كاكەش قايىرجان ۇلى:

سۇحبات مازمۇنى

• نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى
  ءارجەردە بولاتىن ازدى-كوپتى ايماقتىق سوزدەر قالاي تۋىنداعان؟ وعان قالاي قاراۋىمىز كەرەك؟
• كاكەش قايىرجان ۇلى
  جاۋاپ : ايماقتىق سوزدەر دەگەنىمىز ــ ادەبي تىلدە قولدانىلمايتىن، بەلگىلى ءبىر ايماق تۇرعىندارى تىلىندە عانا قولدانىلاتىن سوزدەر نەمەسە ديالەكتيزمدەر. ولاردىڭ كونەدەن قالىپتاسقاندارى دا، كەيىنگى كەزدە پايدا بولعانى دا بار. زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنە جۇگىنسەك، ايماقتىق سوزدەردىڭ پايدا بولۋى مەن ونىڭ تۇرلەرى تۋرالى مىناداي وي قورتۋعا بولادى.
  
  　　ءبىرىنشى، ايماقتىق سوزدەر ــ سويلەۋ تىلىندە ساقتالىپ قالعان ەرتەدەگى تايپالىق تىلدەردىڭ قالدىقتارى؛ ەكىنشى، قازاق حالقىنىڭ ءار داۋىردە ىرگەلەس، كورشى جاتقان حالىقتارمەن قارىم-قاتىناسىن كورسەتەتىن كىرمە بىرلىكتەر؛ ءۇشىنشى، ءبىر ۇلتتىڭ بىرنەشە مەملەكەتتىڭ قاراستىلىعىندا بولۋىنا بايلانىستى جەرى كەسىلىپ، جولى ءۇزىلىپ، اراداعى قاتىناس توقتاپ وقشاۋلانۋدان پايدا بولعان نەمەسە زامان ىڭعايىنىڭ، ءتىل ساياساتىنىڭ كورىنىسى رەتىندەگى كىرمەلەر جانە وزگە دە ءتىل ەلەمەنتتەرى. ءتورتىنشى، بەلگىلى ايماقتاعى ۇلت وكىلدەرىنىڭ شۇعىلدانعان شارۋاشىلىعىنىڭ، كۇنكورىس كوزىنىڭ جالپى حالىقتىق سيپات الماۋى سەبەبىنەن سول ايماققا عانا ءتان بولىپ قالعان جەكەلەگەن كاسىبي سوزدەر.
  
  　　جالپى العاندا، ايماقتىق سوزدەردىڭ قاي-قاي ءتۇرى بولسىن ۇلت ءتىلىنىڭ بايلىعى، ءتىل سالاسىنداعى عىلمي زەرتتەۋدىڭ وبيەكتىسى. ولارعا ادەبي ءتىلدى تولىقتىرۋدىڭ، مولىقتىرۋدىڭ قۇندى كوزدەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە قارايمىز. وندا تاريحتىڭ ىزدەرى، سول تاريح بويىنا ساناسىنا سىڭگەن سول ۇلتتىڭ ادەت-عۇرىپ بەلگىلەرى، ۇعىم-نانىمى جانە دۇنيەتانىم تۇيسىگى ءبارى-ءبارى قامتىلعان.
