قۇرمەت ەتۋ − ءار ۇلتتىڭ بىرگە ىنتىماقتاسا كۇرەس جۇرگىزىپ، بىرگە گۇلدەنۋى مەن دامۋ تاقىرىبىنىڭ قاجەتتى مازمۇنى. «ورتاقتىق» − جۇڭحۋا ۇلتى ورتاق تۇلعا تانىمىن بەرىك ورناتۋداعى ارقاۋ ءسوز. وسى زامانعى مەملەكەتتىڭ قۇرىلۋى بارىسىندا، ماركسيزم كلاسسيكتەرىنىڭ وسى زامانعى ۇلتتىڭ «ورتاق ءتىلى» جونىندەگى تۇجىرىمدارىنىڭ ۋاقىتى وتكەن جوق، قايتا ول قاشاندا وسى زامانعى مەملەكەتتەر باسشىلىققا الاتىن نەگىزگى پرينسيپ بولىپ كەلەدى، بۇل مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعىنىڭ ماڭىزدى كەپىلدەرىنىڭ ءبىرى. جۇڭگودا جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ «ورتاق ءتىلى» نەگىزگى زاڭدا بەلگىلەنگەن «مەملەكەت بۇكىل ەلدە جالپىلاستىراتىن پۋتۇڭحۋا»، مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋ زاڭىندا ايقىن كورسەتىلگەن «مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋ − پۋتۇڭحۋا مەن ارناعا تۇسكەن حانزۋ جازۋى». بۇل تۋراسىندا بۇرمالاۋعا جانە قارابايىرلاندىرۋعا بولمايدى.

  جۇڭگو − ءتىل - جازۋ بايلىعى مول ەل، تاريح حانزۋ ءتىل - جازۋىنا باسقالار ورنىن باسا المايتىن قوعامدىق ءتىل - جازۋ مارتەبەسىن سيلادى ءارى قازىرگى زامان حانزۋ ءتىلىنىڭ پۋتۇڭحۋاسى مەن ارناعا تۇسكەن جازۋىنىڭ مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋ مارتەبەسىن تۇلعالادى. ءىس جۇزىندە، پۋتۇڭحۋانىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋى دا ءبىر تۇتاس كوپ ۇلتتى مەملەكەتتىڭ ەرەكشەلىگىن ايگىلەيدى. پۋتۇڭحۋانىڭ توركىنى − بەيجيڭنىڭ رەسمي سويلەۋ ءتىلى، ول يۋان، ميڭ داۋىرىنەن باستاۋ الىپ، چيڭ داۋىرىندە جالپىلاستى. پۋتۇڭحۋانىڭ ولشەمدى دىبىستارىنىڭ جينالعان جەرى مانزۋ ۇلتىن نەگىز ەتكەن از ۇلتتار حالىق سانىنىڭ %62ىن ۇستايتىن چىڭدى قالاسىنىڭ لۋانپيڭ اۋدانى. تاريحتا از ۇلتتاردىڭ حانزۋ ءتىلىن ۇيرەنۋى قازىرگى پۋتۇڭحۋانىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىنا وشپەس ەڭبەك ءسىڭىردى دەپ ايتۋعا بولادى، بۇل «كوپ نەگىزدىلىكتىڭ» «فاكتورى مەن قوزعاۋشى كۇشىنىڭ» جۇڭحۋا ۇلتى ۇلكەن وتباسىنىڭ ورتاقتىعىنا قوسقان ۇلەسى.

