«قاسەن - جاميلا» كينوسى 60 جاستا
مۇرات قاسەن ۇلى
2015.08.13 15:27 كەلۋ قاينارى : حالىق تورابى
جۇڭگونىڭ ۇلى توپىراعىندا ازاتتىق تاڭىنىڭ ارايلاپ اتۋى مەن ءار ۇلت حالقى ازاتتىقتىڭ شۋاعىنا شومىلىپ، قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان، تىنىشتىقتان يگىلىكتەنگەندىگى بارشاعا ايان. 1949 - جىلى ماۋزىدۇڭ توراعانىڭ «جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبىليكاسى قۇرىلدى!» دەپ بۇكىل دۇنيەگە جار سالۋىنا ىلەسىپ، سوتسياليستىك داۋىرگە قادام قويعان ءار ۇلت حالقىنىڭ ساياسي، مادەني تۇرمىسىندا بۇرىن بولماعان جاڭالىقتار كوبەيدى.
سونىڭ ءبىر ايعاعى 1949 - جىلى قىركۇيەك ايىندا قۇرىلعان، وسىدان بۇرىن جاڭا جۇڭگوداعى تىڭ وزگەرىستەر تۋرالى بىرنەشە فيلىمدى ءساتتى ءتۇسىرىپ، ەل نازارىنا ىلككەن شاڭحاي كينو ستۋدياسى تۇسىرگەن، شينجياڭداعى قازاق حالقىنىڭ تۇرمىسىن بەينەلەيتىن جاڭا ءبىر كينو فيلىم «قاسەن - جاميلا» ەدى. «قاسەن - جاميلا» كينوسىنىڭ جاسالعان جىلدارى تۋرالى ايتىلىم الۋان ءتۇرلى. ءبىز حانزۋ تىلىندەگى كينو فيلىمنىڭ سوڭىنداعى شاڭحاي كينو ستۋدياسىنىڭ «1955 - جىلى» دەپ جازعان اۆتوگرافىنا نەگىزدەلە وتىرىپ، بۇل فيلىمنىڭ باۋ - سۋىنىڭ ابدەن جاسالىپ بولىپ، مەملەكەت شىندە كەڭ كولەمدە تاراتىلعان ۋاقىتى 1955 - جىلى دەۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز. فيلىمنىڭ سەنەرياسىن جازۋشى بەلگىلى قالامگەر ۋاڭ يۇيحۋ مەن بۇقارا تىشقانبايەۆ. اۋ باستا، كينوعا نەگىز بولعان اڭگىمە 1952 - جىلى ساۋىردە «شينجياڭ گازەتىنىڭ» حانزۋ تىلىندەگى ساندارىندا «احمەت پەن باعيا» دەگەن اتپەن جاريالانعان. ۋاڭ يۇيحۋ جازعان اتالمىش اڭگىمە ىلە - شالا سى تۋچياۋ دەگەن ادامنىڭ قوسىمشا سۋرەت سىزۋىمەن «جاڭا شولۋ» جۋرنالىنا كوشىرىلىپ باسىلسا، كەيىن كەلە سانليان كىتاپ ءۇيى جاعىنان سۋرەتتى كىتاپشا ەتىپ باسىلىپ، بۇكىل ەل كولەمىنە تارالىپ، وقىرمانداردىڭ قىزىعا وقيتىن شىعارمالارىنىڭ بىرىنە اينالادى. بۇل شىعارما ءوزىنىڭ سول تۇستاعى حانزۋ تىلىندە جاريالانعان شىعارمالارعا ۇقسامايتىن، بولەك بوگەنايىمەن كوزگە تۇسەدى. كينو سالاسىنداعىلاردىڭ دا نازارىن اۋدارادى. دۇنيەگە كەلگەنىنە 60 جىل بولعان بۇل كينو فيلىم تۋرالى قولدا بار بولعان ماتەريالدار نەگىزىندە كينونىڭ سەنەرياسىنىڭ جازىلۋىنان كورەرمەندەرمەن بەت كورسۋىنە دەيىنگى ارالىقتاعى جيعان - تەرگەندەرىمىز تۋرالى ازداپ ماعۇلمات بەرۋدى ءجون دەپ ءبىلدىم.
