بەتتى ساقتاۋ | باس بەت ەتۋ | حات ساندىعى | حابارلاسىڭىز | ءبىز تۋرالى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى    
  • ورتالىق
  • ەل ءىشى
  • شينجياڭ
  • حالىقارا

سۋرەتتى حابار

حالىق تورابى>>قوعام

وزگەنى قادىرلەۋدى ءوزىمىزدى قادىرلەۋدەن باستاعانىمىز ءجون

گۇلشات مامىك قىزى

2016.01.18 14:48     كەلۋ قاينارى : شينجياڭ گازەتى

  ورتا مەكتەپ يدەيا - احلاق تاربيەسىنىڭ وزەگى − جەتكىنشەكتەردى دۇنيەگە، ومىرگە، قۇنعا دۇرىس كوزقاراس ورناتۋعا باستاۋ. مۇندا ءوزىن قادىرلەۋ تاربيەسى ايرىقشا كەلەلى ماڭىز الادى. ابايدىڭ «بالامدى مەدرەسەگە ءبىل دەپ بەردىم، قىزمەت قىلسىن، شەن السىن دەپ بەرمەدىم» دەگەنىنەن بالانى ماماندىققا باۋلۋدان گورى ادامدىققا باۋلۋدى باستى ورىنعا قويعانىن انىق كورۋگە بولادى. ەندەشە وقۋشىلارعا ءوزىن قادىرلەۋ تاربيەسىن قايتكەندە ويداعىداي جۇرگىزۋگە بولادى؟ ورتالاۋ مەكتەپتىڭ يدەيا - احلاق وقۋلىعىنىڭ 2 - جىلدىق 2 - بولىمىندە «ءوزىن قاستەرلەۋ» مازمۇنىندا ارنايى ساباق بار. مەن وقىتۋشىلىق ساپارىمدا وسى ساباقتى نەشە مارتە الدىمنان وتكىزدىم. وسى بارىستاعى تاجىريبەم مەن ناقتى امالياتتان تۇيگەندەرىم تۋراسىندا، ورتا مەكتەپ الدە جوعارى مەكتەپ وقۋشىلارى بولسىن، قايتكەندە ءوز قادىرىن ساقتاي الاتىنى جونىندە ءسوز قوزعاۋدى ءجون كوردىم.

  ورتا مەكتەپ يدەيا - احلاق ساباعى وقۋشىلارعا

  يدەيالىق، پسيحيكالىق، مۇرات، ءمورال، احلاق، سۇيىسپەنشىلىك تاربيەسىن بەرەتىن، باعىتتامالىلىعى كۇشتى ساباق. ساباق مازمۇنى وقۋشىلاردىڭ ەرىك - جىگەرىنە، كوڭىل كۇيىنە، يدەيا - سەزىمىنە اسەر ەتەتىن ومىرمەن بىتە قايناسقان. ەگەر وسى ساباقتا تەك بىرەر ەرەجە - قاعيدانى عانا جاتتاپ الۋدى، وقىتۋشىنىڭ سۇراۋىنا توتەپ بەرۋدى، ەمتيحاننان ءوتۋدى عانا ماقسات ەتسەك، وندا قاتەلەسكەن بولامىز. ورتالاۋ مەكتەپ وقۋشىلارى كوبىندە مىنەزى تۇراقسىز، ۇرىنشاق، ۇشقالاق، ءومىر تاجىريبەسى از، ەلىكتەگىش كەلەدى. وسىنداي جاعدايدا وقۋشىلارعا ءوزىن قادىرلەۋ تاربيەسىن جۇرگىزۋدە ساباقتاعى مازمۇندى يگەرۋ تالابىن قويۋمەن بىرگە، مىناداي جاقتاردان ناقتى امالياتپەن بىرلەستىرسە، ءونىمى كورنەكتى بولادى.