  جۇڭحۋا ۇلتى ورتاق تۇلعا تانىمىن بەرىك ورناتۋ − بۇكىل پارتيانىڭ، بۇكىل ەلدەگى ءار ۇلت حالقىنىڭ ورتاق جاۋاپكەرشىلىگى، پۋتۇڭحۋانى جاقسى ۇيرەنۋ − جۇڭحۋا ۇلتى ورتاق تۇلعاسىن قۇرۋدىڭ نەگىزگى تالابى، ۇلتتاردىڭ ارالاسۋىنىڭ، ىشتەسۋىنىڭ، توعىسۋىنىڭ، ءوزارا ۇيرەنۋىنىڭ، ءوزارا ۇلگى الۋىنىڭ، ءوزارا جاردەمدەسۋىنىڭ، بىرگە ىنتىماقتاسا كۇرەس جۇرگىزۋىنىڭ، بىرگە گۇلدەنىپ - دامۋىنىڭ نەگىزگى شارتى. ءتىل ءبىرىڭعايلىعى ادام مەن ادامنىڭ بايلانىس جاساۋىنداعى ماڭىزدى بۋىن. ءتىل بىردەي بولماسا، ءتىل تابىسۋ قيىنعا تۇسەدى، ءتىل تابىسۋ بولماسا، تۇسىنىستىككە قول جەتكىزۋ، ورتاق تانىم قالىپتاستىرۋ قيىنعا تۇسەدى. كوپ نەگىزدى، ءبىر تۇلعالى ۇلكەن وتباسىنىڭ مۇشەسى رەتىندە، وتباسى مۇشەلەرى اراسىنداعى ءتىل تابىسۋ مەن ءتۇسىنىسۋ، ءوزارا قۇرمەتتەسۋ، ءوزارا جاردەمدەسۋ، ورتاق ىسكە ىنتىماقتاسا جۇمىلۋ ءتىل ارقىلى بايلانىسۋدى قاجەت ەتەدى، پۋتۇڭحۋانى جاقسى ۇيرەنۋ وسىنداي اۋىس - كۇيىستى ىسكە اسىرۋ مەن قامتاماسىز ەتۋدىڭ قاجەتتى جولى.

  ۇلتتاردىڭ ارالاسۋ، ىشتەسۋ، توعىسۋ جاعدايىنىڭ ورتاق تىلگە قاجەتى

  رەفورما جاساپ، ەسىك اشقان 40 جىلدان بەرى، اسىرەسە، باتىس بولىكتى قاۋىرت اشۋ اتقارىلعان 20 جىلعا تاياۋ ۋاقىتتان بەرى، جۇڭگوداعى ءار ۇلت حالقى اراسىنداعى ارالاسۋ، ىشتەسۋ، توعىسۋ دەڭگەيىندە كۇن ساناپ كەڭەيۋ، تەرەڭدەي دامۋ اۋقىمى جارىققا شىقتى، اۋىل - قىستاقتاردان، مال شارۋاشىلىق وڭىرلەرىنەن قالاشىقتارعا، قالالارعا، باتىس بولىكتەن ىشكى ولكەلەرگە، شىعىس بولىكتەرگە دەيىن حانزۋ جانە از ۇلت ادامدارى بۇكىل ەل كولەمىندە ۇزدىكسىز جىلجىدى، ءار 10 جىلدا ءبىر رەت جۇرگىزىلەتىن مەملەكەتتىك حالىق سانىن جاپپاي تەكسەرۋدىڭ ساندى دەرەكتەرىنەن ءارقايسى ولكەلەردىڭ، قالالاردىڭ، اۆتونوميالى رايونداردىڭ ۇلت قۇرامىنىڭ ۇزدىكسىز ارتۋى ماڭىزدى ەرەكشەلىكتەردىڭ بىرىنە اينالعانىن بايقاۋ قيىن ەمەس.

