قازاقى قولونەردىڭ جانكۇيەرى –كۇلسيا

ءاديا ءابۋتالىپ قىزى

2015.02.28 13:08  

　　زامان دامىپ، تۇرمىس جاقسارىپ، ەل ەڭسەسى بيىكتەگەن وسىناۋ تۇستا، حالىق ويىن، بويىن تۇزەۋگە بەت بۇردى. ۇلى جۇڭحۋاداي الىپ تۇلعالى ەلدىڭ قۇشاعىندا جاساپ جاتقان ءار ۇلت حالقى دۇرىس ساياساتتىڭ جەبەۋىندە باياشات زاماننىڭ ىرىسىنان ءوز نەسىبەلەرىن ەنشىلەپ، ۇلتتى وركەندەتۋگە ساپ تۇزەپ، وتە-موتە، ءبىر ۇلتتىڭ ايناسى سانالاتىن، كوز قاراشىعىنداي قورعاپ، ساقتاپ كەلگەن ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ، سالت-ءداستۇردىڭ، عۇرىپ-ادەتتىڭ، مۇرالاردىڭ تەگىنە ۇڭىلۋگە دەن قويدى. نەءبىر تارلان تاريحتىڭ دۇلەي تولقىندارىندا كەيدە قالقي كوتەرىلىپ، كەيدە كومىلىپ، بىردە ءونىپ، بىردە ءوشىپ بۇگىنگى كۇنگە زورعا جەتكەن ۇلت مادەنيەتىن جوقتاۋعا كىرىسىپ، ادامدار ساناسىنان وشكىندەپ بارا جاتقان، جوعالۋعا شاق قالعان اتادان بالاعا جالعاسقان مۇراعاتتاردى تاتىنۋعا، قاز-قالپىندا ساقتالعان قولدا بارلارىن بەكەمدەپ، كونەرگەن، ەستەن كوتەرىلىپ بارا جاتقان، اۋەلى، جوعالعان ءداستۇرلى مادەنيەتتى ىزدەپ تابۋعا، جاڭارتۋعا، جاڭالاۋعا قۇنىعا قۇلشىنعان ۇلت جاندى ازاماتتار مەن ازاماتشالار اتقا قوندى.

　　«ءوزىڭدى ءوزىڭ بىلمەسەڭ، وزگەلەر ءوزىڭدى قايدان بىلمەك»،-دەگەندەي، ۇلت مادەنيەتىندەگى جوقتى ىزدەپ تابۋ، ونى اسپەتتەۋ، باسقالارعا قادىر-قاسيەتىن تانىتۋ ۇرپاقتاردىڭ باس تارتپاس بورىشى دەپ بىلگەن، سەزىنگەن توپتىڭ قاتارىنا قوسىلعان كۇلسيا قاجىباي قىزى ونەرلى قولىنا سۇيەنىپ، ون ساۋساعىنا ونەر تۇنعان كونە كوز اتا-اجەلەردەن كورگەن-بىلگەنىن كادەگە جاراتتى.

　　كۇلسيا 1943-جىلى 20-قاراشادا التاي قالاسىنىڭ الاقاق اۋىلىندا مالشى وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ورتالاۋ مەكتەپ بىتىرگەننەن كەيىن 1960-جىلى الاقاق گۇڭشىسىندا قۇرىلعان قولونەر اترەتىندە بۇقالتىرلىق ستەگەن. 1962-جىلدان 1964-جىلعا دەيىن جىڭ گۇڭشىسىنىڭ ءوندىرىس دۇيىندە ەڭبەك ىستەپ، وسى بارىستا سوتسياليستىك قۇرىلىس سالاسىنداعى بەلسەندى، وزات وداق مۇشەسى، التاي اۋدانى حالىق قۇرىلتاي ۋاكىلى، اۋداندىق حالىق سوت مەكەمەسىنىڭ قىلمىستىق ىستەر، ازاماتتىق ىستەر دەلولارىنىڭ تەرگەۋىنە، سوت اشىلۋىنا قاتىناساتىن حالىق زاسەداتەلى بولعان. ۇيىم جاعىنان جاقسى جۇباي بولىپ ماداقتالىپ سيلانعان. 1974-جىلدان 1980-جىلعا دەيىن التاي اۋدانى ۇيىمداستىرعان ەتىك تىگۋ گرۋپپاسىندا ەتىك تىگەتىن جۇمىسشى بولعان. 1980-جىلدان باستاپ سەميادا بولىپ 5 بالاسىن تاربيەلەپ، جوعارى وقۋ ورىندارىنان وقىتۋمەن بىرگە، اۋىل-قىستاقتاردا تۇراتىن تۋىس-تۋعاندارىنىڭ 12 بالاسىن ۇيىنە جاتقىزىپ وقىتىپ، الدىن داشۋەگە، سوڭىن ورتا تەحنيكۋم مەكتەپتەرىنە اتتاندىرىپ، بۇگىنگى كۇنى ولاردىڭ ءبارى ءبىر-ءبىر كاسىپتىڭ ەتەگىن ۇستاپ، قوعامعا قىزمەت وتەۋدە.