  ءبىرىنشى، ءوزىن قادىرلەۋ وقۋشىنىڭ بەينەسىنەن كورىنەدى. ايتالىق، كيىم كيىنىسى، ءجۇرىس - تۇرىسى دەگەندەي. ورىستاردا «ادامدى كيىمىنە قاراپ قارسى الىپ، اقىلىنا قاراپ شىعارىپ سالادى» دەگەن ءسوز بار. كيىم كيىنىسىڭ سالاۋاتىڭا بايلانىستى بولادى. مۇندا ىلعي دا جاعالى، ماركالى كيىم كي دەگەن ءسوز تۋىندامايدى. قايتا تازا، رەتتى بولۋى، جاراسىمدى، ءدال بولۋى كەرەك. قوعامعا شىققاندا الدە بىرەۋدىڭ الدىنا القام - سالقام بولىپ بارساڭ، باسقالاردىڭ سەنىمىنە يە بولا المايسىڭ. ويتكەنى، كيىمىن دۇرىستاپ كيە الماعان ادامعا كىم سەنەدى...

  ەكىنشى، كىشى پەيىلدىلىك وقۋشىنىڭ ءوزىن قادىرلەۋىندە ماڭىزدى رول اتقارادى. كىشى پەيىلدىلىك − كىسىنىڭ كوركى. ادامدار ءبىر - بىرىنە ءارى شاكىرت، ءارى ۇستاز. كىشى پەيىلدىلىكتەن كىشىرەيمەيسىڭ. باسقالارعا مۇلايىم، سىپايى، يبالى مامىلەدە بولۋ، بارلىق ادامدى تەڭ كورۋ، قاراپايىم بولۋ كەرەك. ساباقتاستارعا شىنايى مامىلە ۇستاۋ ءتيىس. ساتسىزدىككە بولا ۇنجىرعاسى تۇسەتىن، بولىمسىز ناتيجەگە مارسيا قالاتىن بولماۋ كەرەك. حالىق دانالىعىندا از بولماعان تالىمدەر بار. ماسەلەن، «ايداعانى بەس ەشكى، ىسقىرىعى جەر جارادى»، «اسقاق بولساڭ اسپاققا اسىلاسىڭ، باسەڭ بولساڭ بايگەگە قوسىلاسىڭ» دەگەن سەكىلدى ماقال - ماتەلدەردى جيناپ كەلۋگە تاپسىرما بەرگەن ءجون. ماۋەلى اعاشتىڭ باسى ءيىلىپ تۇرادى عوي. كىشى پەيىل ادام قاشاندا قادىرلى.

  ءۇشىنشى، ءوزىڭدى قاستەرلەيمىن دەسەڭ، وزىڭە سەنىمىڭ كۇشتى بولۋى كەرەك. قانداي ادام باسقالاردىڭ قۇرمەتىنە بولەنەدى؟ ارينە، تابىسقا جەتكەن ادام. ءبىراق، سول تابىس باسقالاردىڭ ماقتاۋىمەن، كوڭىل بولۋىمەن ەمەس، قايتا وزىڭە دەگەن سەنىمنەن كەلەدى. ءوز قادىرىڭ − ءوز بايلىعىڭ. سەنىم − رۋحاني كۇش. تابىسقا جەتۋدىڭ تەتىگى − سەنىمدە. ءوزىڭدى قادىرلەيمىن دەسەڭ، ەرىك - جىگەرىڭدى، سەنىمىڭدى قايراۋىڭ كەرەك.

