سال ساۋاننىڭ ءان سالدىرىپ اسپانى، قالىقتادى حالىق قيسا-داستانى

قادىل نۇراقىمان ۇلى، جەڭىسحان اسقار ۇلى

2013.06.07 16:14   كەلۋ قاينارى : حالىق تورابى

　　ورتالىقتىڭ شينجياڭ قىزمەتى جونىندەگى اڭگىمە ءماجىلىسى اشىلعاندىعىنا ءۇش جىل تولعان، پارتيا 18-قۇرىلتايىنىڭ رۋحى ىشكەرلەي تياناق تاپقان ساليقالى كۇندەردىڭ ساتىندە، ساۋان اۋدانىنىڭ مادەنيەت قۇرىلسىندا قوماقتى تابىستار قولعا كەلدى. اۋداندىق مادەنيەت، دەنە-تاربيە، راديو-كينو، تەلەۆيزيا مەكەمەسى «ءۇشتى اۋىل-قىستاققا جەتكىزۋ» باعىتىندا باستان-اياق تاباندى بولىپ، كادرلارمەن بۇقارا اراسىنداعى مادەنيەت قارىم-قاتىناسىن بەكەمدەدى. ۇلتتىق ەرەكشەلىككە يە مادەنيەت بايلىق قاينارىنان يكەمدى يگىلىكتەنىپ، قازىرگە دەيىن اۋدان دارەجەلى قورعاۋعا الىناتىن بەيزاتتىق مادەني مۇرالاردىڭ سانى 61 تۇرگە، زاتتىق مادەني مۇرالاردىڭ سانى 59 تۇرگە جەتتى. «قيسا»، «حالىق داستاندارى»، «سىبىزعى»، «قۇس ءبيى» قاتارلى مۇرالار اۆتونوميالى رايوندىق قورعاۋعا الىناتىن بەيزاتتىق مادەني مۇراعا، قازاقي ۇلگىدەگى كيىم-كەشەك، كەستە ونەرى، قازاق باكىسى، ايماق دارەجەلى قورعالاتىن بەيزاتتىق مادەني مۇرا قاتارىنا الىنسا، اراسان بۇتحاناسى وبلىس دارەجەلى قورعالاتىن بەيزاتتىق مادەني مۇراعا كىردى. بۇدان سىرت 82 ورىندا سان عاسىرلىق وبالار، كونە جۇرتتار جانە قۇرىلىس ورىندارى زەرتتەلىپ، مۇراجاي تۇرعىزۋ قىزمەتى قاۋرىت جۇرگىزىلۋ ۇستىندە.

　　20 جىلدىڭ الدىندا ساۋان اۋدانى قازاق قيسا-داستاندار توپتاماسىن باسپادان شىعارعان بولسا، جاقىنعى جىلداردان بەرى بەيزاتتىق مادەني مۇرالاردى جالعاستى زەرتتەپ، ەرىنبەي ىزدەنىستەر جاساۋ ناتيجەسىندە 50 گە جۋىق حالىق قيسا-داستاندارىن جيناپ، مۇنىڭ ىشندە بۇرىن باسىلىم كورمەگەندەرىن قوس تىلدە «ساۋان قيسا-داستاندارى» كىتابى ەتىپ قۇراستىرىپ، حالىق مۇراسىن قاۋىممەن قاۋىشتىرۋعا العاشقى ادىمدا ۇيىمدىق جاقتان نەگىز قالادى. اسىرەسە، ساۋان اۋداندىق 1-،2-كەزەكتى جاس اقىندار ايتىسى، تورە تاباق ءدامدى تاعامدار مادەنيەت-ساياحات مەرەكەسىمەن جەلىلەس ءجۇرىلىپ كەلە جاتقان اۋداندىق 8-، 9-كەزەكتى حالىق اقىندار ايتىسنىڭ باي مازمۇن الۋانداس فورمادا ارت-ارتىنان وتكىزىلۋى تۇتاس اۋداننىڭ مادەنيەت قازىنا قۇرىلسىندا بۇرىن بولىپ كورىلمەگەن جاڭا بەينە بايقاتتى.

