- ورتالىق
- ەل ءىشى
- شينجياڭ
- حالىقارا
مادەنيەت
ارناۋلى تاقىرىپ
تىنەيدىڭ سارى قۇسى
(ەل اۋزىنان)
نىعىمەت مىڭجاني
2014.11.05 10:41
ەرتە كەزدە اتاقتى التاي تاۋىن مەكەن ەتكەن قازاقتىڭ بۋرا - نايمان رۋىنان شىققان تىنەي دەگەن ساياتشى بولىپتى.
جازعى تۇرىم، جالعىز قۇلا بيەسى بوشالاپ كەتكەن تىكەي، اتىراپتى ارىلتىپ ىزدەپ كەلە جاتىپ، وزەننىڭ ءالى تولىق ەرىپ كەتە قويماعان مۇزى ۇستىنە قۇلىنداپ، قارا قۇيرىق، قارا جال، ەركەك قۇلا قۇلىن تۋعان بيەسىن تابادى. قۇلا بيە قامىس قۇلاعىن قايشىلاپ ەلەڭدەپ وزەننىڭ جاعاسىنا جالتاق - جالتاق قاراي بەرەدى. تىنەي الگى بيەنىڭ بەلەڭ العان جاعىنا بارسە، قۇلا بيەنىڭ شۋىنا ءتوسىپ توياتتاپ قاناتى سۋعا مالىنىپ ساۋىس بولىپ قاتىپ قالعان سارى بۇركىت وتىر ەكەن. تىنەي بۇركىتتى ۇستاپ، كۇپىسىنە بولەپ كوتەرىپ الادى دا، قۇلىنداعان بيەسىن ايداپ ۇيىنە كەلەدى. بۇل بۇركىتتىڭ بىتىمى قۇستان بولەك، تەگەۋىرىنى تۇياعىنىڭ جەبەسى جىرتا قارىس ەكەن. مۇنى كورگەندەردىڭ ءبارى-اق: «ەر سۇيەگى بارماقتاي اق يىق، قان بالاق قىراننىڭ ءوزى ەكەن!» دەپ ماقتاسادى.
عايىپتان پايدا بولىپ تۇسكەن سارى تۇستان ۇلكەن ءۇمىت كۇتكەن تىنەي ۇداي ءۇش جىل تۇلەتىپ سالادى، ءبىراق كۇتكەن ءۇمىتى دالاعا كەتىپ، سارقۇس ءوش جىل بويىنا تىشقان مۇرنىن قاناتپاي قوياعى. بۇل كەزدە قۇلا قۇلىن دا بەستى بولىپ، جەر سۋدى باسپايتىن جاقسى ات بولىپ شىعادى. تىنەي قۇلا اتىنا ءمىنىپ، سار بۇركىتىن كوتەرىپ قىس بويى سالبۋرىن قۇرسا دا، ەشتەڭە الدىرا المايدى. مۇنى كورگەن باسقا ساياتشى، قۇسبەگىلەرى:
− السا بۇركىت، الماسا لاۋ مىنگەن شۇلشىت» دەگەن ەمەس پە؟ جالعىز اتتى قيناپ اۋىرە بولعانشا، اياق باۋ، توماعاسىن ال دا قويا بەر!- دەپ اقىل ايتادى. سارقۇستىڭ ءبىتىم - پىشىن، كورىك - كەلبەتىنەن ءبىر كەرەمەتتىڭ بارلىعىن بايقاعان تىنەي ونى قويا بەرۋگە قيمايدى، ەسىگىنەن الدىنداعى ءبىر قۋ تۇبىرگە قوندىرىپ بايلاپ قويادى، سارى قۇس تا اندا - ساندا مىڭقىلداپ شاقىرىپ قويىپ وتىرا بەردى.
وسى ەلدىڭ ءبىر بيى ەل ارالاپ ءجۇرىپ ءبىر بەيتانىس سالت سالتتى جولاۋشىلارعا كەزىگەدى دە، «جورتۋىلشى ۇرى» دەپ كۇماندانىپ بەيگۇنا ۇستاپ كىسەن سالىپ قويادى. بۇل سورلى كىسەنىن سۇيرەپ كورشى ۇيدەرگە قىدىرىپ تاماق اسىراپ جۇرەدى ەكەن. ءبىر كۇنى تىنەيدىڭ ۇيىنە كەلىپ وتىرىپ، ەسىك الدىنداعى قۋ تۇبىرگە قونىپ وتىرعان سار قۇستىڭ مىڭقىلداپ شاقىرعان ءۇنىن ەستىپ ءوز - وزىنە سويلەپ:
− الدا، پاقىر-اي، التايدىڭ التى اسقارىن اسىپ سەن قايدان كەلىپ ەدىڭ؟! التى قابات الاتاۋدى باسىپ مەن قايدان كەلىپ ەدىم؟!- دەيدى.