شىعارمانىڭ پروتوتيۆتەرى
كينو فيلىمنىڭ سەنەرياسىنىڭ جازىلۋىنا شىڭگىلدەگى ەل اراسىنا تارالىپ جۇرگەن احمەت پەن باعيا تۋرالى اڭگىمە سەبەپ بولعان. قالامگەر ۋاڭ يۇيحۋ وسى ەل اۋزىنداعى اڭگىمەنى ەستىگەن سوڭ، اڭگىمە نەگىزىندە جاسامپازدىق ۇستىندە ىزدەنىپ، «احمەت پەن باعيا» اتتى اڭگىمەسىن جازادى. ۋاڭ يۇيحۋ جازعان «احمەت پەن باعيا» اڭگىمەسىنىڭ وقيعا جەلسىمەن تانىسا كەتۋدە ارتىقتىق ەتپەس. احمەت ءبىر كەدەيدىڭ بالاسى، ال باعيا بولسا ورتاشا اۋقاتتى مالشى وتباسىنان كەلىپ شىققان. ەكەۋى ءبىر - ءبىرىن جاستايىنان ءسۇيىپ، ماحاببات بايلاسادى. ءبىراق باعيانىڭ اكەسى قىزىن بايدىڭ بەرگەن 60 بايتالىنا قىزىعىپ، بايدىڭ ۇلىنا اتاستىرادى. زورلىقتى نەكە جۇزەگە اسىپ، باعيا باي بالاسىنا جاتتىق بولادى. توي بولعان ءتۇنى باعيا بايدىڭ بالاسىن ۇرىپ، ەسىنەن تاندىرىپ، احمەتپەن ىلەسىپ قاشىپ، بايتىك وڭىرىنە كەلىپ پانالايدى. يەن تاۋدى مەكەندەپ جۇرگەن ەكەۋىن، جىلقى ۇرلاعاندار دەپ ۇكىمەت جاعىنان قولعا الىنادى. ازاتتىقتىڭ تاڭى اتىپ، ەل باسىنا بوستاندىق ورناعان شاقتا جاڭا قۇرىلعان حالىق ۇكىمەتى كونە دەلولاردى قايتا باستان تەكسەرىپ، ءبىر جايلى ەتەدى. سونىمەن احمەت پەن باعيا تۇرمەدەن بوساپ، ەل اراسىنا قايتا ورالادى. مال شارۋاشىلىق رايون باسشىلارى جاڭادان جاريالانعان «جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبىليكاسىنىڭ نەكە زاڭىن» ۇگىتتەۋ ءۇشىن احمەت پەن باعيانىڭ تويىن شىت جاڭا جاساپ بەرەدى. «نەكە زاڭى» جاريالانباۋدان بۇرىن ەكەۋىنىڭ ماحابباتىن ەشكىمدە مويىنداماي، ءيت كوزى ءتۇتىن تانىماس بولىپ، يەن تاۋدا ۇڭگىر مەكەندەنسە، «نەكە زاڭى» جاريالانعان سوڭ ەكەۋىنىڭ ماحابباتى حالىق ۇكىمەتىنىڭ قولداۋىنا، قورعاۋىنا يە بولادى، باعيانىڭ اكەسى دە ەكەۋىنە اق باتاسىن بەرىپ، اتالىق مەيرىن توگەدى. اۆتور احمەتتىڭ اۋزىمەن: «وتكەندە شىن مانىندەگى ءجون - جوسىن بولماعان ەدى، ال بۇگىن بولسا بار بولدى دەگەن ءسوز، ونىڭ ۇستىنە بالداي ءتاتتى. بىرەۋلەر مەنەن نە قىلعان ءجون - جوسىن دەپ سۇراۋى مۇمكىن. مەن وعان ‹نەكە زاڭى› شىنايى ءجون - جوسىن دەر ەدىم. سونىڭ ارقاسىندا عانا سۇيگەن جارىممەن بىرگە بولۋدى ماڭدايىما جازىپ وتىر» دەگەن ءسوزدى ايتقىزادى.
