- ورتالىق
- ەل ءىشى
- شينجياڭ
- حالىقارا
مادەنيەت
ارناۋلى تاقىرىپ
اسىق ويىنى-قازاقتىڭ ءداستۇرلى ۇلتتىق ويىن ءتۇرى
باعداۋلەت باتىربەك ۇلى
2015.01.13 15:03
اسىق ويىنى- قازاقتىڭ ءداستۇرلى ۇلتتىق ويىنى. ەرتەدە شەبەر ويىنشىلار، سال-سەرىلەر دورباعا اسىعىن سالىپ الىپ، اۋىلدان اۋىلدى ارالاپ، سونداعى اتى شىققان ويىنشىلاردى ىزدەپ وينايدى ەكەن. قازاقتا اسىق ويىنىنان باسقا، اسىقتى ءۇيىرىپ تالەي سىنايتىن ادەت، قىزىقتار دا بولعان. ساقا- اسىقتىڭ باسى. ۇلكەن ءبىر اسىقتى ساقا سايلاپ الادى. مۇنداي ساقانى كەيدە باسقا رەڭمەن بوياپ قويادى. «حان» تاققا شىعۋدىڭ، بيلىكتىڭ، مارتەبەنىڭ، مىقتىلىقتىڭ بەلگىسى. ال، ساقاعا كەلسەك، عۇندار زامانىندا عۇنداردا «ساقا» دەگەن ءمانساپ اتى بولعان. وسى اسىق ويىنىنداعى «ساقا» سول عۇنداردىڭ ساقاسى بولۋى ابدەن مۇمكىن. قازاقتىڭ اسىق ويىنىنىڭ تاريحى ەكى مىڭ جىلدان اساتىنىن وسىدان-اق اڭعارامىز.
اسىق ويىنى دويبى، توعىز قۇمالاق سياقتى قازاقتىڭ تاريحى ۇزاق، قارتتار دا، جاستار دا، بالالار دا جاپپاي وينايتىن قىزىقتى ويىندارىنىڭ ءبىرى. ول شەبەرلىككە، مەرگەندىككە، سەرگەكتىككە، قىراعىلىققا، يكەمدىككە، باتىلدىققا، قاجىرلىلىققا، تارتىپكە، ءداستۇرلى تاربيەگە شاقىرادى جانە باۋليدى، قول – اياقتىڭ بۇلشىق ەتتەرىنىڭ جەتىلۋىنە، اقىل – ويدىڭ تولىسۋىنا مەدەت بەرەتىن، ونەر سىناۋدى ماقسات ەتەتىن دالا سپورتى. اسىق ويىنى كۇندىز دە، تۇندە دە وينالادى، كۇندىزگىسى مەرگەندىككە، تۇندەگىسى ەپتىلىككە باۋليدى. اسىق ويىنىندا تاۋ تەكەنىڭ، ارقار-قۇلجانىڭ، نار قوشقارلاردىڭ اسىعىن «ساقا» دەپ، قويدىڭ اسىعىن «كەنەي» دەپ، ەشكىنىڭ، تاۋەشكىنىڭ اسىعىن «شۇكىمايت» دەپ اتايدى (شۇكىمايت- وتە كىشكەنە دەگەن ماعىنا بەرەدى). ال سيىردىڭ، تايىنشا- تورپاقتىڭ، بۇعى-مارالدىڭ اسىعىن «تومپاي» دەپ اتايدى، تومپاي-ۇلكەن بولعاندىقتان الىپ جۇرۋگە، ويناۋعا قولايسىزداۋ كەلەدى. سولايدا، اۋىل بالالارى تومپاي ۇشىرىسىپ تا وينايدى.