  
  
• نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى
  ءتىلدىڭ تازالىعى دەگەندى قالاي تۇسىنەمىز؟ وزگە تىلدەن ءسوز قابىلداۋ مەن ءتىل تازالىعىنىڭ قاتىناسىن قالاي شەشكەن ءجون؟
• كاكەش قايىرجان ۇلى
  جاۋاپ: بۇل ماسەلە جونىندە بۇرىن «ءتىل تازالىعى ــ ءتىل مادەنيەتىنىڭ باستى كورسەتكىشى» دەگەن ماقالامدا ارنايى توقتالعانمىن. ءالى دە سول ءسوزدى ايتامىن. ءتىل تازالىعىن دارىپتەۋ ــ ءتۇبىن قۋعاندا، وي دالدىگىنە قامقورلىق جاساۋ بولىپ تابىلادى. دامىعان تىلدەردىڭ بارىنە ورتاق سيپات ــ تىلدىك نورما. ادەبي ءتىل ءتىل ماتەريالدارىن نورمالاۋ نەگىزىندە قالىپتاسادى. ونىڭ سالىستىرمالى تۇردە قالىپتاسقان لەكسيكالىق قورى، ورنىققان تىركەستەر جۇيەسى جانە گرامماتيكالىق فورمالارى بار. ول ــ ۇزاق عاسىرلاردا قالىپتاسقان، بارشا ۇلت وكىلدەرىنە ورتاق قۇندىلىقتار. بىلايشا ايتقاندا، «تىلدىك نورما دەگەنىمىز ــ تىلدىك ءبىر ىزدىلىك». ول ــ سول ءتىلدى تۇتىنۋشىلاردىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن ۇيتقى. ونىڭ اياسىنان اۋا جايىلعاندا، ءتىلىمىز بۇزىلادى، شۇبارلانادى جانە تۇسىنۋگە قيىندىق اكەلەدى. ۇلتىمىزدىڭ وكىلدەرى ءبىرتالاي مەملەكەتتە تارالعان. تىلدىك ماشىقتى نورما عانا ولاردى ءبىر-بىرىمەن ءتىل تابىستىرا الادى. بەلگىلى ءتىل عالىمى ماۋلەن بالاقايەۆ «ادەبي ءتىلدى پايدالانۋشىلار اراسىندا سوزدەردى ءار كىم ءار تۇرلى جازاتىن، تۇرلىشە ايتاتىن، تالعاماي قولدانا بەرەتىندەي باعىت بايقالسا، ادەبيءتىل مادەنيەتىنىڭ دارەجەسى ونشا ماقتانارلىق بولماعانى»، «تىلدەگى الا-قۇلالىقتى ەلەمەۋ، ولارعا جول بەرۋ جاقسى نىشان ەمەس» دەيدى. ءبىزدىڭ، ياعني ەلىمىز قازاعىنىڭ قازىرگى ءتىل مادەنيەتى جاعدايى ماقتانارلىق ەمەس، راسىندا كىسىنى الاڭداتادى. قالىپتاسقان عىلمي تەرميندەردىڭ ءوزىن دۇرىس قولدانا المايتىن اعايىندارىمىز بارشىلىق. ايتالىق، تۇقىم مەن ۇرىقتى، ءتۇس پەن رەڭدى اجىراتا الماي جۇرگەن زيالىلارىمىز ازشىلىق ەمەس سياقتانادى. وسىمدىك تۇقىمىن «ءشوپ ۇرىعى» دەۋ سونىڭ مىسالى. وسىمدىك ءۇشىن ايتقاندا، تۇقىم (حانزۋشا-种子) ــ تۇقىمدى وسىمدىكتەردىڭ قولايسىز جاعدايدان قورعانۋ جانە كوبەيۋ-تارالۋ اعزاسى. ۇرىق (حانزۋشا-胚) ــ انالىق جاسۋشانىڭ ۇرىقتانۋى ناتيجەسىندە پايدا بولاتىن زيگوتادان داميتىن جاڭا داراق (وسوب) نىشاناسى، ياعني تۇقىم قابىعىنىڭ ىشىندەگى زات. ال ءتۇس جايىندا ايتارىمىز، اق پەن قارا ــ ءتۇس ەمەس. اق ــ جەتى ءتۇستىڭ (كۇلگىن، كوك، كوگىلدىر، جاسىل، سارى، قىزعىلت سارى، قىزىل تۇستەردىڭ) جيىنتىعى، قارا ــ ءۇش نەگىزگى ءتۇستىڭ (قىزىل،جاسىل، كوك تۇستەردىڭ) جيىنتىعى. سوندىقتان ءتۇرلى ءتۇستى ەمەس تەلەۆيزيانى «اق-قارا تەلەۆيزيا» نەمەسە «ءتۇسسىز تەلەۆيزيا» دەيمىز. وسىنداي عىلمي ۇعىمداردى شاتىستىرۋدىڭ وزى دە ءتىل تازالىعىنا نۇقسان ەسەپتەلمەك. بۇگىنگى تاڭدا قوعامىمىزدىڭ ءتىل تانىمدىق مادەنيەتىن ارتتىرۋ ماسەلەسى بۇكىل زيالى جۇرتشىلىعىنىڭ الدىنا قويىلىپ وتىر. سوندىقتان ءار ءبىر مادەنيەتتى ازامات ۇلتىمىزدىڭ ءتىل داستۇرىندە ورنىققان، قالىپتاسقان تىلدىك نورمانى، تىلدىك جۇيەنى ساقتاۋعا سانالى تۇردە كۇش-جىگەرلەرىن جۇمساپ بارىنشا قۇلشىنۋلارى كەرەك.