  ءتورتىنشى، اتاق قۇمارلىقتان اۋلاق بولۋ قادىر - قاسيەتىڭدى ارتتىرادى. ونىڭ ناقتى بەينەلەرى وقۋشىلار اراسىندا قازىرگى كۇندەگى ورىنسىز باسەكە، قۇر اتاققا بەرىلۋ. ايتالىق، وتباسىنىڭ جاعدايىمەن ەسەپتەسپەي، ماركالى تەلەفون، كيىم - كەشەك، قالام - سومكە سەكىلدى زاتتاردى الۋدى ماقتان كورۋ. الا الماسا، قيعىلىق سالىپ، ءوزىن دە، اتا - اناسىن دا قيناۋ. اباي: «سەنبە جۇرتقا تۇرسادا قانشا ماقتاپ، اۋرە ەتەدى ىشىنە قۋلىق ساقتاپ، وزىڭە سەن ءوزىڭدى الىپ شىعار، ەڭبەگىڭ مەن اقىلىڭ ەكى جاقتاپ» دەگەن عوي. سوندا سەنى بيىككە الىپ شىعاتىن نارسە اقىلىڭ مەن ءبىلىمىڭ. ادامدار كوبىندە نەنىڭ ماقتان، نەنىڭ نامىس ەكەنىن بىلمەي اداسادى. ءارقانداي ورىنسىز باسەكە وسىنىڭ مىسالى. قۇر اتاق قۋما، اتاق - ابىروي سەنى ءوزى ىزدەپ تاباتىن بولسىن.

  بەسىنشى، ءوزىڭ قادىرلى بولعىڭ كەلسە، الدىمەن باسقالاردى قادىرلە. «بەرسەڭ الاسىڭ، ەكسەڭ وراسىڭ» دەگەن ءسوز بار. «ەڭكەيگەنگە ەڭكەي اتاڭنىڭ قارا قۇلى ەمەس، شالقايعانعا شالقاي پايعامباردىڭ ۇلى ەمەس» دەيدى حالىق. «سيلاساڭ سي كىسى، سيلاماساڭ ءبىر كىسى». ءوزىڭدى - ءوزىڭ سيلاماساڭ، وزگەدەن سي كۇتپە. «باسقالاردى قۇرمەتتەۋ مەنىڭ قاجەتىم» دەپ ءبىلۋىڭ كەرەك. «نە ەكسەڭ سونى وراسىڭ». وزگەنى قادىرلەۋ اينالىپ كەلىپ ءوزىڭدى قادىرلەگەنىڭ.

  التىنشى، دۇرىس نامىس، داڭق كوزقاراسىن ورناتۋ −ءوز قادىرىڭدى ساقتاۋدىڭ كەپىلى. مۇقتار اۋەزوۆ: جالعان نامىس قاسيەت ەمەس، ار ساقتاعان قاسيەت، - دەيدى. «جۇزىگىڭ التىن بولعانشا، ءجۇزىڭ جارقىن بولسىن»، «نامىستى نانعا ساتپا» دەگەن سوزدەر بار. كىسى قادىرى تەك مال - دۇنيەسىمەن، سىمباتىمەن، قارا كۇشىمەن، قۋلىق - سۇمدىعىمەن، مانسابىمەن ولشەنبەيدى، قايتا ەلگە ەتكەن ەڭبەگىمەن، قوعامعا قوسقان ۇلەسىمەن، ادەپ - احلاعىمەن ولشەنەدى. «اقشاعا قوشامەت ساتىپ الۋعا بولعانىمەن، قۇرمەت ساتىپ الۋعا بولمايتىنىن»، قۇر اتاق - ابىروي ءۇشىن ءومىر ءسۇرۋدىڭ ماسقارالىق ەكەنىن بىلگەن ءابزال. «مال ساقتاما، ار ساقتا» دەيدى اتامىز قازاق. قانشا مالدى بولعانىڭمەن ۇياتسىز، ارسىز بولساڭ، سەنى كىم قادىرلەيدى؟ «وزىڭە - ءوزىڭ پاتشا بولعىڭ كەلسە، مال - دۇنيەنىڭ قۇلى بولما»، «قۇلاعىڭداعى التىن سىرعانى قايتەيىن، التىن

  ءسوزدى ۇقپاسا» دەيدى دانالار. ادام تاماق جەۋ ءۇشىن ءومىر سۇرمەۋى كەرەك، ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن تاماق جەۋى كەرەك. سەنىڭ جىلتىراق كيىمىڭ، ەلدەن ەرەك ساندەنۋىڭ، تۋىلعان كۇندەگى ءسان - سالتاناتىڭ بارلىعى جالعان داڭق، جالعان نامىسقا سايادى. ول مۇرات ەمەس.