توپ اسىقپەن وينالاتىن «حان ويىنى»-كۇزدە، قىستىڭ ۇزاق تاڭدارىندا قىستاۋلاردا ەرەسەك قويشىلار، سال-سەرىلەر، ۇلكەندەر ءبىر اراعا باس قوسىپ وينايتىن، ەرەكشە شەبەرلىكتى قاجەت ەتەتىن، قىزىقتى، قارسى جاققا اسا سالماقتى ويىن ءتۇرى. حان ويىنىنا الدىمەن وڭقاي ارقار، قۇلجانىڭ اسىعىن تاڭدايدى. بۇل اسىق باسقا اسىقتاردان ۇلكەندىگىمەن پارىقتى بولادى. حان ويىنىن 2 ادامنان جوعارى 10 ادامعا دەيىن قوسىلىپ ويناۋعا بولادى. حان ويىنشىلاردىڭ اسىعى تۇرلىشە بوياۋلارمەن بويالىپ دايارلانىپ كەلەدى. ادام سانىنىڭ از – كوپتىگىنە قاراي 3 تەن، 5 تەن، 10 نان اسىق قوسىلىپ شاشىلادى. ويناۋدىڭ الدىندا ءار ءبىر ويىنشىنىڭ بىردەن ساقاسى جينالىپ توپتىق ۇيرەدى. كىمنىڭ ساقاسى الدىمەن الشى تۇسسە سول ءبىرىنشى بولىپ ويناۋ ورايىنا يە بولادى. مىنە وسىلايشا ساقالار ءۇيىرىلىپ الشى تۇرعان ويىنشى رەتكە تۇرادى. ساقاسى تايكە تۇرعان ويىنشى سوڭىنان وينايدى. سونىمەنءبىرىنشى ويىنشى بارلىق اسىقتى قوس قولعا الىپ تەگىس شاشادى. شاشىلعان اسىق الشى، تايكە، بۇك، شىك بويىنشا ءبىر – بىرىنە شەكىپ اتىلادى. الدىمەن ويىنشى ساقانى اتىپ الۋعا ءتيىس. مۇندا ءار ءبىر ويىنشىعا ەرەكشە ءبىر شارت تالاپ ەتىلەدى. اسىقتى اتۋ بارىسىندا سۇق قول نەمەسە ورتان قولمەن شەكىپ اتۋ تالاپ ەتىلەدى. استە، ساۋساقپەن سۇيرەتىپ اتۋ شەكتەلەدى. اتۋ بارىسىندا باسقا اسىققا قول، جەڭ تيسە، «قول كۇيدى»ەسەپتەلەدى. كۇيدىنىڭ ماعىناسى ويىنعا قايشىلىق جاساعاندىق. سول ويىنشى دەرەۋ توقتاتىلادى. سونداي – اق، قارسى جاققا سالعان ۇپاي بويىنشا ۇپايىن ءار ءتۇرلى جولدارمەن قيناڭقىراپ، سالماقتاپ الۋىنا كونۋى شارت ەتىلەدى. شەبەرلەر سالماقتىلىق تانىتىپ، اقىلعا سالىپ ەپپەننەن، بايسالدىلىقپەن بۇكتى بۇكپەنەن، شىكتى شىكپەنەن، الشىنى الشىمەن، تايكەنى تايكەمەن (كەيدە مۇنى «تاقاي» دەپ تە اتايدى-رەد) شەكىپ اتىپ، ءوزى قوسقان اسىعىن تولىق الا السا حاندىقتى ساقتاپ قالادى. ەگەر، ءوزى قوسقان اسىعىنىڭ سانىن الا الماسا كەلەسى ويىنشىعا وتكىزىپ بەرەدى. شاشىلعان اسىقتىڭ ىشىندە «وما» تۇرىپ قالاتىن اسىقتار بولادى، ونداي اسىقتى قارسى جاعى اسىقتىڭ ىشىنە ءۇيىرىپ تاستاپ بەرەدى. اسىق وتپەسە ىرشىتىپ اتۋعا، ءبىر تال ساۋساقتى سۋلاپ، شاپتاستىرىپ اكەپ ۇستىنەن تاستاۋعا