تاباندىلىق بولعاندا عانا، جەڭىستى كۇن تۋادى

بۇل − 30 جىلدان كەيىنگى اۋەلگى ماقساتقا قايىرىلا قاراۋ، بۇل 5 جىلدىڭ الدىنداعى شىنايى ۇسىنىس، بۇل _ دۇنيە جۇزىندەگى ايەلدەر ىستەرى دامۋىنداعى تاعى ءبىر تاريحي ءسات.

10 - ايدىڭ 13 - كۇنى دۇنيە جۇزىلىك ايەلدەر باسشىلار ءماجىلىسى بولىپ ءوتتى، دۇنيە ءجۇزىنىڭ نازارى بەيجيڭگە شوعىرلاندى.

مەملەكەتتىك ءماجىلىس ورتالىعىنىڭ ءماجىلىس الاڭىندا ءار ەلدىڭ مەملەكەت تۋى مەن بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ تۋى ايبىندى تۋ شەبىن قالىپتاستىردى. تۇستەن بۇرىن ساعات 10 نان 30 مينۋت مولشەرىندە «بەيبىتشىلىك − تاعدىرلاس ورتاق تۇلعا» مۋزىكا ءۇنى ىشىندە، ءتوراعا شي جينپيڭ مەن حانىمى پىڭ لييۋان ماجىلىسكە قاتىناسقان ءار ەل جانە حالىقارالىق ۇيىمدار ۋاكىلدەر ۇيىرمەسىنىڭ باستىقتارىمەن جانە ولاردىڭ جۇبايلارىمەن بىرگە ءماجىلىس زالىنا كىردى، بۇكىل زالدان دۋ قول شاپالاق ءۇنى كوتەرىلدى.

تاريح پەن بولاشاق وسى ساتتە توعىستى.

ءتوراعا شي جينپيڭ ەڭ الدىمەن ارقاۋ ءسوز سويلەپ، قىسقاشا تۇسىنىك جاساپ، بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: ”ايەلدەر − ادامزات وركەنيەتىنىڭ ماڭىزدى جاراتۋشىسى، ىلگەرىلەتۋشىسى، جالعاستىرۋشىسى، ايەلدەر ىستەرىنىڭ دامۋىن ىلگەرىلەتۋ − حالىقارالىق قوعامنىڭ ورتاق جاۋاپكەرشىلىگى“.

وسى جاۋاپكەرشىلىك ءۇشىن، 30 جىلدىڭ الدىندا بەيجيڭ دۇنيە جۇزىلىك ايەلدەر جينالىسى بەلەستىك بەلگى ورناتتى −

”ارەكەتتە تەڭدىكتى، دامۋدى، بەيبىتشىلىكتى دارىپتەۋ كەرەك“، بۇل − بەيجيڭ دۇنيە جۇزىلىك ايەلدەر ۇيىمى بەلگىلەگەن وسكەلەڭ نىسانا، كۇنى بۇگىنگە دەيىن جۇرت كوڭىلىن جەلپىندىرىپ كەلەدى، جينالىستا «بەيجيڭ جارناماسى» مەن «ارەكەت باعدارلاماسى» ماقۇلدانىپ، ەر - ايەل تەڭدىگى جەبەلىپ، ايەلدەر ۇقىعىن قامتاماسىزداندىرۋ جونىندە باسىمدىققا يە سالالار ستراتەگيالىق نىساناسى مەن ساياساتتىق جۇلگەسى قالىپتاستى. 30 جىلدان بەرى وسى سالتاناتتى جينالىس دۇنيە جۇزىندە بەلسەندى وزگەرىس تۋدىرىپ، ايەلدەر ىستەرىنىڭ ۇزدىكسىز العا باسۋىن ىلگەرىلەتتى.

”بەيجيڭ دۇنيە جۇزىلىك ايەلدەر جينالىسىنىڭ رۋحىنا مۇراگەرلىك ەتۋ جانە ونى ساۋلەلەندىرۋدى ءتوراعا شي جينپيڭ باستان اياق كوكەيىنەن شىعارمادى. ”جۇڭگو 2025 - جىلى دۇنيە جۇزىلىك ايەلدەر باسشىلار ءماجىلىسىن تاعى دا اشۋدى دارىپتەدى“. 2020 - جىلى 10 - ايدا ءتوراعا شي جينپيڭ بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ جينالىسىندا بەيجيڭ دۇنيە جۇزىلىك ايەلدەر جينالىسىنىڭ 25 جىلدىعىن ەسكە ءتۇسىرۋ جوعارى دارەجەلىلەر ماجىلىسىندە دۇنيە جۇزىنە ىستىق ىقىلاستى ۇسىنىسىن جاريالاعان ەدى.