  
  　　ءتىلىمىزدىڭ ورتاق ءداستۇرى مەن قابىلداۋ مۇمكىندىكتەرىن ەسكەرۋ نەگىزىندە باسقا تىلدەردەن عىلمي تۇردە جەكە سوزدەردى قابىلداۋدى ەشكىم تەرىستەمەيدى. قايتا اسا تالعامدى عىلمي ۇجىمنىڭ ساراپتاۋى بويىنشا (باسقا ەلدەردە وتىرعان ۇلت وكىلدەرىنىڭ قابىلداۋ مۇمكىندىگى دە ەسكەرىلە وتىرىپ) قابىلدانعان نەمەسە ءىرى ءسوز زەرگەرلەرىنىڭ ادەبي شىعارمالارىندا قولدانىسقا ەنىپ قاجەتتىلىگى ابدەن دالەلدەنۋى ارقىلى قابىلدانعان جەكە سوزدەر ءسوز قورىمىزدى بايىتىپ، ۇلتتىق ءتىلىمىزدىڭ دالدىگى مەن وتكىرلىگىن ارتتىرادى. مۇنى ءالى دە قۋاتتايمىز. دەگەنمەن مۇنداي سوزدەر دە عىلمي ۇجىمنىڭ الدىنان وتكەن بەدەلدى سوزدىكتەردەن ورىن الىپ زاڭداستىرىلۋ كەرەك.
  　　سوزدىك دەمەكشى، ءتىل تازالىعىن ساقتاۋدا سوزدىكتەردىڭ رولى ەرەكشە. سوزدىكتەر سوزدەردىڭ ماعىنالارىن ايقىنداپ بەرۋمەن بىرگە، تىلدىك نورمانى قالىپتاستىرۋ رولىن اتقارادى. مىسالى، ءبىراز اعايىندار «قولعا كەلدى»، «قولعا كەلتىردى»، «بارلىققا كەلدى»، «بارلىققا كەلتىردى» دەگەن تىركەستى ءجيى قولدانادى. مۇنداي تىركەستەردى قازىرگە دەيىن جارىق كورگەن ەشقانداي سوزدىكتەردەن كەزىكتىرە المايمىز. بۇل ــ مۇنداي تىركەستەر قازاق ادەبي تىلىندە جوق دەگەن ءسوز. ونداي ۇعىم سوزدىكتەردە «قول جەتتى»، «قول جەتكىزدى»، «پايدا بولدى»، «جارىققا شىقتى»، «كورىنىس بەردى» ، «بەلەڭ الدى»، «ومىرگە كەلدى» تۇرىندە كەزىگەدى. سوندىقتان قالامگەرلەرىمىز، وتە موتە جاستارىمىز سوزدىكتەرگە قۇرمەت ەتۋدى، سوزدىكتەرمەن ساناسىپ وتىرۋدى داعدىعا اينالدىرعانى ءجون.
  
• نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى
  وسى كۇنى قازاقتىڭ ءتىلى تەحنيكانىڭ ءتىلى بولۋعا قاۋقارسىز دەگەن جاسىق كوزقاراستار جوق ەمەس. ءبىراق بۇدان ءبىر عاسىر بۇرىن احمەت بايتۇرسىنوۆتاي عۇلاما اتالارىمىز حيميا، فيزيكا، ماتەماتيكا پاندەرىنىڭ اتاۋلارىنىڭ ءبىر تالايىن قازاقشا سايراتىپ جىبەرگەن عوي. قازاق ءتىلىنىڭ گراماتيكاسىنا دا تالاي تارتىمدى اتاۋلار سيلاعان. سوندا قازاق ءتىلىنىڭ عىلىم تىلىنە اينالۋىنا ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدىڭ قاۋقارى ەمەس، ءوزىمىزدىڭ ەڭبەكتەنۋىمىز جەتپەي جۇرگەن جوق پا؟
• كاكەش قايىرجان ۇلى