دا بولادى. ءبىراق، باسقا اسىققا ءتيىپ كەتپەۋى شارت. ال كىمنىڭ اسىعىن ارتىق السا سوعان ءبىر اسىق ءبىر ءنومىر بويىنشا قارسى جاعىنا كۇپاي سالىپ وتىرادى. شارت بويىنشا 5 تە 10 كۇپايعا جەتكەندە كۇپاي بويىنشا «كەرتوقاي» الادى. كۇپاي سان ەسەبى، «كەرتوقاي» الۋ دەگەنىمىز- ۇپاي سانى بويىنشا جەڭىلۋشىنىڭ شىمبايىنا باتىراتىن قىزىقتى، سالماقتى، كەرى ويىن. «كەرتوقاي» ۇپايدىڭ سانى بويىنشا الىنادى. قۇيقا قىزارتۋ- ساقانى ساۋساقتىڭ اراسىنا الشى جاعىن كەلتىرىپ، جۇدىرىعىن ءتۇيىپ الادى دا، جۇدىرىعىنىڭ سىرتىمەن قۇيقاعا قاتتى باتىرىپ، ۇپاي سانى بويىنشا تىرنايدى. قۇيقا تالاۋراپ قىزارىپ، كوزىنەن جاس شىعىپ كەتەدى. شىدامدىلارى مىزعىماي وتىرا بەرەدى. حاندى استاۋداعى سۋدان الۋ -بۇل وتە قىزىقتى، جانىنداعىلار كۇلكىگە شومادى. جەڭىلۋشىنىڭ ەكى قولىن ارتقا قايىرىپ ۇستاپ استاۋداعى لىق تولى بۇلاق سۋىنىڭ ىشىندەگى حاندى تىستەپ الدىرۋعا ەكپەتىنەن جاتقىزىپ استاۋعا باسىن اكەلەدى. سۋعا باسى جاقىنداي بەرگەندە استاۋعا باسىن ادەيى قىزىق شىعارۋ ءۇشىن كومىپ جىبەرەدى، وسىلايشا ۇپاي سانى بويىنشا باسىن سۋعا تىعادى. سونداي قيناۋ، قىزىق ۇستىندە استاۋداعى ساقانى تىستەپ الىپ شىعاتىندارى دا بار. ەگەر، تىستەپ الا السا ودان ارى قينامايدى. شاپپاي الۋ-ۇپاي سانى بويىنشا ماڭدايعا سۇق قولى مەن سۇق قولىن ايقاستىرىپ سەرپە ۇرادى. ۇتىلۋشى شىداپ وتىرادى، ماڭدايى قىزارىپ كەتەدى. مىنە وسىلايشا ۇتىلۋشىدان «كەرتوقاي» الىپ، ءۇي ءىشى دىر – دۋمان، كۇلكى قىزىققا باتىپ ءتۇن ورتاسىن اۋدىرادى. ءتپتى، ۇتىلعانداردىڭ ونەرىنە قاراي ولەڭ-جىر ايتىپ، ءان سالىپ بەرىپ تە كەرتوقايدان امان قۇتىلاتىندارى دا بولادى. ۇلتىمىز نەگىزىنەن مۇنداي ويىنداردى ۋاقىت كەڭىرشىلىگىندە عانا ويناۋعا رۇقسات ەتەدى دە، ال كوكتەم جاقىنداي بەرگەندە مالدىڭ ارىقشىلىق، ءتول الۋعا تاياعان كەزىنەن باستاپ اۋىلداعى ۇلكەندەر ۇلكەن - كىشىلەرگە «حان ويىنىن كوپ ويناسا قىس اياعى ۇزارىپ كەتەدى، قوزى مايماق تۋىلادى» دەپ اقىل-كەڭەس ايتىپ، تەكتەۋ سالادى، كۇن ۇزارىپ، ءتۇن قىسقاراتىن مەزگىل بولعاندىقتان ۇيقىدان قالىپ تاڭ ازاننان مالىن ورگىزە الماي ۇياتقا قالۋدىڭ الدىن الادى. قويدى جاقسى باعىپ، ءتولدى تولىق قاتارعا قوسۋ جاعىن مىقتى ۇستايدى.