ۋادەلى 5 جىل ۋاقىتى دا تولدى، سيلى قوناقتار ءبىر اراعا باس قوسىپ، سالتاناتتى قيمىلدى بىرگە وتكىزدى.

بورىشتى قايتا ەسكە الۋ، ۇزدىكسىز ارەكەت جاساۋ، ورتاق تانىمعا كەلۋ بەيجيڭ ءماجىلىس الاڭىنان دۇنيە جۇزىنە تاعى ءبىر رەت تارالدى: ”«بەيجيڭ جارناماسى» ءبىزدىڭ جول كارتامىز“، ”«بەيجيڭ جارناماسى» ەجەلدەن نيەتناما كەلىسىمى ەمەس، قايتا ءبىر ءمورال كەلىسىمى“، ”«بەيجيڭ جارناماسى» مەن «ارەكەت باعدارلاماسى» ءالى دە ايەلدەردىڭ ۇقىق - مۇددەسىن جۇزەگە اسىرۋداعى ەڭ ۇلى ماقسات جۇلگەسى“...

وسى جاۋاپكەرشىلىك ءۇشىن، ءسوز جوق، كۇش ۇيىستىرىپ تاعى دا ساپارعا اتتانۋ كەرەك −

ءداۋىر داۋىلى بارعان سايىن تولقىندانۋدا، بۇنىڭ اسەرىنە بۇكىل جەر شارىنداعى ايەلدەر ىستەرىنىڭ ۇشىراماۋى مۇمكىن ەمەس. شەشۋشى ساتتە، قايىتكەندە باعىتتى كوزدەپ، جاڭا جول اشۋعا بولادى؟

ءتوراعا شي جينپيڭ مىناداي 4 ءتۇرلى ۇسىنىستى بايىپتىلىقپەن ورتاعا قويدى: ”ايەلدەردىڭ ءوسىپ - جەتىلۋىنە، دامۋىنا ءتيىمدى تاماشا ورتانى بىرگە جاراتۋ “؛ ” ايەلدەر ىستەرىنىڭ جوعارى ساپالى دامۋىن ىلگەرىلەتەتىن قۋاتتى قوزعاۋشى كۇشتى بىرگە جەتىلدىرۋ“؛ ”ايەلدەردىڭ ۇقىق - مۇددەسىن قامتاماسىز ەتەتىن جونگە سالۋ ارناسىن بىرگە ورناتۋ“؛ ” دۇنيە جۇزىلىك ايەلدەر سەلبەستىگىن جەبەۋدىڭ شىت جاڭا تاراۋىن بىرگە جازۋ“.

حاۋىپسىز، دامۋ، جونگە سالۋ، سەلبەسۋ سىندى 4 ولشەمدى جۇڭگو دارىپتەمەسىنىڭ ماقساتى اناعۇرلىم كەڭ ورتاق تانىمدى ۇيىستىرۋ، اناعۇرلىم كەڭ جول اشۋ، اناعۇرلىم بەرىك ارەكەتتى ىلگەرىلەتۋ. ءماجىلىس زالىندا شاتىرلاعان شاپالاق ءۇنى تولاستامادى.

بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمى باس حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى، قوسىمشا ايەلدەر مەكەمەسىنىڭ اتقارۋشى مەڭگەرۋشىسى باحۋس بىلاي دەدى: ”جۇڭگونىڭ كوپ جاقتىلىققا جانە جىنىس تەڭدىگىنە تاباندى بولعاندىعىنا العىس ايتامىن“. ۇستانىم مەن ارەكەت جاقتا جۇڭگو جوباسىمەن بىركەلكىلىكتى ساقتايمىز.