  بۇل اۋىلعا تۇراقتاپ، ءبىر اۋماققا شوعىرلى قونىستاناتىن ءداستۇرلى ۇلتتىق ايىرماشىلىق سيپاتتى حالىق سانىنىڭ تارالۋىندا كورنەكتى وزگەرىس جارىققا شىعىپ، ءار ۇلت حالقىنىڭ قوعامدىق ارالاس - قۇرالاستىعى، ۇلت ارالىق بارىس - كەلىسى، قالا - قالاشىقتانىپ شوعىرلانۋى ۇزدىكسىز كەڭەيگەنىن، ورتاق ءتىلدىڭ الدەقاشان ءار ۇلت حالقىنىڭ ورتاق قاجەتىنە اينالعانىن تۇسىندىرەدى. مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى ۇيرەنۋگە ىشتەي قارسى ۇلت جوق، ورتاق ءتىل − ءار ۇلت حالقىنىڭ ءوزارا قارايلاسۋىن ىركىلىسسىزدەندىرىپ، جۇرت تىلەگىن بايلانىستىراتىن جۇرەك كىلتى؛ ءوزىنىڭ انا ءتىلىن، ديالەكتىن قادىرلەمەيتىن ۇلت تا جوق، انا تىلىندە، جەرگىلىكتى ماقامدا سويلەۋ − ءار ۇلت حالقىنىڭ اۋىلعا ساعىنىشىنىڭ، ءومىردى قىزۋ ءسۇيۋىنىڭ سەزىمدىك تياناعى دەۋگە بولادى. سوندىقتان مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى جالپىلاستىرۋ مەن ءار ۇلتتىڭ انا ءتىلىن، ديالەكتىن قورعاۋ دا ءبىر تۇتاستىقتى قورعاپ، الۋان تۇرلىلىكتى قۇشاعىنا سيعىزۋ امالياتىندا، ءسوز جوق، ويداعىداي شەشۋگە ءتيىستى قاتىناسقا اينالىپ وتىر.

  پۋتۇڭحۋانى جالپىلاستىرۋ مەن انا ءتىلدى، جەرگىلىكتى سويلەۋ مانەرىن قورعاۋ ءوزارا كەرەعار ەمەس

  جۇڭگونىڭ ءتىل بايلىعىنىڭ الۋان تۇرلىلىگى − جۇڭگونىڭ مادەنيەت الۋان تۇرلىلىگىن، جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ بايلىعىن ايگىلەيتىن ماڭىزدى دانەكەر. حانزۋ ءتىلى تەك ءبىر ءتىل بولعانمەن، وعان قامتىلعان كوپتەگەن ديالەكتتەر جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ ۇزاقتان جالعاسىپ قوردالانعان تەلەگەي - تەڭىز بىلىمدەرى قامتىلعان. سونىمەن بىرگە، جۇڭگوداعى از ۇلتتاردىڭ ءتىلى كوپ ءتۇرلى، جۇيەلىك قاراستىلىعى ءار الۋان، بۇل جۇڭگونىڭ ءبىر تۇتاس كوپ ۇلتتى مەملەكەت رەتىندە قالىپتاسۋى مەن دامۋىنىڭ تاريحي شەجىرەسى مەن مادەنيەت الۋاندىعىن ايگىلەيدى. بۇنىڭ بارلىعى اتا - بابالارىمىزدان بىزگە قالعان باعالى بايلىق، بارلىعى ۇقىپتىلىقپەن ايالاۋعا ءتيىستى ادامزاتتىڭ مادەنيەت مۇلكى. سوندىقتان مەملەكەت 2015 - جىلى جۇڭگونىڭ ءتىل بايلىعىن قورعاۋ ينجەنەرياسىن باستاپ، «مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى جالپىلاستىرىپ جانە ولشەمدى قولدانىپ، ۇلتتاردىڭ ءتىل - جازۋىن عىلمي جولمەن قورعاۋدى» باستى ماقسات ەتىپ، از ۇلت تىلدەرىن، حانزۋ ءتىلى ديالەكتتەرىن، ءتىل مادەنيەتىن، جەرگىلىكتى پۋتۇڭحۋالاردى تەكسەرۋدى قانات جايدىردى. وسى ءبىر اسا كولەمدى مەملەكەتتىك ينجەنەريا ەلىمىزدىڭ ءتىل بايلىعىن قورعاۋ مەن مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدىڭ جالپىلاستىرىلۋ جاعدايىنا، جاڭا ءداۋىردىڭ دامۋىنا تابان تىرەگەن عىلمي دايەك ازىرلەيدى.