ال شىن مانىندە، رەال تۇرمىستاعى احمەت پەن باعيانىڭ اڭگىمەسى تۋرالى ءسايپىل ءاشتار ۇلى جازعان «<قاسەن - جاميلا> كينوفيلىمىندەگى پروتوتيۆتەرگە شاعىن تۇسىنىك» دەگەن ماقالاسىن وقىر بولساق، ءسايپىل مۇعالىم ايتقانداي «ۇڭىلە قاراعانىمىزدا ‹قاسەن – جاميلا› كينو فيلىمى دەرەكتى ەمەس، سونداي - اق احمەت پەن باعيا، ۋاتقان مەن قابىلقان ونداعى باس كەيىپكەردىڭ پروتوتيۆتەرى ەمەس ەكەنىن كورۋگە بولادى» دەگەنىنەن، اۆتوردىڭ سول تۇستاعى جاعدايدىڭ قاجەتى ءۇشىن ادەبي اسىرەلەۋلەر قولدانعانىن كورۋ قيىن ەمەس. «ادەبيەت تۇرمىستان الىنادى، تۇرمىستان بيىك تۇرادى» دەگەن وسى بولسا كەرەك.
«باس كەيىپكەرلەر قاسەن مەن جاميلانىڭ پروتوتيۆى احمەت پەن باعيا. ال جاعىمسىز كەيىپكەر ءجۇنىسبايدىڭ پروتوتيۆى ۋاتقان بولسا، ونىڭ ۇلى پاتشابەكتىڭ پروتوتيۆى قابىلقان.» وسى اڭگىمەگە پروتوتيۆ بولعان ادامداردىڭ بارلعى شىڭگىلدەگى مولقى رۋىنىڭ قۇل مولقىسىنا جاتاتىن شاكەي دەگەن اتادان تاراعان ۇرپاقتارى. «مالىكەن دەگەن ادامنان ءمىر، اۋەش، ءتيتان قاتارلى توعىز ۇل بولىپتى. امىرەدەن ۋاتقان؛ ۋاتقاننان قابىلقان تۋىلىپتى. اۋەشتەن نۇريلا (قىز)، نۇريلادان باعيا تۋادى. ءتيتاننان: احمەت. دەمەك نۇريلا، احمەت، ۋاتقان ۇشەۋى اكەلەرى ءبىر تۋىسقان نەمەرەلەر. ال قابىلقان مەن باعيا ءبىر ۇلدان، ءبىرى قىزدان تۋعان شوبەرە تۋىس».
اۋىل ۇلكەندەرى ۋاتقاننىڭ ءىنسى قاقانعا جيەندەرى باعياعا قۇدالاسۋدى ءجون كورەدى، ءبىراق قاقاننىڭ جاسى ۇلكەن بولعاندىقتان، باعيامەن شامالاس قابىلقانعا قۇدا بولىپ، ريزالىقپەن باس قۇرايدى. كەيىن نە سەبەپ بولعانى بەلگىسىز ءدۇز دوڭبەكتەرى جاراسپاي، ارالارىنا سالقىندىق ورنايدى. «وسىنداي ءبىر كەلەڭسىز ورايدا، ءتيتاننىڭ بالاسى احمەت ءوز نەكەلى ايەلىن تاستاپ، باعيانى الىپ قاشىپ كەتكەن» ەكەن.