سيفرلى جۇڭگو ومىرشەڭدىك كۇشكە تولى، ” جارتى الەم“ كۇشىنىڭ ەڭبەگى از ەمەس. حۋنان ولكەسى پيڭجياڭ اۋدانىنداعى حالىقتىق تۇسەلحانا تيجاراتشىسى جاڭ گىڭشين الاقانداي ەكراننان پايدالانىپ اۋىلداستاردىڭ كىرىسىن ارتتىرىپ، اۋقاتتانۋىنا جەتەكشىلىك ەتتى. ”شۋزىمۋلان“ حالىقتىق تۇسەلحانانى باسقارۋشىلارىن تاربيەلەۋ جوسپارىنىڭ يگىلىگىن كورگەن ول 6600 دەن استام اۋىل - قىستاق ايەلدەرىن كاسىپتىك ونەرگە جانە سيفرلاندىرۋ بىلىمىنە تاربيەلەدى.

اشىلۋ سالتىندا كوپتەگەن شەتەل باسشىلارى سيفرلانۋ وتكەلى جىنىستىق تەڭسىزدىكتى اسقىندىرۋى مۇمكىن دەگەن الاڭداۋشىلىقتى ءبىلدىردى . ال ءتوراعا شي جينپيڭ اۋىزعا العان ءبىر ساندى مالىمەت ولارعا تەرەڭ اسەر قالدىردى؛ بۇگىنگى كۇندە جۇڭگودا ينتەرنەت سالاسىنداعى شارۋاشىلىق قۇرۋشىلاردىڭ تەڭ جارىمىنان استامى ايەلدەر.

كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋ شايقاسىنىڭ جەڭىسىنە قول جەتكىزۋدەن اۋىل قىستاقتى گۇلدەندىرۋدى ىلگەرىلەتۋگە دەيىن، عىلىم تەحنيكادا جاڭالىق اشۋدى ىلگەرىلەتۋدەن جاسىل تيپتە بۇرىلىس جاساۋدى جەدەلدەتۋگە دەيىن، ”جۇڭگو ۇلگىسىندەگى وسىزامانداندىرۋدىڭ جاڭا جورىعىندا ءاربىر ايەل باس كەيىپكەرلىك رول اتقارىپ كەلەدى“.

جۇڭگو تاجىريبەلەرىن تياناق ەتىپ، حالىقارالىق سەلبەستىكتى ىلگەرىلەتتى، جۇڭگو تانىم مەن ارەكەتتى ۇشتاستىراتىن ارەكەت توبىنان جازبادى.

2015 - جىلعى دۇنيە جۇزىلىك ايەلدەر ءماجىلىسى، 2020 - جىلعى بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمى جينالىسىنىڭ بەيجيڭ دۇنيە جۇزىلىك ايەلدەر جينالىسىنىڭ 25 جىلدىعىن ەسكە ءتۇسىرۋ جوعارى دارەجەلى ماجىلىسىندە، ءتوراعا شي جينپيڭ ءبىر قىدىرۋ سەلبەستىك شارالارىن العا قويىپ، ناقتى ارەكەتكە اينالدىرىپ، سۇبەلى تابىستارعا قول جەتكىزدى.

تىنىق مۇحيتتاعى ارال مەملەكەتى فيجيدا سەرۋاييا كابۋكاب ەسىمدى جەلەكتى جەرگىلىكتى ايەلدەردى باستاپ ساڭىراۋقۇلاق ەگىپ، بىرگە كىرىس كىرگىزۋگە دەم بەردى. ءبىر ءتۇپ باكتەريا سابانى 100 دەن استام مەملەكەتتەگى ايەلدەردىڭ جۇمىسقا ورنالاسۋىنا تيىمدىلىك جاساپ، دۇنيە ءجۇزىنىڭ وڭتۇستىك جارتى شارىنداعى ەلدەردى نۇرلاندىراتىن ”باقىت شوبىنە“ اينالدى.

”انالار مەن بالالاردىڭ دەنساۋلىعىن ساقتاۋ ينجەنەرياسى“، ”كوكتەمگى قاۋاشاق جوسپارى“، ”انالار سۋ قامباسى“... سىندى حالىق تۇرمىسى نىساندارى جۇڭگودان دۇنيە جۇزىنە بەت الىپ، نەشە ءجۇز ميلليون ايەلدىڭ تۇرمىسىن جاقسارتتى.

”اسا ۇقىپتىلىقتىڭ باياندىلىعى بولادى، ۇزاق ۋاقىت بويىنا حوش ءيىسىن شاشىپ تۇرادى“.