  جەتىنشى، جاستىق شاقتى قاستەرلەۋ تۇتاس ءومىرىڭدى قاستەرلەۋ. ماكسيم گوركي: «جاستىق كوكتەمىڭدى قاستەرلەۋىڭ كەرەك، دۇنيە جۇزىندە جاستىق كوكتەمنەن ارتىق سۇلۋلىق، جاستىق كوكتەمنەن ارتىق اسىل بولماق ەمەس» دەگەن. جاستىق كوكتەمدى قادىرلەمەۋ ءوز قادىرىڭە جەتپەگەنىڭ. «ادام باقىت قۇسىنىڭ قونعانىن بىلمەيدى، ءۇشىپ كەتكەنىن عانا بىلەدى». «جاستىق شاقتا ۇيرەنگەن ءبىلىم تاسقا ويۋ ويعانداي، قارتايعاندا ۇيرەنگەن ءبىلىم قۇمعا سىزۋ سىزعانداي». ۋاقىتتى كەرەك ەتپەگەن ادامدى، ۋاقىت تا كەرەك ەتپەيدى. ءوزىن قادىرلەگەن ادام، ەڭ الدىمەن، ۋاقىتتى مىقتى مەڭگەرىپ، ءمانسىز دۇنيەلەرمەن جاستىق كوكتەمىن بوسقا وتكىزبەيدى. كەيبىر وقۋشىلار ەلەكترون تور ويىنشىعىمەن، باسقادا ءمانسىز ىرجاقپەن ۋاقىتىن ىسىراپ ەتەدى. مىنە بۇل ءوزىن قادىرلەمەۋدىڭ ەڭ ۇلكەن بەلگىسى. قازىر ۇنحاتپەن ۋاقىتىن زايا ەتەتىندەر دە كوبەيىپ كەلەدى. ونداي وقۋشى اتا - اناسىنىڭ، ۇستازدارىنىڭ الدىندا، ءتىپتى، تۇتاس قوعام الدىندا قانداي سۇيكىمسىز، قادىرسىز كورىنەتىنىن بىلگەنى ءجون.

  سەگىزىنشى، مىنەزدى بولۋ ءوز قادىرىن ساقتاۋدىڭ قورعاۋشىسى. «جاقسى مىنەز −− جان كوركى». ادام مىنەزى ادامگەرشىلىكتىك قورعاۋشىسى. قانشا ءبىلىمدى، دارىندى، قارىمدى، ءمانساپتى، سىمباتتى، شەشەن بولساڭ دا، مىنەزىڭ تارپاڭ بولسا تابىسقا جەتە المايسىڭ. «شىرەنگەن جىگىتتى ەل جاقتىرمايدى، شىرىگەن ءشوپتى مال جاقتىرمايدى» دەگەن ءسوز بار.

  توعىزىنشى، ءوز قادىرىڭدى ساقتاعىڭ كەلسە، كەكشىل بولما. كەكشىلدىك قادىر - قاسيەتىڭدى سولعىنداتادى. ۇلتىمىز ۇستانىمىندا «جاماننىڭ اشۋى باسى جەرگە جەتكەنشە، جاقسىنىڭ اشۋى شىتتىڭ شەتى كەپكەنشە»، «تۇسكە دەيىن كەك ساقتاعان كاپىر» دەگەن اتالى ءسوز ءومىر قورىتىندىسى بار. «تاسپەن ۇرعاندى، اسپەن ۇر» دەيدى. نەگە؟ ول ساعان جاماندىق ىستەگەن ادامعا جاقسىلىق ىستەسەڭ ارادا ارازدىق كەك قالمايدى دەگەن ءسوز. «جاقسىلىققا جاقسىلىق ءار ادامنىڭ ءىسى، جاماندىققا جاقسىلىق ەر ادامنىڭ ءىسى» دەيدى. باسقالاردىڭ سەنى رەنجىتۋى، سەنىڭ باسقالاردى رەنجىتۋىڭ اعى مەن قاراسى، جاقسى مەن جامانى الماسقان الما - كەزەك ومىردەگى قالىپتى قۇبىلىس. ەگەر وسىنىڭ بارلىعىنا وشتىك ساقتاپ، كەك كورسەڭ وندا قادىرىڭ كەتكەندى قويىپ، قالىپتى ءومىر سۇرە دە المايسىڭ.