  بۇل وتە كۇردەلى دۇنيە. مەنىڭشە، قازاق ءتىلى تىم قاۋقارسىز ءتىل ەمەس، ءسوز جاسام مۇمكىندىكتەرىنە اسا باي ءتىل، مۇنى وزگە ۇلت عالىمدارى ەرتە مويىنداعان؛ قاتىستى ماماندارىمىز ەڭبەكتەنگىسى كەلمەي وتىرعان دا جوق. قاي ەلدە بولسىن، شۋينيستەر ءۇشىن قاشاندا بودان ۇلتتاردىڭ ءوزى دە، ءتىلى دە دارمەنسىز بولعانى قولايلى بولاتىن كورىنەدى. بۇرىنعى كەڭەس وداعىندا سولاي بولعان عوي. ارينە تىم اشكەرە ەمەس، جابىق تاسىلمەن. ايتالىق، ءوزىنىڭ انا تىلىنە قامقور بولعىسى كەلگەن ءوزىڭ ايتقان احمەت بايتۇرسىندار «ءپان سوزدەرىنىڭ دايىنىنا قىزىقپا» دەگەنى جانە ۇلتىنا جاناشىر بولعىسى كەلگەنى ءۇشىن قانداي تاعدىرعا تاپ بولدى؟! «ۇلتشىل»، «حالىق جاۋى» دەگەن قالپاقتارمەن «الاستالدى» ەمەس پە. سودان كەيىنگى بۋىن جۇرەگى شايلىعىپ، جاسقانشاق بولىپ ءوستى. بيلەۋشىلەر ەلدى دەگەنىنە كوندىردى. سودان بىرتە-بىرتە دايىنعا جۇگىرەتىن ىندەت جابىستى. قازەكەم ەگەمەندى ەل بولسادا بۇدان ءالى ارىلا الماي كەلەدى. وتە-موتە ۇكىمەت باسىنداعى ساياساتشىلار ءتىل ماسەلەسىنە ساياسي ءتۇس بەرۋگە بەيىم. ونى كەلسە-كەلمەس قوعام ورنىقتىلىعىمەن بايلانىستىراتىندار دا بار. قازاقتار سلاۆيان ءتىلدى حالىق ەمەس تۇرا، ورىس ءتىلىنىڭ كولەڭكەسىندە جۇرە بەرۋ كەرەك سىڭايلى. ول اعايىندارعا قازاقستانداعى ورىس تىلدىلەر تۇسىنسە بولدى ەكەن، ولاردا شەتەلدەگى بەس ميلليون قازاقپەن ساناسايىق دەيتىن ۇعىم مۇلدە جوق كورىنەدى. قازىر ورىس ءسوزىنىڭ قازاق ءتىلىن جاۋلاعانى سونشا، قازاقتار ءوزارا تۇسىنىسە المايتىن دارەجەگە بارا جاتىرمىز. قازاقتىڭ عىلمي ءتىلى جوق ەمەس بار، ءبىراق جانسارلاۋ، ءپان سوزدەرى دەرلىك ورىسشا. قىسقاسى، عىلمي لەكسيكامىزدىڭ قازىرگى حالى كىسى قۋانتپايدى. قازاق ءتىلى ءوز ارناسىندا ءوز زاڭدىلىعى بويىنشا تۇركى تىلدەرىنىڭ ەرەكشەلىگىن ساقتاي وتىرىپ دامۋى كەرەك ەدى. ءتىل تۇرعىسىنان دا «حالىقتىق سوعىس» جۇرگىزۋگە بولادى عوي. اتا تۇرىك وسى جولمەن ۇلتتىق ءتىلىن بايىتتى. ونىڭ ۇستىنە ءار ەلدە جاساپ وتىرعان ۇلتىمىزدىڭ وكىلدەرى وزدەرى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان سول ەلدەگى حالىقتاردىڭ عىلمي لەكسيكاسىن قالاي قالىپتاستىرىپ وتىرعانى جايىندا دا قۇندى تاجىريبەلەر ۇسىنا الادى. گاپ ــ بەل بۋۋدا، انا تىلگە دەگەن ــ نيەتتە، حالىققا دەگەن ــ قۇرمەتتە. ومىرگە كەلگەن ءمالىم جاڭا ۇعىم جارىق دۇنيەگە كەلگەن نارەستە سپەتتى. نارەستەسىنە ات قويا المايتىن حالىق بولاما؟ تەرمين دەگەنىمىز ــ سول تەحنيكالىق ۇعىمدارعا قويىلعان ەسىم. قويىلاتىن جاڭا ەسىم زاتتىڭ بارلىق سيپاتىن اشىپ بەرۋگە مىندەتتى دە ەمەس. ماڭىزدى بەلگىلەرىنىڭ بىرىنە نەگىزدەلىپ ات قويۋعا ابدەن بولادى. ءوز انا تىلىندە قويىلعان ەسىم سول ءتىلدى تۇتىنۋشىلار تاراپىنان جىلى قابىلدانادى ءارى ەستە جاقسى قالادى. مۇنى دالەلدەپ جاتۋدىڭ قاجەتى بولماسا كەرەك.
• نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى
  «ءسوز ساندىق» دەگەن كىتابىڭىزدا توعىز مىڭداي ءسوزدىڭ ۇمىت بولا باستاعان ماعىنالارىن زەردەلەپ كورسەتىپسىز. كونە ماعىناسى جاڭعىرعان وسى سوزدەردى قولدانىسقا قايتالاي ەنگىزۋدىڭ مۇمكىندىگى قالاي؟
• كاكەش قايىرجان ۇلى
  «ءسوز ساندىقتى» ءسوز ۇستارتۋدىڭ قۇرالى رەتىندە پايدالانۋشىلار قازىردە بار. ولاردىڭ قاتارى الدا تاعى دا مولايادى. ويتكەنى حالىق ءوز قۇندىلىقتارىنان جەرىمەيدى. اۋدارما جاساعاندا دا، ماقالا جازعاندا دا ءوز باسىم وسى «ءسوز ساندىقتى» كوپ پايدالانامىن.
• نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى
  اۋىز ەكى ءتىل مەن جازبا تىلدە ايىرما بولادى دەسەك تە، اۋىز ەكى تىلدەگى ءسوز قولدانىسىندا، سويلەۋ مانەرىندە اۋىر ماسەلەلەر ورىن الىپ وتىرعانى شىندىق. اسىرەسە جاستار جاعىنىڭ ءتىلى باسقا ۇلت سوزدەرىمەن قويىرتپاقتاپ بارادى، وسى جاعىندا قوعامعا اشىق ۇندەۋ تاستاپ، ارىندى قيمىلداۋىمىز قاجەت تە شىعار؟
• كاكەش قايىرجان ۇلى
  بۇل جونىندە جاستاردى عانا جازىقتاۋعا بولمايدى. ءتىل شۇبارلىعى ــ قازىر جاستار مەن جاسامىستار ءۇشىن ورتاق دەرت. ول ــ نەمقۇرايدىلىقتىڭ، جاۋاپسىزدىقتىڭ جانە بەيعامدىقتىڭ تۋىندىسى. جاسامىستاردىڭ ءتىلى بۇزىلعان جەردە جاستاردىڭ ءتىلى تابيعي بۇزىلادى. ونى تۇزەۋگە ۇران ەمەس، سانالى قادام كەرەك. ۇلتتىڭ بىرەگەي قۇندىلىعى ساناتىنداعى انا ءتىل تاعدىرىنىڭ حالىق تاعدىرىنا ساياتىن ءمان-ماڭىزىن ەل-جۇرت شىن جۇرەكتەن تۇشىنۋىنا ءبىر بارىس قاجەت. تانىم ايقىندالماي، بۇل ماسەلە شەشىلمەيدى. ءار كىم ءوز ءانىن اندەپ جۇرە بەرەدى. قازىر دە سولاي بولىپ وتىر. ونىڭ ۇستىنە ءتىل شۇبارلىعى تەك اۋىز ەكى تىلدە عانا ورىن الىپ وتىرعان جوق. جالپى باسپا ءسوزىمىزدىڭ دە ءتىل ۇستارتۋ جاعدايى ءماز ەمەس. ولار دا شۇبار تىلىمەن سايراپ ءجۇرىپ جاتىر. مۇنىڭ ءوزى ــ بۇكىل قوعامىمىزدىڭ ءتىل تانىمدىق مادەنيەتىن ارتتىرۋعا ساياتىن ءىرى ماسەلە ءارى بىلىكتىلىك ماسەلەسى. سوندىقتان بۇعان جەكە ادامدار عانا ەمەس، بۇكىل قوعام اتسالىسۋ كەرەك. ارينە، سانالى جاستار الدىن الا ۇمتىلىپ، الدى-ارتىن باعدارلاپ جانە زەردەلەپ، «نەدەن جازىپ» جۇرگەنىمىزدى ءداپ باسىپ تاني السا، ءتىل مادەنيەتىن كوتەرۋ جاعىندا وزگەلەرگە ونەگە بولا السا ءتىپتى جاقسى. بۇل ءۇشىن الدىمەن سول ازاماتتىڭ ءوزىنىڭ جەكە باستىق لەكسيكونىن عىلمي تۇرعىدان ادالاپ شىعۋىنا تۋرا كەلەدى.