بۇل جولى ءتوراعا شي جينپيڭ تاعى دا ءبىرقىدىرۋ ناقتى جاڭا شارالاردى جاريالاپ، ءۇمىت ۇرىعىن سەپتى: ناقتى قارجىلىق قولداۋ كورسەتۋ، حالىق تۇرمىسىن دامىتۋ سالاسىندا ”شاعىن ءارى كوركەم“ 1000 نىسانعا كومەكتەستى، 50 مىڭ ايەلدى جۇڭگوعا كەلىپ اۋىس - كۇيىس جاساۋعا، ءبىلىم اسىرۋعا ۇسىنىس ەتىپ، ”دۇنيە جۇزىلىك ايەلدەر قابىلەت قۇرىلىسى ورتالىعىن“ قۇردى....

الداعى 5 جىلدا بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ 2030 - جىلعا دەيىنگى باياندى دامۋ نىساناسىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ شەشۋشى مەزگىلى. جۇڭگو ارەكەتى بۇكىل جەر شارىنداعى ايەلدەر دامۋىنىڭ قاتىستى نىسانالارىن جۇزەگە اسىرۋىنا پارمەندى قوزعاۋشى كۇش ۇستەپ، ”قالىڭ ايەلدەر قاۋىمىنىڭ دۇنيە ءجۇزىنىڭ وسىزاماندانۋ ۇلى تولقىنىندا ومىرلەرىنىڭ ارلەنۋىنە، ارماندارىنىڭ جۇزەگە اسۋىنا مۇمكىندىك جاساۋعا“ دەم بەردى.

جۇڭگونىڭ جاۋاپكەرشىلىك ارقالاۋىنىڭ دۇنيە جۇزىلىك ءمانى وسى ساتتە ايگىلەندى.

اشىلۋ سالتىنان بۇرىن، باسشىلار باس قوسۋىنىڭ ەستەلىك سۋرەتى جۇڭگو مەن دۇنيە ءجۇزىنىڭ قول ۇستاسا العا باسۋىنداعى تاعى ءبىر ماڭىزدى ساتتەردى تۇراقتاندىردى.

”ەر - ايەل تەڭدىگىنە تالپىنۋ − ۇلى ءىس“. ءتوراعا شي جينپيڭ ءىرى ەل كوسەمىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى مەن كورەگەندىگى ارقىلى دۇنيە جۇزىندەگى ايەلدەر ىستەرىنە باستان اياق وسكەلەڭ ءمان بەرىپ، ەر ايەل تەڭدىگى مەن ايەلدەردىڭ جان جاقتى دامۋىن جەبەۋ جونىندە ءبىرقىدىرۋ ماڭىزدى دارىپتەمەلەر مەن قۋاتتامالاردى العا قويدى. بۇگىنگى جۇڭگو، دۇنيە جۇزىندەگى ايەلدەر ىستەرىنىڭ ماڭىزدى ات سالىسۋشىسىنا، ىلگەرىلەتۋشىسىنە، باستاۋشىسىنا اينالدى.

4 ءىرى دۇنيە جۇزىلىك دارىپتەمە، كەڭ كولەمدە قارسى الۋعا بولەنگەن حالىقارالىق الەۋمەتتىك ءونىم دە دۇنيە جۇزىلىك ايەلدەر ىستەرىنىڭ دامۋىن ىلگەرىلەتۋگە جۇيەلى شەشۋ جوباسىن ازىرلەدى: دۇنيە جۇزىلىك دامۋ دارىپتەمەسى ايەلدەردىڭ ەنەرگيا توپتاۋىنا جانە ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋىنا دەم بەردى، دۇنيە جۇزىلىك حاۋىپسىزدىك دارىپتەمەسى ايەلدەردىڭ ەرەكشە حاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە نازار اۋداردى، دۇنيە جۇزىلىك وركەنيەت دارىپتەمەسى ەر ايەل تەڭدىگى مادەنيەتىن دارىپتەدى، دۇنيە جۇزىلىك جونگە سالۋ دارىپتەمەسى ايەلدەردىڭ دۇنيە جۇزىلىك جونگە سالۋعا ىشكەرىلەي ات سالىسۋىن ىلگەرىلەتتى.