− سەن بۇل قۇستىڭ تەگىن تانىپ، ءتىلىن بىلەتىن كىسىدەي سويلەدىڭ عوي! بۇل «التايدىڭ التى اسقارىن اسىپ كەلدىم» دەپ ساعان ءتىل قاتتى ما؟- دەپ سۇرايدى تىنەي ودان− كۇللى قۇسبەگىلەر مەن ساياتشىلاردىڭ اتاسى جالايىرشورا دەگەن ادام بولعان ەكەن،- دەيدى الگى تۇتقىن،- ول اسپاندا جۇرگەن قۇستى سىناي دا، ۇستاي دا بىلگەن. ءتىپتى ونىڭ تورىنان قاشىپ قۇتىلا الماعان كوك ەركەسى قىراندار: «اسپاندا جۇرسەم قاناتىم تالادى، جەرگە قونسام جالايىرشورا الادى» دەيدى ەكەن دەگەن ەل اڭىزى بار. سول جالايىرشورا جەر دۇنيەدەگى جەتى ىقىلىمنىڭ قۇسىن جىكتەي كەلىپ وسى ماڭداعى ءتورت تاۋدىڭ قۇسىن بىلاي تاراتقان:
اق يىق التايعا كەتتى.
اق شەگىر نارىنعا كەتتى.
قاراگەر بوعداعا كەتتى.
سابالاق سارى ساۋىرعا كەتتى.
مىنا قولىڭداعى قۇس سول جالايىرشورا ايتقان «التايدىڭ اق يىعى» ەكەن. مۇنىڭ ەكى يىعىندا ەكى اق ءجۇن بار، وڭ يىعىنداعى اق ءجۇن ونىڭ ادام الاتىندىعىنىڭ نىشانى، سول يىعىنداعى اق ءجۇن اڭ الاتىندىعىنىڭ ايعاعى. مۇنى اڭعا سالۋ ءۇشىن وڭ يىعىنداعى اق ءجۇندى قيىپ تاستاۋ كەرەك. مۇنىڭ ەر سۇيەگى بارماقتاي ەكى توپشىسىنىڭ ۇشىندە ەكى تەگەۋىر تۇياعى بار، بۇل جاي عانا «اق يىق» ەمەس، سول «اق يىقتار» دىڭ ىشىندەگى قىراننىڭ قىرانى
− مۇنى مەن دە قولعا تۇسپەس اسىل، جەرگە تۇسپەس قىران دەپ ويلاعان ەدىم، ءبىراق ءۇش جىل ۇداي تۇلەتىپ سالسام دا، تىشقان مۇرنىن قاناتپادى!
− «المايتىن قۇس جوق، قايىرۋىن تاپ» دەگەن عوي، بۇل قۇستى قايتىپ تۇلەتىپ، قالاي قايىرىپ ەدىڭ؟
− قايتىپ تۇلەدىپ، قالاي قايىراتىنى بار دەيسىڭ!- دەيدى بۇل سۇراۋعا تاڭدانعان تىنەي،- ساياتشىلاردىڭ باياعىدان كەلە جاتقان سالتى بويىنشا، سۋىرمەن تۇلەتىپ، بورتپەمەن جۇندەتىپ، اق جەممەن قايىردىم دا − بۇل ادەتتەگى قۇس ەمەس، وزگەشە قۇس، مۇنىڭ بابى دا وزگەشە بولماق،- دەيدى تۇتقىن،- جاز بولعاندا اياق باۋىن الدا قويا بەر، جاز بويى ەمىن - ەركىن شالقىپ ۇشىپ ءجۇرسىن. «قاشىپ كەتەر» دەپ حاۋىپتەن بە، سەن وعان سەنسەڭ، ول ساعان دا سەنەدى، سەنى تاستاپ كەتپەيدى، «قازاننىڭ قارا داۋىلى» قارساڭىندا ۇستاپ تۇعىرعا قوندىر دا، تۋ بيەنىڭ قازىسىمەن قايىرىپ سال، جىل بويى جەرگە تۇسپەيدى، كوزىنە كورىنگەنىن جىبەرمەيدى. مۇنىڭ تاعى ءبىر مىنەزى كەشكە اڭنان قايتقاندا ەلىگىپ كەلىپ ادامدى الىپ ۇشىپ وينايدى، قاسىڭداعى قاعۋشىڭا قۇلىن جارعاق كيگىزىپ ارقاسىنا ەرگەنشەك تاڭىپ قويعايسىڭ.