　　مەملەكەتتىڭ، اۆتونوميالى رايوننىڭ بەيزاتتىق مادەني مۇرالاردى جيناۋ، زەرتتەۋ قورعاۋ جونىندەگى ساياساتتىق قولداۋلارىنىڭ دەم بەرۋىندە، ساۋان حالقى ۇلت تاريحىمەن تامىرلاسىپ، جۇلكەسى تىم ارتامانىراقتا جاتقان، كوركەمونەردىڭ كومەسكى بايلىق قاينارىن اشۋ جۇمستارىنا جۇمىلا كىرىسىپ، عاسىر كوشىنىڭ الىستاۋىمەن بارانى ءۇزىلىپ بارا جاتقان بەيزاتتىق مادەني مۇرامىزدىڭ مايەكتى سالالارىنىڭ ءبىرى قيسا-داستانداردى جيناۋ جانە ونى جاتقا ايتاتىن قيساگەرلەر قاتارىن جەتىلدىرۋگە مىعىم دايىندىقپەن كىرىستى. جۋىقتاعانا اشىلعان شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايوننىڭ تۇڭعىش كەزەكتى حالىق قيسا-داستاندارىن زەرتتەۋ عىلىمي تالقى جينالىسىنىڭ رۋحى، ساۋان مادەنيەت سالاسىنداعى مازمۇنى مول، ماڭىزى زور تاعى ءبىر مادەنيەت قيمىلىنىڭ ماتورىن ءدۇر ەتكىزدى. بۇل ساۋان اۋدانىنىڭ تۇڭعىش كەزەكتى «بەيزاتتىق مادەني مۇرالاردى قورعايىق» اتىنداعى حالىق قيسا-داستاندارىن ايتۋ بۇقارالىق مادەنيەت قيملى ەدى.

　　30-مامىردىڭ تاڭەرتەڭگى تۇنىق شاعى، راديو-تەلەۆيزيا مەكەمەسىنىڭ الدىنداعى شاعىن الاڭ كۇندەگىدەن وزگەشە شاتتىق مەرەيىنە شومعانداي. مادەنيەت سالاسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى، اۋداندىق ويىن ساۋىق ۇيىرمەسىنىڭ ونەرپازدارى، حالىق قيساگەرلەرى، اقپاراتشىلار دەيمىسىڭ، ءبار-ءبارى دە كوتەرىڭكى كوڭىل كۇيدىڭ پارمەنىمەن الدىن-الا ازىرلەنگەن 40تان استام ورىندىعى بار ۇلكەن اۆتوبوزعا كىرىپ جايعاسىپ جاتىر.

　　اۋداندىق مادەنيەت، دەنە-تاربيە، راديو، كينو-تەلەۆيزيا مەكەمەسىنىڭ شۋجيى ەركىن ورىنعازى ۇلى، ورىنباسار مەكەمە باستىعى دۇيسەنتاي قۇسىمان ۇلى قاتارلى جولداستار اۋكوم مەن ۇكىمەتتىڭ ساۋان قيسا-داستاندارىن جيناۋ، زەرتتەۋ، قورعاۋعا قاتىستى قىزمەت ورنالاستىرۋىنا جاقىننان سايكەسىپ، جىل باسىنان قازىرگە دەيىن جارعاق قۇلاقتارى جاستىققا تيمەي جۇگىرىپ، بەرەزەپ بولعان ەدى. ەندى ولار وزدەرى ويلاپ جوبالاعانداي كەرەمەت ءبىر تويدىڭ بولعالى جاتقانىن ەستەرىنە العاندا، بالاداي قۋانىپ، ەلپەك قيمىل بايقاتىپ، كىشكەنە كولىكتەرىنە وتىردى دا، ساۋان اۋدانى شيگوبي قالاشىعىنىڭ بايگەتوبە قىستاعىن بەتكە الىپ ءبىزدى باستاپ كەلەدى.