  ءتىل قولدانۋ ارقىلى عانا قورعالادى جانە داميدى. مەملەكەت مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى جالپىلاستىرۋى وقۋ - اعارتۋ جۇيەسى، قوعامدىق مەديالار سياقتى جۇيەلەر ارقىلى بۇكىل ەلدىڭ جەر - جەرىنە تاراتىپ، «مەملەكەت ازاماتتاردىڭ مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى ۇيرەنۋىنە جانە قولدانۋىنا شارت - جاعداي جاراتادى» سىندى زاڭدىق امالياتتى ىلگەرىلەتەدى. سونىمەن بىرگە، مەملەكەتتىڭ زاڭدارىندا «ءارقايسى ۇلتتىڭ ءوزىنىڭ ءتىل - جازۋىن قولدانۋ جانە دامىتۋ ەركىندىگى بولادى»، ۇلتتىق تەرريتوريالىق اۆتونوميالى جەرلەردىڭ اۆتونوميا ورگاندارى مىندەتتەرىن اتقارعان كەزدە سول جەردە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءبىر ءتۇرلى نەمەسە بىرنەشە ءتۇرلى ءتىل - جازۋدى قولدانادى، ۇلتتىق تەرريتوريالىق اۆتونوميالى جەرلەردەگى از ۇلت وقۋشىلارىن نەگىز ەتەتىن مەكتەپتەر، سونداي - اق باسقا دا وقۋ - اعارتۋ قۇرىلىمدارى ءىس جۇزىندىكتى شىعار ءتۇيىن ەتىپ، مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋ مەن سول ۇلت نەمەسە جەرگىلىكتى ۇلت ءبىر تۇتاس قولداناتىن ءتىل - جازۋدى قولدانىپ قوس ءتىل وقۋ - اعارتۋىن جۇرگىزەدى. «مەملەكەت شارالار اتقارىپ، از ۇلت وقۋشىلارىن نەگىز ەتكەن مەكتەپتەردىڭ، سونداي - اق باسقا دا وقۋ - اعارتۋ قۇرىلىمدارىنىڭ قوس ءتىل وقۋ - اعارتۋىن جۇرگىزۋىنە شارت - جاعداي ازىرلەيدى جانە قولداۋ كورسەتەدى»، - دەپ بەلگىلەنگەن. بۇل زاڭ بەلگىلەمەلەر تۇگەلدەي ءبىر تۇتاس كوپ ۇلتتى مەملەكەت سىندى نەگىزگى مەملەكەت جاعدايىن تياناق ەتىپ، مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى شىن مانىندە جالپىلاستىرۋمەن بىرگە، از ۇلتتاردىڭ ءتىلىنىڭ قولدانۋى مەن دامۋىن قامتاماسىز ەتتى. بۇل − مەملەكەتتى جاپپاي زاڭمەن جونگە سالۋدا، ءسوزسىز، تاباندى بولاتىن جانە تياناقتاندىراتىن زاڭدىق بەلگىلەمە. باس شۋجي شي جينپيڭ ورتالىقتىڭ ۇلت قىزمەتى ماجىلىسىندە سويلەگەن سوزىندە مىنالاردى اتاپ كورسەتتى: جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ۇلى ىنتىماعىن نىعايتۋدا مادەنيەتتى شىنايى مويىنداۋدى كۇشەيتۋ، ءار ۇلتتىڭ ورتاق رۋحاني مەكەنىن قۇرۋ ۇزاق ۋاقىتتىق جانە ءتۇبىرلى سيپات الادى. مادەنيەتتى شىنايى مويىنداۋدىڭ تەرەڭ قاتپارلىلىعى ءتىلدى شىنايى مويىنداۋدىڭ نەگىزىن دە قامتيدى، جۇڭحۋا ۇلتى ۇلى وتباسىنىڭ «انا ءتىلى» − پۋتۇڭحۋانى جاقسى ۇيرەنۋ ءوز ۇلتىنىڭ انا ءتىلىن، جەرگىلىكتى سويلەۋ مانەرىن قورعاۋمەن جانە جالعاستىرۋمەن كەراعار ەمەس نەمەسە ءوزارا كەمەيتۋ قاتىناسىندا ەمەس.

  مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى جالپىلاستىرۋدىڭ ناتيجەسى كورنەكتى، مىندەتى اۋىر، جولى الىس

  مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىلدى جالپىلاستىرۋ امالياتىندا 2004 - جىلى مەملەكەتتىڭ بەكىتۋىمەن جاريالانعان «جۇڭگوداعى ءتىل - جازۋدى قولدانۋ جاعدايىنا تەكسەرۋدە» كورسەتىلۋىنشە، بۇكىل ەلىمىزدە پۋتۇڭحۋامەن سويلەسە الاتىنداردىڭ سالىستىرماسى %53.06، حانزۋ ءتىلىنىڭ جەرگىلىكتى ديالەكتىمەن سويلەسە الاتىنداردىڭ سالىستىرماسى %86.38، از ۇلت تىلىمەن سويلەسە الاتىنداردىڭ سالىستىرماسى %5.46 بولعان. قالا - قالاشىقتاردا پۋتۇڭحۋامەن سويلەسۋ سالىستىرماسى %66.03بولىپ، اۋىل - قىستاقتارعا قاراعاندا %21 جوعارى بولعان. 55 از ۇلتتىڭ اراسىندا 40 ۇلتتىڭ حانزۋ تىلىندە سويلەي الاتىن ادامدارى %70تەن جوعارى، مۇنىڭ ىشىندە 18 ۇلتتىڭ حانزۋ تىلىندە سويلەي الاتىن ادامدارى %90 بولعان. ارينە حانزۋ تىلىندە سويلەي الۋ مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل انىقتاماسىنداعى حانزۋ ءتىلىنىڭ پۋتۇڭحۋاسىمەن سويلەي الۋ دەگەندىك ەمەس.

  باتىس بولىكتى قاۋىرت اشۋعا جانە شىعىس بولىكتىڭ، ورتا بولىكتىڭ، شىعىس - سولتۇستىك بايىرعى ونەركاسىپ بازالارىنىڭ وڭىرلىك ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋىنا، اسىرەسە، قالا - قالاشىقتانۋ اياق الىسىنىڭ تەزدەۋىنە بايلانىستى، 2015 - جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن بۇكىل ەلىمىزدە مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدىڭ جالپىلاسۋ مولشەرى %70تەن استى، مۇنى جۇرت كوڭىلىنە تەرەڭ ۇيالاپ، ناتيجەسى كورنەكتى بولدى دەۋگە بولادى. الايدا مىنانى دا، ءسوزسىز، كورە ءبىلۋىمىز كەرەك: باتىس بولىكتەگى وڭىرلەر مەن شىعىس بولىكتەگى وڭىرلەر اراسىنداعى پارىق %20 بولدى، ءىرى قالالارداعى جالپىلاسۋ مولشەرى %90تەن استى، كوپتەگەن اۋىل - قىستاقتار مەن ۇلتتىق وڭىرلەردە نەبارى %40 توڭىرەگىندە بولدى. مۇندا جان سانى نەشە ءجۇز ميلليون حانزۋ ۇلتىن دا «جازۋ بىركەلكى» بولعانىمەن «تىلدىك دىبىس اركەلكى»، ءتىپتى كەيبىر جەرگىلىكتى ديالەكتتەردە بىرىنىڭ ءسوزىن ءبىرى تۇسىنە المايدى. از ۇلتتار جونىنەن العاندا، باسىم كوپ سانداعى از ۇلتتار حانزۋ تىلىندە سويلەي العانىمەن، كوبىنەسە حانزۋ ءتىلىنىڭ وڭىرلىك سيپاتقا يە جەرگىلىكتى ديالەكتىندە سويلەيدى. كەيبىر جەرگىلىكتى ديالەكتتەردە ءار ۇلتتىڭ ارالاسۋىندا، اۋىس - كۇيىس جاساۋىندا ءالى دە ويدى جەتكىزۋ قيىن بولۋداي ماسەلەلەر ساقتالۋدا. مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل − جۇڭحۋا ۇلتى ورتاق تۇلعاسىنىڭ «انا ءتىلى»، كوپ نەگىزدى، ءبىر تۇلعالى ۇلى وتباسىنىڭ ءاربىر مۇشەلەرى اراسىندا ءوزارا اۋىس - كۇيىس جاسايتىن ءتىل قۇرالى، حانزۋ ۇلتى مەن از ۇلتتار تۇگەلدەي ۇيرەنۋى، تۇگەلدەي جاقسى ۇيرەنۋى كەرەك، سوندا عانا مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدىڭ جۇڭحۋا ۇلتى ورتاق تۇلعا تانىمىن بەرىك ورناتۋداعى ءتىل يقۋاتىن جۇزەگە اسىرۋعا بولادى.

  مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى جالپىلاستىرۋدان قامال الۋ ينجەنەرياسىن تىڭعىلىقتى جۇرگىزۋ

  پارتيا 19 - قۇرىلتايىنىڭ بايانداماسى جۇڭگوشا سوتسياليزمنىڭ جاڭا داۋىرىندەگى باستى قايشىلىقتى، ياعني حالىقتىڭ كۇن سايىن ارتىپ وتىرعان تاماشا تۇرمىس قاجەتى مەن دامۋدىڭ بىركەلكى، تولىق بولماۋى اراسىنداعى قايشىلىقتى ايقىنداپ، ەلىمىزدىڭ ءالى دە سوتسياليزمنىڭ العاشقى كەزەڭىندە تۇرعان ءارى ۇزاق ۋاقىت تۇرا بەرەتىن نەگىزگى مەملەكەت جاعدايى وزگەرمەگەندىگىن، ەلىمىزدىڭ دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ءىرى وركەندەپ كەلە جاتقان ەل سىندى حالىقارالىق ورنى وزگەرمەگەندىگىن اتاپ كورسەتتى. مۇنداي بىركەلكى، تولىق بولماۋ قايشىلىعى مەملەكەت ىستەرىنىڭ، قوعامدىق تۇرمىستىڭ تۇرلىشە جاقتارىنان، جۇيەدەن، بۇكىل ەلدەگى ءار ۇلت حالقىنىڭ مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىلدى ۇيرەنۋ «شارت - جاعدايىنىڭ» جەتكىلىكتى بولماۋىنان دا كورىنىس بەردى. بۇل جاعداي از ۇلتتار شوعىرلى قونىستانعان وڭىرلەردە عانا ەمەس، حانزۋلار قونىستانعان وڭىرلەردە دە كەزدەسەدى.