تىنەي ونىڭ اسقان قۇسبەگى ءارى ساياتشىلىق ونەرىنە قاتتى سۇيىنەدى، «جورتۋىلشى» ەمەس، جولاۋشى ەكىندىگىنە كەپىل بولىپ، اياعىنداعى كىسەنىن العىزىپ بوساتىپ قويا بەرەدى. الگى قۇلىننان كەيىن بەس جىل بويى قۇلىنداماعان قۇلا بيە، سەمىزدىكتەن شايلاپ، جۇرە الماي، كۇزدىڭ قۇرەڭشەسىنە سۇرىنىپ جونىنان جارىلىپ ولەدى. تىنەي وسى بيەنىڭ قازىسىمەن سات قۇستى قايىرىپ سالادى. سارقۇس كۇنى بويى كوزىنە كورىنگەنىن جىبەرمەي الا بەرەدى، كۇن باتاردا اڭنان قايتقاندا ەلىگىپ ۇشىپ قولعا قونباي كەرگىپ، كۇلىن جارعاق كيىپ ارقاسىنا ەرگەنشەك تاڭعان قاعۋشىنى قاعىپ الىپ كوككە ۇشىپ ويناپ، قۇمارى قانعان سوڭ قايتا اكەلىپ جەرگە قويىپ قولعا قوناتىن بولادى. اڭ كەزىكپەگەن كۇنى اينالىپ كەلىپ يەسىن الۋدان دا تايىنبايدى، «يەسىن العان تىنەيدىڭ سارى قۇسىنداي» دەگەن تەڭەۋ وسىدان شىعادى. قىس وتىپ اڭشىلىق ماۋسىمى اياقتاعان سوڭ تىناي ونىڭ اياق باۋىن الىپ قويا بەرەدى. ول كۇنى بويى ەمىن - ەركىن ۇشىپ ءجۇرىپ كەش باتا قالاعان بىرەۋدىڭ تۇڭىلىگىنە قونىپ قوناقتايدى. سارقۇستىڭ تۇڭىلىگىنە كەلىپ قونۋىن «قۇت قونۋدىڭ نىشانى» دەپ بىلگەن جۇرت وعان قوناعاسى بەرىپ، مەيمان ەتەتىن بولادى. ءسىرا، تالاي تۇلكى بايلانىپ ورتاق ولجاعا قارىق بولعان قاۋىم سارقۇستى «رۋلى ەلدىڭ ىرىسى» دەپ ەسەپتەيتىن بولسا كەرەك.
قىلىشىن سۇيرەگەن قىس ءوتىپ، ماۋجىراعان جىلى شۋاق كوكتەم كەلە باستاعان ءبىر كۇنى، تىنەي ءبىر جىلدىق سالبۋرىننىڭ سوڭعى قىزىعىن كورمەك بولىپ اڭعا شىعادى. توزعىنعا شىعىپ توماعا تارتقان قۇس قولىنان تىلەپ ۇشادى دا، ءبىر شاتقالعا بارىپ تىك شانشىلىپ تۇسەدى. سول ءساتتە شاتقالدىڭ ءىشى استان كەستەن بولىپ، نايزاعايداي جارقىلداپ سارالا ساعىم وينايدى. بارايىن دەپ ۇمتىلسا استىنداعى قۇلا اتى ىشقىنىپ ۇركىپ، شاتقالدىڭ ماڭىن باسپادى. ە، دەگەنشە كۇن باتىپ، سام جامىراپ، كوزگە تۇرسە كورىنبەيتىن قاراڭعى ءتۇن جەر - جاحاندى بۇركەيدىەرتەڭىندە تاڭ سارىدە تىنەي ەلدى جيناپ بارسا، سارقۇس تاسقا قونىپ تارانىپ وتىرادى. ول كەشە سول شاتقالدان شىعىپ كەلە جاتقان ايداعاردى الىپ، باسىن جەپ توياتتاعان ەكەن. ايداعاردىڭ جايراپ جاتقان جەمتىگىن كورگەن جۇرت، قاس جاۋدى جويعان سارى قۇسقا ءسۇيىنىپ العىس ايتادى. تاعى ءبىر كۇنى سارقۇس تىنەيدىڭ قولىنان تىلەپ ۇشادى دا، سامعاعان بويى جاپان تۇزدەگى جالعىز تەرەڭتىڭ ۇستىنە بارىپ جەرگە تۇيىلىپ ەكى ءتۇسىپ، ەكى شىعادى. تىنەي قۇلا اتقا قامشى باسىپ، الگى قۇس تۇيىلىپ شىققان جالعىز تەرەكتىڭ قاسىنا كەلسە، ەڭگەزەردەي ءبىر ادام تەرەكتە قىل ارمانمەن بايلاۋلى تۇرادى. بۇل ادام كوپ جىل بويى قۇتىرعان ادام ەكەن، باقسى - بالىگەردىڭ بارىنە