اسىق ويىنىن نەگىزىنەن ۇساق بوز بالالار كوپ وينايدى. جازىق الاڭقىلاردا، قىستا مۇز ۇستىندە ۇتىس - بەرىس بويىنشا وينايدى. اسىق ويىنىڭ تۇرلەرى:
كەلدى بۇك – شىك ويىنى - بىرنەشە بوز بالا ءار ءبىرى 1 دەن 3 اسىققا دەيىن قاتارعا ءتىزىپ قويىپ 7 دە 10 مەتر ارالىقتان سىزىق سىزىپ بەلگىلەپ الادى. سونان ويىنعا قاتىناسپايتىن ءبىر بوز بالا ساقالارىن جيناپ ۇيىرەدى، كىمنىڭ ساقاسى الشى تۇرسا سول رەتى بويىنشا كەزەكتى الادى. بەلگىلەنگەن سىزىقتى باسىپ تۇرىپ تىزىلگەن اسىقتى كوزدەپ اتادى. ساقاسى اسىققا ءتيىپ بۇك – شىك ءتۇسىپ جاتسا كەلگەن بولادى دا ساقاسىنىڭ تۇسكەن ورنىنان قايتا اسىقتى دالدەۋ، اتۋ ورايىنا يە بولادى. ەگەر تيگىزە الماسا ساقاسى تۇسكەن ورىندا جاتادى دا، كەلەسى رەتىن كۇتەدى. ال ساقاسى اسىققا ءتيىپ بۇك – شىك تۇسپەي قالسا وندا كەلمەگەن بولادى دا كەلەسى ويىنشى جىعىلعان اسىقتى دالدەيدى. ول دالدەي الماسا كەلەسى جولعى ويىنشىعا وتەدى. جىعىلعان ءبىر تال اسىقتى دالدەۋ وڭايعا سوقپايدى. دالدەۋشىلەر رەت سانى بىتكەن سوڭ جاڭاعى جىعىلعان نەمەسە تىزىلگەن اسىقتى كىمنىڭ ساقاسى ۇزاق تۇسسە ساقانىڭ ورىن رەتى بويىنشا اتۋ ورايىنا يە بولادى. ساقاسى تۇسكەن ورىننان ەكپەتتەپ جاتقاندا قولى جەتسە اسىقتى الادى دا ساقاعا قوسىپ ءتىزۋلى اسىقتىڭ بىرەۋىنە عانا شاشادى. كەلىپ جاتسا اسىعىن الادى دا كەلەسى اسىقتى تاعى شاشادى. كەلمەي قالسا كەلەسى ويىنشىعا وتەدى. مۇندا اتۋدا بولسىن، شاشۋدا بولسىن ساقاسى اسىققا ءتيىپ الشى تۇسسە بارلىق اسىقتى ءبىر-اق الۋ ورايىنا يە بولادى. ءبىراق مۇنداي تالەي كوپ بۇيىرا بەرمەيدى. ال ساقامەن اتقاندا بولسىن، شاشقاندا بولسىن، باسقا اسىقتاردى جىعىپ كەتسە ارالاس بولدى دەپ قايتا تىزەدى دە كەلەسى ويىنشىعا كەزەك وتەدى. ەپشىل، يكەمدى بوز بالار دوربالاپ اسىق ۇتىپ جاتادى.
كومبە نەمەسە شەڭبەر ويىنى (بۇل «كۇرىك ويىنى» دەپ تە اتالادى-رەد) - بوز بالانىڭ ىشىندەگى شەڭبەر سىزۋعا شەبەر ويىنشى تاياقپەن اينالدىرىپ 10 دا 15 ادىم اينالاسىندا كەلستىرىپ شەڭبەر سىزىپ، ءدال ورتاسىن تاۋىپ اسىق تىزەتىن ورىندى بەلگىلەپ قويادى. كومبە ويىنىن 3 تەن 10 عا دەيىن ويىنشى بىرلىكتە وينايدى. ءار ادام كەلىسىم بويىنشا 1 دەن 3 اسىققا دەيىن تىزەدى. سونان ساقالارىن ءۇيىرىسىپ رەتكە تۇرادى. شەڭبەر سىرتىنداعى بەلگىلەگەن 7 ادىم نەمەسە ون ادىم جەردەن سىزىققا اياعىن قويىپ، اسىقتى ساقانىڭ بار كۇشىمەن سەرپە اتادى. كومبە ويىنىندا ساقاسى ەرەكشە مىقتىلار كۇشتى ورىندا تۇرادى. كوبىنەسە اڭشى اۋىلدىڭ بالالارىندا ارقار، قۇلجانىڭ وڭقاي ساقالارى بولادى. وڭقاي ساقا-الشى جاعى سۇق قولعا كەلەتىن ساقا. مۇنداي ساقالار سالماقتى، وڭقايلىعى قولايلى كەلەدى. كومبە ويىنىندا ءبىرىنشى اتقان ادام كومبە ىشىندەگى ءتىزۋلى اسىقتىڭ بىرەۋىن عانا دالدەپ، كومبەدەن شىعارۋى شارت. دالدەي الماسا ويىن كەلەسى ويىنشىعا وتەدى.
