- ورتالىق
- ەل ءىشى
- شينجياڭ
- حالىقارا
مادەنيەت
ارناۋلى تاقىرىپ
حالقىمىزدىڭ بايىرعى توي-مەرەكە سالتتارىن ءسوز ەتكەندە
2014.12.09 11:15
توي قۋانىشتى كەزدەردە جاسالاتىن سالتانات. ول جومارتتىقتىڭ، ونەرپازدىقتىڭ، ونەر سۇيگىشتىكتىڭ، ۇيىمشاڭدىقتىڭ جيىنتىق بەينەسى. توي دەسە قۋانبايتىن ادام جوق. وعان كوپ ادام جينالىپ، ونەرلىلىلەر باسەكەگە ءتۇسىپ ءتيىستى بايگەسىن الادى. قازاقتا توي تەك توي جاساۋشى جەكە وتباسىنىڭ قۋانىشى عانا ەمەس. سونىڭ ءۇشىن، ءبىر ءۇي توي جاساسا، ونىڭ اعايىن-تۋعان جۇراعاتتارى، ءتىپتى ءبىر تايپا ەل تۇگەل اتتانىسقا كەلىپ، ۇيلەرىن اپارىپ تىگىپ، بيەلەرىن بايلاپ، استارىن ازىرلەسىپ، تاباندارىنان تىك تۇرىپ قوناق كۇتىپ، توي جۇمىسىن اتقارىسادى. بۇدان سىرت قالۋ -ەلدىڭ ەلدىگىنە نۇقسان جەتكىزگەندىك، ازاماتتىق بورىشتى اتقارماعاندىق بولادى.
قازاق ومىرىندەگى ۇلىلى-كىشىلى توي-تومالاق پەن ىرىم-كادەلەردىڭ تۇرلەرى سان الۋان. وسىنداي تويلاردىڭ مىنانداي بىرنەشە ءتۇرلى كادەلەرى مەن جورالارى دا بار. ولار: تويباستار، تويعانا، شاشۋ، كورىمدىك، ايتتىق، مۇشە سۇراۋ، تابارىك، بايعازى، سارقىت، سي، بايلاۋ جانە سول سياقتىلار. اسىرەسە، قازاق تويلارى توي باستار جىرى جانە شاشۋمەن باستالىپ وتىرعان. ال، قازاقتىڭ توي-تومالاقتارىن ۇلكەن جاقتان ءۇش تۇرگە بولۋگە بولادى: ءبىرىنشى، جەكە تۇرمىس مۇراسىم سيپاتىنداعى تويلار. بۇعان شىلدەحانا، بەسىك توي، سۇندەت توي، ۇيلەنۋ تويى سياقتىلار جاتادى. ەكىنشى، مەزگىل-مەرزىمدىك مۇراسىم سيپاتتى تويلار. بۇعان ناۋرىز سياقتى ءداستۇرلى مەيرامدار جاتادى. ءۇشىنشى، دىندىك تۇسكە يە مەيرام، مۇراسىمدار. بۇعان ورازا ايت، قۇربان ايت قاتارلى ءدىندىك تۇسكە يە مەيرام، مۇراسىمدار جاتادى. وسىنداي قازاق ومىرىندەگى توي-مەرەكەلەردە كوپتەگەن ويىندار وتكىزىلەدى. بۇل ويىنداردىڭ كوپشىلىگى اشىق دالادا، ات ۇستىندە وينالاتىن سپورتتىق سيپاتتى ويىندار بولىپ، ولار: مۇشە الىپ قاشۋ، قىزقۋار، كوكپار تارتۋ، تەڭگە ءىلۋ، جامبى ءىلۋ، اتۋ، ات شاپتىرۋ، جورعا سالۋ، ات قارعىتۋ، اۋدارىسپاق ويناۋ تاعى سول سياقتى ويىنداردى قامتيدى. ال وسىنداي توي-مەرەكەلەر مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانعان قازاق ومىرىندە جازدىڭ ءۇش اي بايلاۋى «ءومىردىڭ ءجانناتى» ەسەپتەلەتىن، گۇل-بايشەشەككە بولەنىپ ماساتىداي قۇلپىرعان جاسىل جايلاۋ ۇستىندە، مال تويىپ، اق مولايعان، بيە بايلانىپ، ەلدىڭ جۇمىستان قولى بوساپ سەرگىگەن كەزىندە وتكىزىلگەن. قىس قىسىمىن كورىپ كەلگەن قازاقتار جاز جايلاۋدا جادىراپ، جازىلىپ، بارلىق توي-تومالاق، ويىن-ساۋىق، ءسان-سالتاناتىن وسى جايلاۋدا وتكىزگەن. قازاقتىڭ «قىس – قىسىل، جاز -جازىل» دەگەن ءسوزى وسىنداي ومىردەن تۋعان.