اشىلۋ سالتىندا ءار جاقتىڭ باسشىلارى ارناۋ ءسوز سويلەگەندە، وزدەرىنىڭ نازارىنداعى جۇڭگونى تۇرلىشە تۇرعىدان باياندادى −

جۇڭگونىڭ جاۋاپكەرشىلىك ارقالاعاندىعىنا سۇيىنگەن موزامبيكتىڭ زۇڭليى لەۆي بىلاي دەدى: ”وسى رەتكى باسشىلار باس قوسۋى بەلەستىك مانگە يە، جۇڭگو دامۋدى جەبەۋ جانە ادامدىق ۇقىقتى قورعاۋ جاعىنداعى دۇنيە جۇزىلىك باسشىلىق قابىلەتىن ايگىلەدى“؛

جۇڭگونىڭ تاجىريبەسىنە ءمان بەرىپ كەلگەن يسلانديانىڭ زۇڭتۇڭى توماسدوتير بىلاي دەدى: جۇڭگو حالىقتى باستاپ كەدەيلىكتەن قۇتىلىپ، جىنىس تەڭدىگى مەن جاسىل ەنەرگيانىڭ دامۋىن ىلگەرىلەتتى، ”بۇل تابىستار ءبىزدىڭ وزگەرىسىمىزدىڭ جۇزەگە اساتىندىعىن، وسى تاجىريبەلەرگە ۇزدىكسىز مۇراگەرلىك ەتۋىمىز كەرەكتىگىن ەسكەرتەدى“؛

نازاردى جۇڭگونىڭ سەلبەستىك جەتەكشىلىك قۋاتىنا، باۋراۋ قۋاتىنا شوعىرلاندىرعان شريلانكانىڭ زۇڭليى اماسۋليا بىلاي دەدى: ”جۇڭگو ۇكىمەتى مەن ءتوراعا شي جينپيڭ بۇگىن جاريالاعان ماڭىزدى دارىپتەمەلەر ەرەكشە العا باسۋ يدەياسىن ايگىلەدى، شريلانكا وسى دارىپتەمەلەردى قولدايدى“ .....

كەيبىر شەتەل باسشىلارى دۇنيە ءجۇزى ءدوپ كەلگەن تەرەڭ قاتپارلى سىن - سايىستى تىلگە تيەك ەتىسىپ بىلاي دەستى: ”دۇنيە جۇزىلىك كوپ جاقتى ءتارتىپ جانە ەرەجەنى نەگىز ەتكەن ساۋدا جۇيەسى كەرەكسىز ەتىلۋدە، دۇنيە جۇزىندەگى كەيبىر قاتىناسۋشىلاردىڭ سىڭار جاقتى ارەكەتى كەڭ ءورىس الىپ كەلەدى“. ءجۇز جىلدىق وزگەرىسكە بەتپە بەت كەلگەندە، ءبىر ءتۇرلى سەنىم بارعان سايىن بەكەمدەلە ءتۇستى: ”العا باسۋدىڭ نەگىزى سەرىكتەستىك قاتىناس پەن ىنتىماق، ءبىز جۇڭگومەن ۇزدىكسىز سەلبەستىك جاسايمىز“.

حالىققا شىن جۇرەكتەن قىزمەت ەتىپ، دۇنيە جۇزىلىك پايداعا پايدامەن قارىمجى قايتارۋ. تاريح توعىز جولدىڭ تورابىندا نازاردى سەلبەستىككە شوعىرلاندىرىپ، دۇنيە جۇزىنە ەنەرگيا بەرەتىن جۇڭگو رولى جۇرت جۇرەگىنە اناعۇرلىم تەرەڭ ۇيالادى.

”ءمورالدىڭ تياناعى بولسا، الەمنىڭ تياناعى بەرىك بولادى“، ”ادىلەتتىڭ تياناعى، دۇنيە جۇزىلىك تالپىنۋعا مۇرىندىق بولادى“. ادىلەت جولىندا ايانباي، داڭعىل جولمەن جۇرەتىن جۇڭگو ءار جاقپەن قول ۇستاسىپ، بەيجيڭ دۇنيە جۇزىلىك ايەلدەر ءماجىلىسى رۋحىنا مۇراگەرلىك ەتىپ جانە ونى ساۋلەلەندىرىپ، ادامزاتتىڭ تاعدىرىمەن بىرگە بولاتىن الىپ كەمەنىڭ اناعۇرلىم جارقىن بولاشاققا بەت الۋىن ىلگەرىلەتۋدە.

كەلۋ قاينارى: حالىق تورابى