ءۇش تابان ويىنى- بۇل ساقامەن ساقانى اتىپ ۇشىرۋ ويىنى. ەكى ويىنشى ساقالارىن ءۇيىرىسىپ كەزەك الادى دا، بىرەۋى ساقاسىن مولشەرلى جەرگە تاستاپ قويادى. سونان شەبەرلىكپەن كوزدەپ اتادى. ءوزىنىڭ ءدىتى، شەبەرلىگىنە بايلانىستى، بۇل ويىن وتە قىزىقتى. كورەرمەندەرى جانىندا ەرىپ ءجۇرىپ ەكى جاقتىڭ دۇرىس-بۇرىستىعىن اجىراتىپ بەرىپ وتىرادى. ساقانى 3 تاباننان اسىرعانى قارسى جاعىنا كەلىسىم بويىنشا 1 نەمەسە 2 دەن اسىق بەرىپ وتىرادى. مىنە وسىلايشا بۇل ويىن قىزا تۇسەدى. اسىعى تاۋسىلسا ەڭ سوڭىندا ساقاسىن 5 نەمەسە 7 اسىقتىڭ قارىمجىسىنا تىگىپ وينايدى. ساقاسىنا دەيىن ۇتقىزىپ قۇرالاقان قايتاتىن كۇندەرى بولادى. بىلەك كۇشى مەن قولدىڭ سەرپىنىن بىرىكتىرىپ اتىپ، اسىقتى ۇشىرادى، مۇنى ءبىز «ءۇيىرىپ اتۋ» دەيمىز. بۇل ءادىستى كوبىنەسە كومبە ويىنىندا كوپ قولدانادى. جاقىن جەردەگى اسىقتى ساۋساق كۇشىمەن شەكىپ اتىپ ساقانى ورنىندا قالدىرىپ، كەلەسى اسىقتى اتۋدىڭ جاقىن ورايىنا يە بولىپ وتىرادى. مۇنى ءبىز شەكىپ اتۋ دەپ اتايمىز.
ءتيدى كەلدى نەمەسە دالدەگىشتىك ويىنى- ويىندا ەكى ويىنشى ساقالارىن الىسقا تاستاپ جەكپە – جەك وينايدى، ساقا تيسە بولعانى ۇتىلۋشى قالتاسىنان قارسى جاعىنا ءبىر اسىق بەرىپ وتىرادى. مولشەرمەن ءا دەگەندە 5 مەتردەن 15 مەتر ارالىق ساقتالادى. ەكى ويىنشى ساقالارىن ءۇيىرىسىپ الشى تۇرعانى ءبىرىنشى كەزەكتى الادى دا انادايدا جاتقان ساقانى ەرەكشە دالدىكپەن كوزدەپ اتادى. بۇل بارىستا ساقا اتۋشى شەبەرلىكپەن بىرگە ساقاسىن دا الىسقا ءتۇسىرۋى كەرەك. سوندا كەلەسى ويىنشى ونىڭ ساقاسىن كوزدەۋ بارىسىندا ءدال تيگىزە قويۋى دا قيىنعا سوعادى. ەكى جاق تا ساقانى دالدەۋ بارىسىندا ساقالارىن ۇزاتا قويۋى قيىن، اعاتتىقتارىنان ساقاسى جاقىن ءتۇسىپ ۇتىلىپ جاتادى. دەسە دە، قاراپايىم ويىن ءتۇرى بولعانمەن، مۇنداي ويىندى ۇزاقتى دالدەي الاتىن، وزىنە سەنىمدى، شەبەر، يكەمدى بوز بالالار وينايدى.
قاينارى : ورتالىق تەلەۆيزيا تورابى
جاۋاپتى رەداكتورى : مۇحيت امانتاي ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
- 1.
جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
2.
قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
4.
ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.
تەلەفون: 67 /65368365-010 حات ساندىعى: kazakh@peopledaily.com.cn
بۇل بەتتىڭ مەنشىك ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان، كەلىسىمنەن وتپەگەندە كوشىرىپ پايدالانۋعا بولمايدى
Copyright © 1997-2012 by www.people.com.cn. all rights reserved
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى 
بۇل حابارعا باعاڭىز
لەبىز جازۋ