قازاق ءومىرىنىڭ ءاربىر بەلەسى تويسىز، ولەڭسىز وتپەگەن. قازاق بالاسى شىر ەتىپ دۇنيە ەسىگىن اشىپ، پانيدەن باقيعا اتتانعانعا دەيىنگى ارالىقتا بۇكىل ءومىرىن تويمەن وتكىزگەن. دەسەدە، وسى تويلاردى قاراپايىم، كوپتىڭ كومەگىمەن، ءوز جاعدايىنا قاراي، ءوندىرىسى مەن تۇرمىسىنا زيان جەتكىزبەي، شىعىنسىز، ىسىراپقورلىققا سالىنباي، قۇر اتاققا بەرىلمەي، پايدا ءتۇسىرۋدى ويلاماي، ءوز ورنىندا، ءوز اۋلاسىندا، تۋىس-تۋعان، دوس-جاران، ەل-جۇرتىمەن بىرگە وتكىزگەن. جاساماۋعا ءتيىستى تويلاردى جاساماعان، داستۇرگە ۇيلەسپەيتىن ىرىم-كادەلەردى ىستەمەگەن. ءاربىر تويدىڭ وزىندىك ءمان-ماعىناسى، تەرەڭ ءتالىم-تاربيەلىك رولى مەن كوزدەگەن ارمان-تىلەك، ماقسات-مۇراتى بويىنشا وتكىزگەن. وسىنداي تويلاردى ءوز ءتارتىبى بويىنشا كوڭىلدەگىدەي وتكىزۋ، ءار تويدىڭ وزىندىك جوسىن-جورالعىسىن جەتىك مەڭگەرۋ قازاق سالتىندا بىلگىرلىكتىڭ، كورەگەندىكتىڭ، شەبەرلىكتىڭ بەلگىسى. وسى ماقساتپەن قۋانىشىن تۋعان حالقىمەن بىرگە وتكىزىپ، تاپقان تابىسىن كوپ ورتاسىنا سالىپ، ەل-جۇرتتى وزىمەن بىرگە شاتتاندىرعان. مۇنان توي سالتىنىڭ ءارى جەكەلىك سيپاتقا، ءارى جالپىلىق سيپاتقا دا يە ەكەندىگىن كورۋىمىزگە بولادى. قازاقتا تاريحتا تومەندەگى تويلار بولعان. شىلدەحانا، جارىس قازان، بالاعا ات قويۋ، بەسىككە سالۋ، تۇساۋ كەسۋ، سۇندەتكە وتىرعىزۋ، سىرعا توي، ءولتىرى، قورجىن توي، جىرتىس توي، ەسىك كورۋ نەمەسە ۇرىن توي، قىز ۇزاتۋ تويى، كەلىن ءتۇسىرۋ تويى،وتاۋ توي، قۇرساق توي، بولىس توي، كوگەن توي، مەرەي توي، كۇمىس توي، التىن توي (بۇل ەكەۋى ەرلى-زايىپتى قاريالاردىڭ نەكەلەنگەندەرىنە 25 دە 50 جىل تولعاندا وتكىزەتىن تويلارى)، قۋانىش توي، جەڭىس تويى سياقتىلار. تومەندە وسى تويلاردىڭ ىشىنەن مىسال رەتىندە قازاقتىڭ بايىرعى ۇيلەنۋ سالتىنداعى بەس تويدى قالاي وتكىزگەندىگىنە قاراپ كورەيىك.