ەمدەلسە دە ەش داۋا تابىلماپتى. ەڭ اقىرىندا ۇلكەن داۋ پەرى باقسىنى اكەلىپ ويناتىپتى. ول باقسى ويناپ كەلىپ، بۇل قۇتىرىقتى جاپان تۇزدەگى جالعىز اعاشقا اكەلىپ، قىل ارقانمەن تاڭىپ تاستاپ كەتىپتى. بۇل ارادا قانشا ۋاقىت بايلاۋلى تۇرعانىن ونىڭ ءوزى دە بىلمەيدى. ايتەۋىر جاڭا عانا كوزىمدى اشىپ السام اسپاننان ءبىر سارقۇس زۋلاپ كەلىپ ءتۇستى دە، الدىمەن وڭ يىعىما قونىپ ۇشىپ، ودان قايتا كەلىپ سول يىعىما قونىپ ەدى، ەدەم ساتتە ساۋىعىپ كەتتىم دەيدى. مۇنى ەستىەەن تىنەي قىنىنان پىشاعىن الىپ قىل ارقاندى قيىپ تاستاپ ونى بوساتىپ ۇيىنە اپارىپ سالادى.
قارتايعاندا قايىرىلماس قازا، داۋاسىز دەرتكە تاپ بولعان تىنەي جۇرتىمەن ارىزداسىپ:
− مەن قايتىس بولعان سوڭ سارقۇستى اياق باۋىن الىپ قويا بەرىڭدەر، اسىما قۇلا اتتى سويىڭدار، سول كۇنى سار قۇستا اسقا كەلەتىن بولار، قۇلا اتتىڭ قازىسىمەن مەيمان ەتىپ قايتارىڭدار،- دەپ وسيەت ايتىپ كوز جامدى. ايتقانىنداي تىنەي قايتىس بولعان سوڭ سارقۇس ازالى بولىپ ءنار تاتپاي قويادى، اۋىلداعىلار اياق باۋىن الىپ، قويا بەرەدى، سارقۇس سامعاپ اقشا بۇلتقا ەنىپ كوزدەن عايىپ بولادى. تىنەيدىڭ اۋىل - ايماق جۇراعاتتارى وعان قارالى تۋ تىگىپ، قۇلا اتىن تۇلداپ ازا تۇتادى. جىل ۋاقىتى كەلگەندە توڭىرەكتى جيناپ اس بەرىپ، قارالى تۋدى جىعىپ، تۇل اۋدارىپ، قۇلا اتتى اسقا سويادى. سول ساتتە اقشا بۇلتتى جارىپ شىققان ساربۇركىت ايلانىپ كەپ جەر وشاقتىڭ باسىنا تۇيىلەدى. جەر وشاق باسىنداعىلار وعان اسقا سويعان قۇلا اتتىڭ وكپەسىن لاقتىرادى، بۇركىت وكپەنى ءىلىپ الىپ، جەمەي جەرگە تاستاي سالىپ، شىرقاۋ كوككە شىعادى دا، اسپاننان ىرا تومەن زۋلاپ كەلىپ، اس بەرگەن اۋىلدىڭ قارسى الدىڭداعى تىنەيدىڭ بەيىتىنە ءبىر-اق سوعىلىپ دال بولىپ ولەدى.
(«شينجياڭ ادەبيەت - كوركەمونەرى»، 1979 - جىل، 12 - سان)
دايىندعان: ٴمارپۋعا نىعىمەت قىزى (ەل ارنا تورابىنان)
كەلۋ قاينارى : ورتالىق تەلەۆيزيا تورابى
جاۋاپتى رەداكتورى : مۇحيت امانتاي ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
- 1.
جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
2.
قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
4.
ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.
تەلەفون: 67 /65368365-010 حات ساندىعى: kazakh@peopledaily.com.cn
بۇل بەتتىڭ مەنشىك ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان، كەلىسىمنەن وتپەگەندە كوشىرىپ پايدالانۋعا بولمايدى
Copyright © 1997-2012 by www.people.com.cn. all rights reserved
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى 
بۇل حابارعا باعاڭىز
لەبىز جازۋ