احمەت پەن باعيا نەشە جىل بويى سەرگەلدەڭ تۇرمىس كەشىرەدى. التايدان قاشىپ موريداعى رۋى مولقى اۋباكىر دەگەن كىسنىڭ قولىندا ءبىر جىل پانالايدى. وسى تۇستا باعيا ءبىر بالاعا بوسانعان بولسا دا، بالا كوپ وتپەي شەتىنەپ كەتەدى. 1946 - جىلى احمەت پەن باعيا شونجىداعى گوميىنداڭ ۇكىمەتىنىڭ قولىنا تۇسەدى. 3 ايماق ۇكىمەتى مەن گوميىنداڭ ۇكىمەتى كەلسىسوز وتكىزە باستاعان تۇسقا تۋرا كەلگەندىكتەن، 3 ايماق ۇكىمەتىنىڭ بەلدى ادامدارىنىڭ ءبىرى ۋاتقاننىڭ بەتىن سيلاپ، گوميىنداڭ ۇكىمەتى ۋاتقاندى وزدەرىنە تارتۋ، احمەت پەن باعيانى شىڭگىلدەگى ۋاتقاننىڭ قولىنا تاپسىرۋ ءۇشىن، اسكەر جبەرەدى. جول ۇستىندە تاعى قاشىپ قۇتىلعان احمەت پەن باعيا ءنازىر تايجىنىڭ اۋىلىنا كەلىپ پانالايدى. ءنازىر ءتايجى ول ەكەۋىن كوپ وتپەي كوكتوعايداعى 3 ايماق ۇكىمەتىنە تاپسىرىپ بەرەدى. ۋاتقان بۇل كەزدە 3 ايماق ۇكىمەتىنىڭ قاراۋىنداعى شىڭگىل اۋداننىڭ اكىمى بولىپ مىندەت وتەپ تۇرعان ەدى. احمەت پەن باعيانى كوكتوعايدان التايعا جوتكەۋ بارسىندا، سولداتتاردىڭ قولىنان تاعى قاشىپ قۇتىلىپ، 3 ايماق اسكەرىنىڭ قولىنا قايتا تۇسەدى.سول ارالىقتا قابىلقان باعيادان سۋىنىپ، باسقا بىرەۋمەن نەكەلەنىپ كەتكەندىكتەن، احمەت پەن باعيانى ەندىگارى سالتتى بۇزدى، وتباسىن ويراندادى دەپ قۋعىندايتىن ادام دا قالماعان ەدى.
«قاسەن –جاميلا» كينو سەنەرياسىنىڭ جازىلۋى
جوعاردا ايتىلعان اڭگىمە نەگىزىندە سزىلىپ، باسپادان شىققان سۋرەتتى كىتاپشا «احمەت پەن باعيا» ەل اراسىنا كەڭىنەن تارالعان سوڭ، «اڭگىمەنىڭ وقيعاسى ءبىرشاما كۇردەلى، شەكارا رايوننىڭ ەرەكشەلگى مەن ۇلتتىق بوياۋى قانىق بولعاندىعى، سونداي - اق، سول كەزدەگى ادەبي جاسامپازدىقتاعى نەداۋىر ءورىس العان فورماشىلدىق، جاتتاندىلىق سىقىلدى كىناراتتاردان اۋلاق بولىپ، قازاق قىز - جىگىتتەردىڭ ماحاببات اڭگىمەسى مەن باستارىنان كەشىرگەن تاۋقىمەتتەرى ارقىلى، قازاق ۇلتىنىڭ ەرەكشە قوعامدىق ورتاسى مەن ۇلتتىق مىنەز –قۇلقى (ياعىني ۇلتتىڭ پسيحولوگيالىق ساپاسى) شىنايى سۋرەتتەلىپ، قوعام دامۋىنىڭ قازاق ۇلتىنا اكەلگەن تىڭ تىرشىلىك تىنسىن بەينەلەگەندىگىنەن ەدى» دەپ جازادى ۋاڭ يۇيحۋ «قاسەن - جاميلا» كينو فيلىمىنىڭ جاسالۋى جايىندا» دەگەن ماقالاسىندا، كينوعا الۋدىڭ الدىندا ۋاڭ يۇيحۋعا قانداي تاپسىرمالار بەرىلگەندىگى، قانداي قولداۋلارمەن كومەككە يە بولعانى تۋرالى اتالعان ماقالادا ەگجەي - تەگجەيلى باياندالعاندىقتان بۇل ارادا قايتالاپ وتىرمادىق.