　　كۇلسيا ءبىلىمدى، تىرىسشاڭ، ىزدەنگىش، تۋىس-تۋعان، ەل-جۇرتىنا قايىرىمدى، سيىمدى قاراپايىم ايەل، وتباسىندا ۇستامدى، ادال جار، مەيىرىمدى، ۇلگىلى انا.

　　ناعاشى شەشەدەن دارىعان ونەر

　　كۇلسيا بالا كەزىنەن باستاپ ناعاشىسىنىڭ قولىندا ەسەيىپ ەرجەتتى. ناعاشى اپاسى ءاليپا ىسقاق قىزى ىسىمەر، ونەرلى ادام بولاتىن، ول كىسى كيىز ءۇي جابدىقتارىن، سىرماق، ءتۇس كيىز، كيىم-كەشەك تىككەن كەزىندە كىشكەنتاي كۇلسيا قاسىنا شوقيىپ وتىرىپ الىپ بار ىنتاسىمەن تىككەن ىسىنە تەلمىرەتىن. 5-6 جاسىنان باستاپ اپاسىنىڭ ينە- ءجىبىن ساباقتاپ، بارا-بارا ءجۇن ءتۇتىپ، ءجىپ ءيىرىپ، كەستە تىگىپ، سىرماققا ويۋ باسىپ، ويىستىرىپ، ويۋ-ورنەك سىزىسىپ، قيىسىپ، تىگىسىپ قولقانات بولا ءجۇرىپ ناعاشى اپاسىنىڭ ونەرىن ۇيرەنىپ الدى. بالا شاعىندا كۇلسيانىڭ ونەرگە، تىگىنشىلىككە بەيىمدىلىگى ىسىنەن، اۋەستىگىنەن ءبىلىنىپ تۇراتىن، ناعاشى اپاسىنىڭ تىككەن، پىشكەن دۇنيەلەرىن كوزىمەن كورىپ، ايتقانىن قۇلاعىنا قۇيىپ، ويىنا بىردەن توقىپ الاتىن. ۇيگە قىدىرا كەلگەن كىسىلەردىڭ، اسىرەسە، ولاردىڭ تىماعىنا، ىشىگىنە، كيمەشەك-شىلاۋىشىنا، جەلبىر كويلەگىنە، كازەكەيىنە، مەشپەتىنە قاراعىشتاپ، كيىمدەردىڭ تىگىسىنە، گۇل-ورنەگىنە، ۇلگىسىنە زەر سالاتىن، رەتى كەلە قالعاندا قولىنا الىپ مۇقياتتاپ كورىپ، اۋەلى، قىزىق كورىپ كيىپ تە الاتىن. ونىڭ تىگىنشىلىككە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن بايقاعان ناعاشى اپاسى بىلگەنىن ۇيرەتىپ، ءجون كورسەتىپ، ونەرىن مولىقتىرۋىنا جاقىننان ۇستاز بولىپ، جيەنىن الىمدى شاكىرىت بولۋعا باۋلىدى. ونىڭ قولونەرگە بولعان تۋما قاسيەتىنە كەيىنگى تۇرمىس امالياتىندا كورگەن، ىستەگەن، ۇيرەنگەن ناقتى دۇنيەلەرى قوسىلىپ توڭىرەگى تەگىس بىلەتىن ايتاقالسىن ىسىمەر اتاندى.