قازاقتىڭ بايىرعى ۇيلەنۋ سالتى بىرىنەن سوڭ ءبىرى وتكىزىلەتىن بەس توي ارقىلى ورىندالادى. بۇل تويلاردىڭ بارلىعى ءوز كولەمى نەگىزىندە تۋىس-تۋعان، دوس-جاران، ەل-جۇرتى ارقىلى قاراپايىم تۇردە قازاقتىڭ داعدىلى سالت جىرلارى ارقىلى وتكەن. تويلاردىڭ بارىندە، ەڭ الدىمەن، «تويباستار» ايتىلادى. مۇنىڭ مازمۇنى تويدى قۇتتىقتاۋ جانە ساۋىق-سايرانمەن توي وتكىزۋگە جيىلعان جارانداردى شابىتتاندىرۋ ءۇشىن بولادى.
ۇيلەنۋ سالتىندا وتكىزىلەتىن بەس توي مىنانداي رەتپەن وتكىزىلەدى.
ەڭ الدىمەن قىز ايتتىراتىن جاق قىزدىڭ اتا-اناسىنا كىسى سالىپ، قۇدالىق سويلەسەدى، قۇدالىق سويلەسىپ كەلىسىمگە كەلگەن سوڭ كۇيەۋ جاق قالىڭدىق جاققا ءولتىرى (قورجىن) اپارادى، وسى جولى ءولتىرى تويى وتكىزىلەدى. بۇل كۇنى اقسارباس قوي سويىپ، اق باتا جاسالادى. بۇل قۇدالىقتىڭ رەسميلەسكەندىگىنىڭ ايعاعى ەسەپتەلدى. وسىدان كەيىن بەلگىلى مەرزىم وتكەن سوڭ كۇيەۋ جاق ءوز جاعىنداعى تۋىس-جۇراعات، دوس-جاراندارىن شاقىرىپ «جىرتىس سالۋ» تويىن جاسايدى. «جىرتىس سالۋ» دەگەنىمىز قالىڭدىقتىڭ كيىم-كەشەك، جاساۋ-جابدىعىنا جۇمسالاتىن جانە ونىڭ اتا-انا تاعى باسقا تۋىستارىنا كيتكە بەرىلەتىن بۇلداردى دايىنداپ، ەل كوزىنەن وتكىزۋ. وسى تويدا اعايىن-تۋعان، دوس-جاراندارى ءتيىستى كومەك كورسەتەدى. دايىندالعان جىرتىستىڭ اپارىلۋ بايلانىسىمەن قالىڭدىق جاق توي جاسايدى. بۇل جولى كۇيەۋ قالىڭدىق جاققا بارادى. بۇل توي كۇيەۋدىڭ «ۇرىن بارۋ تويى، ياكي ەسىك كورۋ» تويى دەپ اتالادى. وسى جولى كۇيەۋ قالىڭدىقپەن كەزدەسەدى جانە قايىن اتا، قايىن ەنەلەرىنە كورىنەدى. وسىدان كەيىن كۇيەۋدىڭ قاينىنا بارىپ-كەلىپ ارالاسۋىنا بولادى. وسى بايلانىسپەن «ولەڭ توي» دەيتىن كادە وتكىزىلەدى. بۇل كۇيەۋدىڭ قاينىنا ۇرىن بارعان تويىنا قوسىلىپ وتكىزىلەتىن «تۇنگى توي». وسى جولى كۇيەۋ جاق «ولەڭ كادە» دەپ اتالاتىن تاي، قۇنان ءتارىزدى ءبىر مالدى الا بارادى. بۇل كادەنى العان ءۇي كۇيەۋ مەن قۇدالاردى جانە تويعا جينالعانداردىڭ ءبىر بولەگىن شاقىرىپ مال سويىپ، قوناعاسى بەرىپ، «ولەڭ توي» وتكىزەدى. كەش باتقاننان تاڭ اتقانشا وسى اۋىلدا اقىندار ايتىسى بولادى. بۇل تويعا جينالعان جاستار دومبىرا شەرتىپ، ءان ايتىپ، ءبي بيلەپ، ساۋىق-سايران جاسايدى. ولەڭ تويعا قاتىناسۋشىلاردىڭ كوپشىلىگى