  ونىنشى، كۇنشىل ادام ءوز قادىرىن ءوزى جويادى. باسقالاردىڭ تابىسىنا ىرىقتىلىقپەن قۇتتى بولسىن ايت، قىزعانىش بىلدىرمە. مىقتىنىڭ مىقتىلىعىن مويىنداۋدىڭ ءوزى ەرلىك، كىسىلىك. ءىشى تار ادام قاشاندا باسقانىڭ تابىسىن كورە الماي، ءوزىن قينايدى، تابىسقا جەتكەن ادامدى جاقتىرماعانى سوزىنەن، قيمىل - ارەكەتىنەن، كوزقاراسىنان، ميميكاسىنان بەسەنەدەن بەلگىلى بولىپ تۇرادى. سوسىندا ول ءوز سۇيكىمىن ءوزى كەتىرىپ تۇرعانىن سەزبەي قالادى. ورىندى، قالىپتى باسەكەنىڭ بولۋى

  ورىندى. ال قىزعانىش ول پسيحيكالىق ناۋقاس. ول ساعان دا، باسقاعا دا زياندى. دەننىڭ ساۋلىعى ەشتەمە ەمەس، دەن ساۋ تۇرىپ، رۋحتىڭ ءولۋى ەڭ اشىنارلىق ءىس.

  ون ءبىرىنشى، شەشەن ادامنىڭ قادىرى بولەك بولادى. ءسوزى سىپايى، دۇرىس، شەشەن، ەرشىمدى ادام «ونەر الدى قىزىل ءتىل» دەپ ونەردىڭ ەڭ باسىنا قىزىل ءتىلدى قويعان. ولار اسا بەدەلدى سانالادى. كەلبەتىڭ كەلىستى بولماسا ۋايىمداما، ءبىلىمدى، قايىرىمدى، شەشەن بولساڭ عانا بولعانى سۇيكىمدى كورىنەرىڭ حاق. وسى كۇندە كەيبىر وقۋشىلار ءتىلىن شۇبارلاپ سويلەگەندى، ءسوزدى بۇزىپ ءدۇبارالاعاندى ماقتان ەتەدى، بىلە - بىلسە بۇل نامىس.

  ون ەكىنشى، قاشاندا تاماشا وبرازىڭدى ساقتاۋ قادىر - قىمباتىڭدى ارتتىرادى. قانشا ءبىلىمدى بول، شەشەن - شەجىرە بول، دارىندى بول، عالىم بول، باي - باردام بول، سىمباتتى بول، ءبىراق كوپكە پايداڭ تيمەسە، وندا قادىرسىزسىڭ. ءاربىر ادامنىڭ ەڭ ۇلكەن قادىر - قاسيەتى ونىڭ ادامگەرشىلىكتى، يماندى، قايىرىمدى بولۋىندا.

  ون ءۇشىنشى، ءوزىن قادىرلەۋدىڭ ءونىمدى جولى − كىتاپ وقۋ. «التىن سۇيگەن قىز − سەلتەڭ، كىتاپ سۇيگەن قىز − كوركەم» دەگەن ءسوز بار. گوركي: كىتاپ − ادامداردىڭ العا باسۋىنداعى باسبالداق، - دەيدى. دۇنيەدەگى بارلىق ءبىلىم كىتاپتا ساقتالعان. گازەت - جۋرنال، كىتاپ وقىعان ادامنىڭ ءبىلىمدى بولارى حاق. ءبىلىمدى ادام قاشاندا ءوز قادىرىن ساقتاي الادى.