　　تۇرمىس تارشىلىعى ونەرىن ۇشتاي تۇسۋگە قامشى بولدى

　　كۇلسيا 1961-جىلى ءۇمىت يمانباي ۇلىمەن باس قۇرايدى. ول كەزدە حالىق تۇرمىسى جۇتاڭ، اۋىز اسقا، يىق كيىمگە جارىماي جۇرت قوڭىر-قالتا كۇي كەشكەن. وسىنداي تۇرمىس تارشىلىعى باسىم تۇستا ەدەل-جەدەل تۋىلعان بىرنەشە بالانى ءۇمىتتىڭ جالعىز ايلىعىنا سۇيەنىپ ەرجەتكىزۋ قيىن ەدى. جۇمىسقا ەپتى، ءارقانداي شارۋانى تىندىرىمدى ىستەيتىن ول كورشى-قولاڭدارىنا جاستىق، سىرماق، كيم-كەشەك تىگىپ بەرىپ، ازىن-اۋلاق اقى الىپ، بالالارىنىڭ كيم-كەشەگىن ءوزى قامدادى. حانزۋ كورشىسىنىڭ شاقاي تىككەنىن كورگەن جەردەن ءىلىپ الىپ، تۇڭعىشى مۇراتقا شاقاي تىگىپ كيگىزدى، اعالارىنا قۇرىم ەتىك تىگىپ بەردى. جاڭا عانا كەلىن بولىپ تۇسكەن 20 جاس كەزىندە «ماعان تەرى ىشىك تىگىپ بەر مىنادان» دەپ ءتورت تەرىنى ۇيىنە اكەپ تاستاعان قايىناعاسىنىڭ ءسوزىن، وزىنە دەگەن سەنىمىن قايتارماي، تەرىنى ءيىن قاندىرىپ شۇپىرەكتەي جۇپ-جۇمساق ەتىپ يلەپ، بوياپ، ءپىشىپ، ادەمى جەرلەرىن ەكى ءوڭىرى مەن ارقا-جونىنا ورنالاستىرىپ تىگىپ كيگىزدى.

　　وسىلايشا، سول تۇستاعى قيىنشىلىق، جوقشىلىق، جاقسىراق كۇن كورۋ قاجەتى ءبىر جاعىنان، كۇلسيانىڭ ونەرىن ۇشتاي تۇسۋىنە جەبەۋشى بولىپ، بىلگەنىن، ۇيرەنگەنىن كادەگە جاراتۋعا قامشى بولسا، ەندى ءبىر جاعىنان، كىشكەنەدەن ۇلكەن دۇنيە تىگۋگە، ساپالى دا ءساندى تىگۋگە جاتتىقتىردى. كىلەم توقۋ زاۆودتتارىنا بارىپ، كىلەم توقۋ بارىسىن كورىپ، توقۋ ءادىس-امالدارىن ۇيرەنىپ العاننان كەيىن، ءۇي ىشىنە كىلەم توقۋ جابدىقتارىن ورناتىپ، جۇننەن ءجىپ، ءيىرىپ، ونى الۋان ءتۇرلى رەڭگە بوياپ، ۇزىنى 3.20 مەتر، ەنى 1.70 مەترلىك جانە ۇزىنى 3 مەتر، ەنى 1.50 مەتر يران ۇلگىسىندە ەكى كىلەم، حوتان ۇلگىسىندە ءبىر كىلەم توقىپ، بالالارىنىڭ جاساۋى ەتتى. كەنجە ۇلىنىڭ جاساۋىنا مارجان شەگىپ تۇسكيىز تىگىپ، ءبىز كەستەمەن بىرنەشە تۇسكيىزدى دە تىگىپ ۇلگىردى. تىماق، شىلاۋىش تىكتى. كانۋالاپ، شىلتەرلەپ توقىعان جاستىق قاپ، توسەك جاپقىش، ساندىق جاپقىش، مويىن ءشارپى، ءتۇبىت سالى، جىبەك جىپتەن توقىعان جاستىق قاپ، كەۋدە كويلەك، مويىن ءشارپى، ۇلكەندى-كىشىلى جاپقىشتار ادەمى-اق، گۇلدەرى ءبىر-بىرىنەن پارىقتى، ءتۇرلى فورمادا، بار جەردەن تابىلا بەرمەيتىن زات ەكەنى انىق. موڭعوليادان ادەيى الدىرعان ءتۇبىتتى جۋىپ- شايىپ، ءجىپ ءيىرىپ، شەت-شەتىنە گۇل سالىپ توقىعان ەكى ءتۇبىت سالى مەن ۇزىن پالتو فاسونىندا توقىلعان كوكشىلتىم ءتۇبىت پالتوعا تاڭداناسىز. كيمەشەك-شىلاۋىشقا ويۋ-ورنەكتى جىبەك جىپتەن تىكتى. ءجۇن جىپتەن توقىعان الاشانى، اسەمدەپ تىككەن تۇماردى، قۇندىز تەرىسىنەن تىگىلگەن مالاقايدى، قازاقى ءمۇيىزدى ورنەك باسىپ جۇقا كيىزدەن تىككەن ساندالدى كورگەندەردىڭ بارەكەلدى ايتپايتىنى جوق.