جاستار بولادى. ۇرىن بارۋ تويىنان كەيىن بەلگىلى مەرزىم وتكەن سوڭ قىزدىڭ اتا-اناسى وتاۋ كوتەرىپ «قىز ۇزاتۋ» تويىن جاساپ، قىزدى ۇزاتادى. وسىعان جالعاس كۇيۋ جاقتا «كەلىن ءتۇسىرۋ تويى» بولادى. قالىڭدىق ۇزاتىلىپ بارعان سوڭ «كەلىن ءتۇسىرۋ تويى» جاسالىپ، جاڭا تۇسكەن كەلىن قايىن اتاسىنىڭ ۇيىنە ەنگىزىلەدى. «بەتاشار» ايتىپ، كەلىننىڭ بەتىن اشادى. «بەتاشار» جىرى ارقىلى جاڭا تۇسكەن كەلىن جيىلعان جۇرتقا تانىستىرىلادى، سول ارقىلى كەلىنگە اقىل-ءناسيحات ايتىلادى.
قازاق ساحاراسىنداعى ەڭ ۇلكەن ۇلى ءدۇبىرلى توي قىز ۇزاتۋ تويى مەن كەلىن ءتۇسىرۋ تويى بولعان. سوندىقتان دا بۇل ەكى توي باسقا تويلارعا قاراعاندا وتە سالتاناتتى وتكىزىلگەن. بۇل تويلاردا تويعا شاقىرىلاتىن ەلدىڭ كولەمى كەڭ، قاراسى مول بولادى. تويدى ىرىمداپ كوبىنەسە ءساتتى كۇندەردى تالداپ جاساعان. توي سول كۇنى كۇندىز جانە كەشىندە دە جاسالادى. كۇندىزگى تويىندا پالۋان سالۋ، كوكپار تارتۋ، قىزقۋار سياقتى ويىن-تاماشالار اپارىلسا، ال تۇنىندە ولەڭ-جىر، ايتىس بولادى. كەشكى توي نەگىزىنەن جاستار تويى بولىپ وتكىزىلەدى. ال، قازىرگى تويلارىمىز قالاي ءوتىپ جاتىر؟ بۇنى وقىرماندارىمىز وزدەرى بارعان جانە ءوز باستارىنان وتكىزگەن توي جورالعىلارى ارقىلى تۇسىنە جاتار. بۇل تۋرالى ءسوز قوزعاپ، ارتىق، اۋىساي جاعىن ايتپاسام دا جالپىعا تۇسىنىكتى. بۇل ىستەر جونىندە الدىڭعى قالام تەربەۋشىلەردىڭ ايتقاندارى از ەمەس. سولاردىڭ ايتقان اقىلىن الىپ، سالعان توقتامىن عيبىرات ەتەر دەپ ويلادىم.
كەلۋ قاينارى: تارباعاتاي اقپارات تورابى
جاۋاپتى رەداكتورى : مۇحيت امانتاي ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
- 1.
جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
2.
قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
4.
ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.
تەلەفون: 67 /65368365-010 حات ساندىعى: kazakh@peopledaily.com.cn
بۇل بەتتىڭ مەنشىك ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان، كەلىسىمنەن وتپەگەندە كوشىرىپ پايدالانۋعا بولمايدى
Copyright © 1997-2012 by www.people.com.cn. all rights reserved
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى 
بۇل حابارعا باعاڭىز
لەبىز جازۋ