　　مامىراجاي مامىردىڭ ماۋجىراپ اتقان ماقپال تاڭى التىن زەرلى شۇلەن شۇعىلاسىن اسا ءبىر جومارتتىقپەن سيعا تارتقانداي، دارقان دالانىڭ ومىراۋىن ءيىتىپ، وسىناۋ تىنىستى ەلدىڭ ىرىستى مەكەنىنە قاباعات كورىك بەرىپ تۇر. ەڭسەلى ەرەنقابىرعانىڭ اتاننىڭ ەكى وركەشىندەي ەگىز شوقىسى، ەرتەمەن ارشا-شىرشاسىن شىققا شىلاپ، تابيعات تارتۋ ەتكەن وقالى جاسىل تونىن جامىلىپ، كەلىستى كەلبەتىمەن باۋرايىنداعى كەنىشتى كەرەمەتتەرگە كەربەزدەنە قارايدى. قاراعان سايىن كوڭىلدەنىپ، كورىكتەنىپ، كەيدە ادام قۇلىقتى ماڭعاز مىنەز بايقاتىپ، ۇلان-قايىر بايتاق ەلدىڭ تىنستى تىرلىگىن، بىلىكتى بىرلىگىن، قۇزدان باستاۋ الىپ، سان عاسىردىڭ شەجىرەسىن شەرتكەن قارت قورقىستىڭ اقجال تولقىندارىمەن قۇتتىقتاپ جاتقانداي.

　　مىنە، 200 مىڭنان استام حالىق سانى بار، 13 ۇلتتان قۇرام تاپقان، بەرەكەسى ءبىر وتباسىنداي بەكەمدەلگەن، ۇلت مۇراسىن ۇلاعاتتاپ، مادەنيەت ءداستۇرىن التىنداي ارداقتاعان، ونەرلى ۇل- قىزى، مايەكتى مادەنيەتى بار، سال ساۋانداعى 35 مىڭ قازاق حالقىنىڭ بەيزاتتىق مادەني مۇرالارعا مۇراگەرلىك ەتۋ نەگىزىندە ۇيىمداستىرعان، قازاق قيسا-داستاندارىن ايتۋ بۇقارالىق قيمىلى ەرەنقابىرعانىڭ اپاي توسىنە مەڭدەي بىتكەن بايگەتوبەدە سالتاناتپەن شىمىلدىق اشتى.

　　ساۋان اۋداندىق پارتكومنىڭ ورىنباسار شۋجيى، اۋدان اكىمى سەرىك ورازبەك ۇلى وسى رەتكى قيمىلدىڭ ءساتتى جۇرىلۋىنە باستان-اياق كوڭىل ءبولىپ، ءتۇرلى دايىندىق جۇمىستارىنىڭ ىستەلۋىنە جەتەكشىلىك ەتىپ، قوماقتى قولداۋلار كورسەتكەن ەدى. ول بۇگىندە قىمباتتى ۋاقىتىن قيىپ، توي بولىپ جاتقان جەرگە ات باسىن ارنايى بۇرىپ، القا جۇرتپەن امانداسىپ، اق جارما كوڭىلىن بىلايشا ءبىلدىردى:

　　- قازاق اۋىز ادەبيەتى ۇلتىمىزبەن بىرگە تۋىپ بىتە قايناسقان، تارلان تاريحتىڭ تاڭباسى باسىلعان حالىقتىق اسىل قازىنا. ول كۇللى ونەر اتاۋلىنىڭ شىمىرلاپ شىققان قاينار كوزى، اۋىز ادەبيەتىنە مۇراگەرلىك ەتۋ، انا ادەبيەتكە قۇرمەت ەتكەندىك. ءبىز اقىل-پاراساتىمىزدى شوعىرلاندىرىپ، ادامزات مادەنيەتىنىڭ تەرەڭىنە ۇڭىلىپ، كۇن تيمەگەن بەيزاتتىق مادەني-مۇرالارىمىزدىڭ شىرايىن اشىپ، وسىزامانعى وزىق مادەنيەتپەن ءتىل تابىستىرۋعا بورىشتىمىز. مەن اۋكوم مەن حالىق ۇكىمەتى اتىنان بۇگىنگى جينالىسقا قاتىناسقان ەگىنشى-مالشى قاۋىمعا، قىزمەت باسىنداعى ىسكەر ازاماتتارعا، قيساگەرلەرگە شىنايى راحىمەت ايتامىن ءارى ولاردىڭ تاريح الدىنداعى مۇراگەرلىگى مەن ۇرپاق الدىنداعى بۇيداگەرلىك قاسيەتتەرىن ساۋلەلەندىرىپ بەيزاتتىق مادەني مۇرالاردى جيناۋ، زەرتتەۋ، قورعاۋ سىندى كەلەلى مىندەتتەردى ابىرويمەن ورىنداۋعا ورتاق قۇلشىنۋلارىن ءۇمىت ەتەمىن.

　　«بايگە توبە باۋرايىندا قيسا-داستان ايتۋ بۇقارالىق مادەنيەت قيمىلى بولادى» دەگەندى ەستىگەن جۇرتتىڭ قۇلاعى ەلەڭدەپ، اياعى ۇزاققا دەيىن ۇزىلمەدى. مىنەكي ەندى ساحنادا قازاقتىڭ قاسيەتتى قارا جورعا كۇيى كۇمبىرلەي كوتەرىلىپ، اۋداندىق ويىن-ساۋىق ۇيىرمەسىنىڭ ارتيستەرى بۇرالا بيگە باسىپ، كورەرمەندەردىڭ كوڭىلىن جەلپىندىرىپ تاستاسىمەن نيۋجۋانزى مال فەرماسىنىڭ قيساگەرى بازارقان قاليقان ۇلى مىنبەدە «مۇڭلى قىز» داستانىن ماقامىنا كەلتىرىپ، سۋىرىلا سارناي جونەلدى. «شىن جۇيرىك ورگە سالسا ورشەلەنەر» دەگەندەي، ايتقان سايىن قىزىنىپ، سىزىلىپ بابىنا ابدەن كەلگەن قىزبا تابان قيساگەردى ءبىز 40 مينوت دەگەندە ارەڭ توقتاتىپ الدىق. وسىدان كەيىن بەس قيساگەردىڭ ونەر شىرەتىنىڭ اراسى وراي تەمىربەك ۇلى، گۇلجانات بوقان قىزى قاتارلى ونەرپازداردىڭ اسەم ءان، تاتىمدى تەرمەلەرىمەن قيۋلاسىپ وتىردى.

　　قيمىلدىڭ سوڭعى مارەسىندە، ءبىر مايدان بوتا تىرسەك بۋراسان بالۋانداردىڭ كۇش سىناسۋىنا كەزەك بەرىلىپ، ماۋسىمنىڭ 15-، 17-كۇندەرى شيحۋ قالاسىندا وتكىزىلەتىن، ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى 17-رەتكى اقىندار ايتىسنىڭ بالۋاندار كومانداسىنا ەسقات، اسىلبەك، جالىن قاتارلى بالۋاندار تاڭدالدى. قيساگەرلىكتەن نيۋجۋانزى مال فەرماسىنىڭ قيساگەرى بازارقان قاليقان ۇلى 1-دارەجەنى، دۇڭۋان قالاشىعىنىڭ قيساگەرى بولجان جانابىل قىزى 2-دارەجەنى، قالعان قيساگەرلەر 3-دارەجەلى سيلىقتى ەنشىلەپ، كەلەسى كەزەكتى قيساگەرلىك سايىسنا ساقاداي سايلانۋعا سەنىم ورناتتى.

　　اۆتوردىڭ قىزمەت ورنى: ساۋان اۋدانى 2-ورتا مەكتەپ

　　كەلۋ قاينارى: حالىق تورابى