　　ول تاعى اعاشتىڭ تامىرلارىنان اۋەلگى بەينەسىنە قاراي وتىرىپ ءتىپتى دە ۇقساتىپ جوندەپ، بوياپ، سىرلاپ، ءاپ-ادەمى قولونەر بۇيىمدارىن شىعاردى، اعاشتان، جىپتەن، باسقا دا ماتەريالداردان كيىز ءۇي، ءار تۇلىك مال مۇسىندەرىن ويدى، توقىدى، اعاشتان جاساعان قاباقتىڭ بەتىنە ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭ، گۇل، الۋان ءتۇرلى قازاقى ويۋ-ورنەك سالىپ ۇيگە اشەكەي بۇيىم رەتىندە قويدى، تۋىس-تۋعان، بالا-شاعالارىنا بەردى.

　　1984-جىلى اۆتونوميالى رايون جاپونياعا قازاق كيىز ءۇي تىگىپ بەرۋگە كەلىسىپ، ىشىنە قويىلاتىن تۇسكيىز، توسەك سىرداق تىگۋ مىندەتى التاي ايماعىنا مىندەتتەلىپ، ولار مۇنى كۇلسياعا تابىستايدى. ول 6 اي ۋاقىت جۇمساپ، ويۋ-ورنەگى اسەم، ءتۇر-ءتۇسى ايشىقتى كەستەلى تۇسكيىز تىگىپ، قاتىستى ورىندار مەن باسشىلاردىڭ كوڭىلىن حوش ەتكەن-دى. كۇلسيانىڭ قولونەرگە دەگەن اۋەسى، قۇرمەتى سونشالىق، قاي جەردە ەجەلگى كيىم-كەشەك، اتادان قالعان مۇرا كيىم بارلىعىن ەستي قالسا، مۇمكىندىك بولسا، مەيلى الىستا، مەيلى جۋىقتا بولسىن ىزدەپ، سۇراستىرىپ ءجۇرىپ، نەشە عاسىر ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ ساقتالىپ ارداقتالعان اسىل بۇيىمداردى، اسىرەسە، كيىم-كەشەكتەردى كوزىمەن كورىپ، قولىمەن ۇستاپ، ۇلگىسىنە، تىگىلىسىنە كوز ايدىن بولىپ قايتادى. ايتالىق، موري اۋدانىنا بارعاندا ءبىر ۇيدە قازاقتىڭ بايىرعى اياق كيىمدەرىنىڭ ءبىرى كوكشەگىرەن كەبىس بارلىعىن ەستىپ، ارنايى بارىپ كورىپ، قايتىپ كەلگەن سوڭ جۇقا كيىزدەن قاراپايىم ۇلگىسىن جاسادى. التاي قالاسىنا جاقىن اۋىلدارداعى اتا-بابالارىنان كەيىنگى ۇرپاقتارىنا قالىپ ساقتالعان قازاقتىڭ بايىرعى كيىم-كەشەكتەرىنىڭ كوبىن ارنايى بارىپ كوردى.