ۋاڭ يۇيحۋ ۇزاق ۋاقىت ىزدەنىپ، باسشىلىقتىڭ پىكىرى بويىنشا كوپ رەت وزگەرتۋ ارقىلى كينو سەنەرياسىن جازىپ بولادى، ايتا كەتەرلىگى كينو سەنەرياسىن جازۋ بارسىىندا بۇقارا تىشقانبايەۆ پەن سەلبەستىك جاساۋى ەدى. بۇدان تىس، سول تۇستاعى قازاق اقىن - جازۋشىلار، كوركەمونەر قىزمەتكەرلەرى دە بۇل سەنەريانىڭ ءساتتى جازىلۋىنا كومەكتەرىن اياماسا كەرەك. «شۇعىلا» جۋرنالىنىڭ 1954 - جىلعى 9 - 10 - 11 - ساندارىنا ءبولىنىپ جاريالانعان سەنەريانىڭ اۆتورلارىن «ۋاڭ يۇيحۋ، بۇقارا ت.ب»دەپ جازۋى مۇنىڭ ناقتى مىسالى بولا الادى.
كينو فيىلمنىڭ وقيعاسى، اۋەلگى اڭگىمەنىڭ نەگىزگى جەلسىن ساقتاپ قالعانىمەن كوپ وزگەرىسكە ۇشىرايدى: قاسەن مەن جاميلا ءبىر - بىرىنە عاشىق بولىپ، باس قۇراۋعا ۋادەلەسەدى. باي ءجۇنىستىڭ ۇلى پاتشابەك جاميلانىڭ سۇلۋ ديدارىنا عاشىق بولىپ، جاميلاعا ءسوز سالعان بولسا دا، جاميلا ۇناتپاعاندىقتان، تۇمسىعى تاسقا تيەدى. قىزدىڭ ماقۇلدىعىن الا الماعان سوڭ، ۇيدەگىلەرىن قىزدىڭ ۇيىنە قۇدالىق سويلەسۋگە جىبەرەدى. جاميلانىڭ شەشەسى قۇدالىق سويلەسە كەلگەن ءجۇنىسبايدىڭ ادامدارىنا سىلتاۋلار ايتىپ، قۇدالىققا ماقۇل ەمەس ەكەنىن بىلدىرگەنىمەن، ءبىراق جاميلانىڭ اكەسى مال - دۇنيەگە قىزىعىپ، قۇدا بولۋعا ماقۇلدىق بەرىپ، ۇنايدى. پاتشابەك جاميلامەن ۇيلەنبەكشى بولادى دا قاسەن مەن اكەسىن اۋىلدان قۋادى. ەكى عاشىقتىڭ دوستارى سەرىك پەن كۇلان استىرتىن قاسەن مەن جاميلانى اۋىلدان السقا كەتۋىنە كومەكتەسەدى. قاسەن مەن جاميلا يەن تاۋ ىشىنە قاشىپ بارىپ ءبىر تاۋ ۇڭگىرىن پانالايدى. سول ارادا ءبىر جىلداي تۇرادى، ارادا ءبىر بالالى بولىپ، ۇرپاق سۇيەدى. باقا تىلدەس، بالىق ۇندەس دەگەندەي ءجۇنىستى پايدالانىپ وتىرعان گوميىنداڭ كەرتارتپاشىلارى ءجۇنىستىڭ تالابى بويىنشا قاسەن جاميلانىڭ دەرەگىن ىزدەستىرىپ، اقىرى تاۋ ىشىنەن تاۋىپ، ءسابيدى ءولتىرىپ، قاسەندى تۇرمەگە قامايدى، جاميلانى پاتشابەكتىڭ قولىنا تاپسىرادى.
قاسەن تۇرمەدەگى دوستارىنىڭ كومەگىندە تۇرمەدەن امان - ەسەن قاشىپ شىعىپ، ۇلتتىق بىرلەسپە ارمياعا قاتىناسىپ، سوڭىندا ازاتتىق ارميانى باستاپ، اۋىلىن ازات ەتىپ، جاميلامەن قايتا باس قوسىپ، باقىتتى تۇرمىسقا قول جەتكىزەدى.