  ون ءتورتىنشى، ۇلتتىق تاڭداۋلى داستۇرگە قۇرمەت ەتۋ ءوز قادىرىڭدى ساقتايدى. ۇلتتىق ءداستۇر نەشە مىڭداعان جىلدىق ءومىر تاجىريبەسىنەن قورىتىندىلانعان ارەكەت، قيمىل، ءسوز قاعيداسى. قازاقتا ۇلكەندى قۇرمەتتەۋ − ەڭ ۇلكەن جوسىن. ونىڭ ناقتى ولشەمدەرى بار. ەگەر وعان قۇرمەت ەتپەسەڭ، «كورگەنسىز» بولاسىڭ. «شەشەسى تۇرىپ قىزى سويلەگەننەن، اكەسى تۇرىپ ۇلى سويلەگەننەن بەز» دەيدى. ادامدىقتىڭ الدى ۇلكەندى قۇرمەتتەۋ. ۇلتتىق سالت - سانا، داستۇردەن اتتاۋ ۇياتتىڭ ۇياتى. ۇياتىنا سەلكەۋ تۇسكەن ادامنىڭ قادىرى دە، سۇيكىمى دە از ەكەنى بەلگىلى.

  ادام ومىرىندە جەتى جەتەكشى بولادى. ول: «باسشىسى − اقىل. جەتەكشىسى − تالاپ. جولاۋشىسى − وي. جولداسى − كاسىپ. قورعانى − سابىر. قورعاۋشىسى − مىنەز. سىناۋشىسى − حالىق». وقۋشىلارعا يدەيا - احلاق تاربيەسىنىڭ وزەگى − ءمورالدى، ساياسي مايدانى ايقىن، وتانشىل، حالىقشىل، قايىرىمدى، ادامگەرشىلىگى بار، ۇلتتىق سالت - ساناعا قۇرمەت ەتەتىن، تاڭداۋلى

  ءداستۇردى بىلەتىن، ەڭبەك كوزقاراسى دۇرىس، بويى تازا، رەتتى، تۇرمىس داعدىسى، ءجۇرىس - تۇرىسى ولشەمدى، مىنەزدى، شيراقى بولۋعا باۋلۋ. مىناداي ءبىر دانالىق سوزدەر بار: «ەڭ سورلى ادام − سۇيە بىلمەگەن، سۇيىكتى بولا الماعان ادام؛ ەڭ سورلى ادام − جالقاۋ ادام؛ ەڭ سورلى ادام − نادان (نوعان) ادام؛ ەڭ سورلى ادام − وتىرىك ايتقان ادام؛ ەڭ سورلى ادام − تاكاپپار ادام؛ ەڭ سورلى ادام − ءسوزىن ەشكىم تىڭداماعان ادام؛ ەڭ سورلى ادام − سەنىمنەن ايرىلعان ادام؛ ەڭ سورلى ادام − ارسىز، نامىسسىز ادام؛ ەڭ سورلى ادام − اتسىز، ابىرويسىز ادام؛ ەڭ سورلى ادام − ەسكەرۋسىز، قۇنسىز ادام؛ ەڭ سورلى ادام − اسىرە قىزعانشاق ادام؛ ەڭ سورلى ادام − ماقتانشاق، تۇيتىكسىز ادام». «بالانىڭ باسىنا ايدار قويعان ءوزى ەمەس اكەسى» دەيدى. ادەتتە، جاس شىبىقتى قالاي يسەڭ، سولاي وسەدى عوي. حاديستە «ويىڭا يە بول − سوزگە اينالادى، سوزىڭە يە بول − قيمىلعا اينالادى، قيمىلىڭا يە بول − تاعدىرعا اينالادى» دەگەن دە تاعىلىم بار... وقۋشىلاردىڭ ويىن تۇزەۋ بارىسىنداعى كەيبىر تاجىريبەلەرىمدى ايتقان بولدىم. كاسىپتەستەرمەن وي ورتاقتاسۋعا جاراسا، جەتكىنشەكتەرگە اقىل - كەڭەس بولسا دەيمىن.
جاۋاپتى رەداكتورى : مۇحيت امانتاي ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
 
  بۇل حابارعا باعاڭىز
  • 1. جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
    2. قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
    3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
    4. ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.