　　ۇلت ونەرىن ۇلاعاتتاۋعا قۇلشىندى

　　دانا حالقىمىزدا «ونەر ورگە جەتەلەيدى»، «ونەرلىنىڭ ءورىسى كەڭ» دەيتىن ونەر تۋرالى ايتىلعان تۇجىرىمدى مارجان ءسوز مول. ءبارى دە ومىردەن قورتىندىلاعانى شىندىق. كۇلسيانىڭ بالا كەزىنەن باستاپ قازىرگى جەتپىستىڭ جەلكەنىنە شىققان كەزگە دەيىنگى ءومىرى قولونەرمەن، تىگىنشىلىكپەن سىرلاسۋمەن، دوستاسۋمەن وتكەن ءومىر، ون ساۋساعى، بىلەك كۇشى، زەيىنى، كوز مايى، ۋاقىتىنىڭ كوبى ۇلت ونەرىن ۇلاعاتتاۋعا جۇمسالدى، بىلگەنىن، كورگەنىن ازدا بولسادا كەيىنگى ۇرپاققا ۇعىندىرۋدى، مۇراعاتتاۋدى ويلاعان ول ءوزى قانىق بىلەتىن قازاقتىڭ باعا جەتپەس ەجەلگى ۇلتتىق كيىمدەرىن تىگىپ، ۇلگى، ونەگە كورسەتۋگە قۇلشىندى، بۇرىنعىلار «جاقسى ادام قارتايسا كوكىرەگى حات بولار»،- دەگەندى بەكەر ايتپاعان.

　　كۇلسيا كيمەشەك-شىلاۋىشقا قوسىمشا تاعىلاتىن بەزەنۋ بۇيىمى تۇيرەۋىشتىڭ (بەتمونشاق) ادەتتەگى مارجان-مەرۋەرتتەن ۇلگىسىن جاسادى، ءاسىلى، بۇل تۇيرەۋىشتەر التىن، كۇمىستەن جارتى اي، بالىق تاعى باسقا ۇلگىلەردە سالپىنشاقتالىپ، شاشاقتالىپ اسەمدەلىپ سوعىلادى ەكەن، باس كيىم كيمەشەك-شىلاۋىشتىڭ ماڭدايىنا ەكى شەكەسىنە تاعىلىپ، قازاق ايەلدەرىنىڭ كوركىنە ءسان قوساتىن بۇيىم.

　　2014-جىلدىڭ شىلدە ايى كەلىسىمەن ءىسىن قولعا العان كۇلسيا كەيىنگى ۇرپاق كوپ بىلە بەرمەيتىن قازاقتىڭ اسىل كيىمى شەكپەندى تامىز ايىنىڭ سوڭىندا ەكى ايعا جۋىق ۋاقىتتا توقىپ ءبىتىرىپ، اينالاسىن ەلەڭ ەتكىزدى. جاز ايلارىندا اۋلاسى بار جەر ۇيلەرىنە كوشىپ بارىپ، تۇيە ءجۇندى جۋىپ تازارتىپ، ۇرشىقپەن ءيىرىپ، ارناۋلى توقۋ ورمەگىن قۇرىپ، بوي ۇزىندىعى 110 سانتيمەتر، بەلىنە بۋاتىن جالپاق بەلبەۋ، ەكى ۇشى شاشاقتالعان مويىن ءشارپىسى بار، جاعاسى، ەتەگى، جەڭ ۇشى بالبارقىتپەن قيۋلانعان ۇزىن دا كەڭ-مول، ءجىپ ىرەڭى تەگىس شەكپەندى ورمەكپەن توقىدى. مۇنداي شەپكەندى ناعاشى اپاسى توقىپ، ول كىسىدەن كۇلسيانىڭ شەشەسى ۇيرەنىپ توقىعان، كۇلسيا شەشەسىنەن ۇيرەنىپتى. بۇل شەكپەندى توقۋ ءۇشىن نەشە جىل ماتەريال جيناپ، كونەكوز قاريالاردان سۇرادى. بۇعان نەگە قۋانباسقا! ءوز كەزىندە التىن ساۋساقتى ىسىمەر قازاق ايەلدەرىنىڭ قولىنان بۇل كيىمدەر ءتۇر-تۇرىمەن باعا جەتپەس سانىمەن جارىق كورگەنى شىندىق. ايتسە، بۇگىنگى كۇندەرى بۇلار اندا-مۇندا ءبىر جالت ەتە ءتۇسىپ، مۇراجايلاردان، ساياجايلاردان، شەبەرحانالاردان، ساحنالاردان عانا كورە الامىز. وسى تەكتەس قازاقتىڭ ەجەلگى كيىم-كەشەكتەرى ادامدار ساناسىنان «كىرپىگى عانا قيمىلداپ» وشكىندەپ بار جاتقانداي. ناق ايتار بولساق، جاستاردىڭ كوبى مۇلدە بىلمەيدى دەسەك ارتىق ايتقان بولمايمىز.