  مەملەكەتتىڭ ءتىل - جازۋ ىستەرىنىڭ «13 - بەسجىلدىق» دامۋ جوباسى تۇراقتاندىرعان ماڭىزدى مىندەتتەردىڭ ءبىرى − مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى جالپىلاستىرۋ، بۇل اۋىل - قىستاق وڭىرىندە پۋتۇڭحۋا دەڭگەيىن زور كۇشپەن جوعارىلاتۋدى، ۇلتتىق وڭىرلەردە مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى جالپىلاستىرۋدى جەدەلدەتۋدى قامتيدى، نىسانا − 2020 - جىلى بۇكىل ەل كولەمىندە مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى نەگىزىنەن جالپىلاستىرىپ بولۋ. سوندىقتان مەملەكەتتىڭ ءتىل - جازۋ ىستەرىنىڭ «13 - بەسجىلدىق» دامۋ جوباسى تۇراقتاندىرعان مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى جالپىلاستىرۋدان قامال الۋ ينجەنەرياسى مەملەكەتتىڭ كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋدەن قامال الۋ سياقتى ينجەنەريالارىمەن ۇشتاستىرىلادى، بۇل از ۇلتتاردى قامتىپ قانا قالماستان، حانزۋ ۇلتىن دا قامتيدى. مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى جالپىلاستىرۋدىڭ جالپى جاعدايىنان ايتقاندا، حانزۋ ۇلتى قونىستانعان اۋىل - قىستاقتاردا پۋتۇڭحۋامەن سويلەي المايتىن ادامداردىڭ سالىستىرماسى ءالى دە ەداۋىر جوعارى، بۇل جەرلەر دە مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى جالپىلاستىرۋدان قامال الۋدىڭ وبيەكتىسى. وسى ماعىنادان العاندا، جاپپاي دوڭگەلەك داۋلەتتى قوعام ورناتۋداعى «بىردە - ءبىر ۇلتتى قاتاردان قالدىرۋعا بولمايتىن» ورتاق بايۋ نىساناسى مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى جالپىلاستىرۋدا «بىردە - ءبىر ۇلتتى قاتاردان قالدىرۋعا بولمايتىن» ورتاق ءتىل نىساناسىن دا قامتيدى.

  از ۇلتتار جونىنەن ايتقاندا، كەيبىر از ۇلتتاردىڭ جان سانىنىڭ شوعىرلى قونىستانۋ دارەجەسى جوعارى، جالپى بەتتىك انا تىلىندە سويلەيدى، جەرگىلىكتى ورىن ەكونوميكاسىنىڭ، قوعامىنىڭ دامۋى كەنجە، اۋىر كەدەيلىك ماسەلەسى سالماقتى بولعاندىقتان، پۋتۇڭحۋا اعارتۋىنىڭ شارت - جاعدايى جەتكىلىكتى ەمەس، ءتىپتى، جوق. بۇل وڭىرلەردە مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىلدى جالپىلاستىرۋ ەكى ءتۇرلى تىلدەگى ويلاۋدى ءوزارا اۋىستىرۋعا سايادى، بۇل حانزۋ ءتىلىنىڭ جەرگىلىكتى ديالەكتىن حانزۋ ءتىلىنىڭ پۋتۇڭحۋاسىنا دىبىستىق اۋىستىرۋدان الدەقايدا قيىن، سوندىقتان، ءسوزسىز، ەرەكشە ءتىل ساياساتىن اتقارىپ، كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋدىڭ، جاپپاي دوڭگەلەك داۋلەتتى قوعام ورناتۋدىڭ شەشۋشى جەڭىسىنە جەتۋ كەزەڭدەرىندە تەبىندى ارتتىرىپ، شارت - جاعداي جاراتىپ، ءىس جۇزىندىكتى شىعار ءتۇيىن ەتىپ، تارتىپپەن بىرتىندەپ ىلگەرىلەتۋ كەرەك.

  «قوس ءتىل» اعارتۋىن شىن مانىندە ىلگەرىلەتىپ، «قوس ءتىل» دارىندىلارىن باۋلۋ

  مەملەكەت از ۇلت رايوندارىنداعى وقۋ - اعارتۋ ىستەرىن ىلگەرىلەتۋ جاعىندا «از ۇلتتار مەن باتىس بولىك وڭىرلەرىندەگى وقىتۋشى قوسىنى قۇرىلىسىندا <قوس ءتىل> وقىتۋشىلارىن باۋلۋدى، جەتىلدىرۋدى ءتۇيىن ەتىپ، تولىمدى <قوس ءتىل> وقىتۋشىلار قوسىنىن قۇرۋ »، «<قوس ءتىل> وقۋلىقتارى قۇرىلىسىن جەرگىلىكتى ورىننىڭ وقۋ - اعارتۋىن دامىتۋ جوسپارىنا ەنگىزىپ، ءتۇيىندى تۇردە قامتاماسىز ەتۋ كەرەك» دەگەن سياقتى ساياساتتاردى تۇراقتاندىردى، بۇل − كەيبىر از ۇلتتاردىڭ پۋتۇڭحۋانى جاقسى ۇيرەنۋىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ نەگىزگى كەپىلى. تولىمدى «قوس ءتىل» وقىتۋشى بايلىعىن، «قوس ءتىل» وقۋلىقتارىن تىرەك ەتكەن «قوس ءتىل» اعارتۋى عانا از ۇلت وقۋشىلاردىڭ مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى ۇيرەنۋ جانە انا ءتىلدى جالعاستىرۋ جاعىندا ءبىرىن - ءبىرى تولىقتايتىن، بىرىنە - ءبىرى قۇپ كەلەتىن امالياتتىق ناتيجە ازىرلەيدى.

  مىناعان ءمان بەرگەن ءجون: مەملەكەتتىڭ ءتىل - جازۋ ىستەرىنىڭ «13 - بەسجىلدىق» دامۋ جوباسىندا «ءتىل - جازۋ كوپىرىن سالۋ ينجەنەرياسى» تۇراقتاندىرىلدى. بۇل − جۇڭگونىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» قۇرىلىسىنا ۇيلەسۋ تىلەگى جانە ارەكەتى، كوپ ءتۇرلى ءتىل دارىندىلارىن جەتىلدىرىپ، مەملەكەتتىڭ سىرتقا ەسىك اشۋ كەلەلى ستراتەگياسىنا ۇيلەسۋگە تىلدىك قىزمەت وتەۋ قاجەتىن نىسانا ەتكەن ينجەنەريا. ال «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» قۇرىلىسىنىڭ تايانىشى − ەلىمىزدىڭ قۇرلىق جولىنداعى شەكارا وڭىرلەر، بۇلار نەگىزىنەن تۇگەلدەي از ۇلتتار شوعىرلى قونىستانعان وڭىرلەر، كوپتەگەن از ۇلتتاردىڭ ءتىلى «ءتىل - جازۋ كوپىرىن سالۋ ينجەنەرياسىنىڭ» كوپ ءتۇرلى ءتىل بايلىعى. سوندىقتان مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى جالپىلاستىرۋ بارىسىندا از ۇلتتاردىڭ ءتىلىن قورعاۋ جانە دامىتۋ، پۋتۇڭحۋاعا دا، ۇلتتىڭ انا تىلىنە دە جەتىك «قوس ءتىل» دارىندىلارىن، «كوپ ءتىل» دارىندىلارىن باۋلۋ جانە جەتىلدىرۋ ەلىمىزدىڭ سىرتقا ەسىك اشۋىنىڭ، دامۋىنىڭ، حالىق تىلەگىن توعىستىرۋدىڭ، مەملەكەتتىڭ كەلەشەكتەگى دامۋ كەڭىستىگىن كەڭەيتۋدىڭ، ادامزاتتىڭ تاعدىرلاس ورتاق تۇلعاسىن قۇرۋدى ىلگەرىلەتۋدىڭ ماڭىزدى شارتى ەكەندىگى ءشۇباسىز.

  (اۆتور: جۇڭگو قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسى عىلىم - ءپان القا مۇشەسى)

  (بۇل ماقالا «حالىق گازەتىنىڭ» 2018 - جىلى 10 - ايدىڭ 31 - كۇنگى سانىنىڭ 20 - بەتىندە جاريالانعان)
جاۋاپتى رەداكتورى : مانەپ ەربول ۇلى
وقىرمان نازارىنا
 
  بۇل حابارعا باعاڭىز
  • 1. جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
    2. قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
    3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
    4. ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.
  • ورتالىق
  • ەل ءىشى
  • شينجياڭ
  • حالىقارا

سۋرەتتى حابار