　　بۇل شەكپەننەن حابار تاپقان التاي قالالىق ايەلدەر بىرلەستىگى كۇلسيانى ىزدەپ كەلىپ 2014-جىلى كۇزدە وتكىزگەن التاي ايماقتىق 2- كەزەكتى اۋىل شارۋاشىلىق جەرگىلىكتى ونىمدەر جارمەنكەسى قيمىلىندا شەكپەندى قازاق ۇلتىنىڭ بايىرعى ۇلگىدەگى ەرەكشە ءساندى اسىل كيىمى رەتىندە كورگىزبەگە قويىپ جۇرتقا تانىستىردى ءارى قاتىستى راسمياتتارىن تولىقتاپ مۇراگەرلىك ۇقىعىن الۋعا جوعارى دارەجەلى ورىندارعا جولدادى.

　　اۆتونوميالى رايوننىڭ بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارىن قورعاۋ ەرەجەسىنىڭ 30-تارماعىندا مۇنىڭ جوعالۋعا اينالعان بەيزاتتىق مادەني مۇراعا ءارى ءداستۇرلى قولونەر شەبەرلىگىنە جاتاتىنى ايتىلعان.

　　كۇلسيانىڭ ايتۋىنا قاراعاندا بۇل مىرزالار كيەتىن شەكپەن ەكەن. ادەتتەگى شەپكەننىڭ جاعاسى، تۇيمەسى بولمايدى، شيدەم شەكپەننىڭ جاعاسى بولادى، تۇيمەسى بولمايدى ەكەن. بۇدان كەيىن دەنساۋلىعى جار بەرسە، اتالار جانە قويشىلار كيەتىن شەكپەن توقۋدى جوسپارلاپ وتىرىپتى، سونىمەن بىرگە، وسى ونەردى ۇيرەنگىسى كەلەتىندەر بولسا بىلگەنىن ۇيرەتىپ تاربيەلەپ، ۇلت ونەرىن ۇرپاقتارعا جالعاۋ ويى بارلىعىن دا جاسىرمادى.

　　ۇلتىمىزدىڭ مايەكتى مادەنيەتىن ارداقتايتىن ازاماتتار مەن ازاماتشالاردىڭ كوبەيە بەرۋىنە، وسىنداي جانكۇيەر جانداردىڭ ۇلتى ءۇشىن ىستەگەن ەڭبەكتەرىنىڭ جەمىستى بولا بەرۋىنە تىلەكتەسپىز. ولاردىڭ بارىندا قازاق ۇلتىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ، اسىل مۇرالارىنىڭ جوعالمايتىنىنا، ءتىپتى دە جاڭارىپ، جاڭعىرىپ تۇرلەنە، نارلەنە بەرەتىنىنە كامىل سەنەمىز.

　　كەلۋ قاينارى: التاي اقپارات تورابى