سەنەريا جازىلىپ بولعان سوڭ، كينو ءتۇسىرۋ مىندەتىن شاڭحاي كينو ستۋدياسى ۇستىنە السا، 30 - جىلداردا ءبىر مۇنشا كينولاردى ءتۇسىرىپ، ەل كوزىنە تۇسكەن ۋ يۇڭگاڭ رەجيسسەر بولادى. ىشكى ولكەدە تۋىلىپ وسكەن ۋ يۇڭگاڭ ءۇشىن بۇل فيلىمدى الۋدا وڭايعا تۇسپەگەن ءتارىزدى. ۋ يۇڭگاڭ ەكى جىل شينجياڭدا بولىپ، ءبىر جاعىنان تۇرمىس ۇيرەنە ءجۇرىپ، ەندى ءبىر جاعىنان فيلىمدى تۇسىرۋمەن بولادى. فيلىم رەجيسەرىنىڭ ورىنباسارلارى بولىپ ۋاڭ لي مەن بۇقارا تىشقانبايەۆ قىزمەت ەتەدى. «1952 - جىلى ۇلتتار ونەر ۇيىرمەسىندەگى قازاق بولىمىنە كينو رەجيسسەر بولىپ ۋ يۇڭگاڭ، سازگەر بولىپ شۇي حىساي كەلدى. ولار شىنجياڭداعى جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى ستۋدەنتتەر مەن ءۇرىمجى، ىلە، تارباعاتاي، التاي ايماقتارىندا تۇراتىن قازاقتاردى ارالاپ، ولاردىڭ ومىرىمەن تانىستى. اكتەرلىككە بەيىمى بارلاردىڭ اتى - ءجونىن، مەكەن - جايىن جازىپ الىپ، ارتىنان ۇرىمجىگە شاقىرىپ، ءۇش ايلىق اكتەرلىك كۋرس اشتى. ۇرىمجىدەن جازۋشى - دراماتۋرگ قاۋسىلحان قوزىباي ۇلى، ايەلدەر قوعامىنان تۇرار اپاي، مادەنيەت بولىمىنەن اۋباكىر، دايىربەك، مۇقاتاي، دومبىراشى تۇردىحان،ايەلدەر بولىمىنەن حانسۋشا اۋدارماشى فاريدا شارىپ قىزى، اسكەري مەكتەپتەن يگەن كۇرىشبايەۆ، «ىلە» گازەتىنەن ءتىلشى زەكەن مەيىرمان، سوۆەتتىك ەكسپەديتسيا قۇرامىندا بولعان، ورىس - حانزۋ تىلىنەن اۋدارماشى، سىرنايشى - سازگەر باقىتجان ءادىلجان ۇلى قۇرمانعاليەۆ، تارباعاتايدىڭ شاۋەشەك قالاسىنان ايتىكەن قوزىبايەۆ، ءانشى زەينەپ حابايبا، تولى اۋدانىنىڭ سالىق جيناۋ مەكەمەسىنەن ايتجان جازىقباەۆ، ءانشى - ءبيشى كۇلشان، مۇعالىم - سازگەر مالىك شيپان، حالىق اقىنى كاسىمباي، قىرعىز ءانشى - جىرشىسى باياقىن الىمبەك ۇلى، التايدان كۇيشى تايىر بەلگىباەۆ، ءانشى كامال ىشىكباەۆا قىدىركەلىنى، مۋزىكانت - سازگەر ماسعۇت تاتەن، سىلامحان الىمبەكوۆ، ءبيشى اينيسا وتەمىسوۆا، سىرنايشى - سازگەر باتيما قىزداناەۆا، مارۋان بارىمىز وسى كينواكتەرلىك كۋرسقا قابىلدانىپ، بىرگە وقىدىق.
اكتەرلىكتەن رەجيسسەر ۋ يۇڭگاڭ، ادەبيەتتەن بۇقارا تىشقانبايەۆ ءدارىس بەردى. شىعارمانى تالقىلاۋدان كەيىن رەجيسسەر: «كينونىڭ بار جايىن ۇعىپ، تۋىندىنىڭ ءار ءسوزىن، ارەكەت - وقيعاسىن زەرتتەڭدەر. كىم قانداي رولدى ويناي الاتىنى تۋرالى دالەلدەرىڭدى جازىپ تاپسىرىڭدار. ونى ءبىر - بىرىڭە كورسەتپەيسىڭدەر، ايتپايسىڭدار. سول بويىنشا رول بولىنەدى»، – دەدى.
مەن باس كەيىپكەر حاسەندى ويناي الاتىنىمدى جازدىم. جىلقى جايىن بىلەتىنىمدى دالەلدەپ، «جىلقىشى جىرى»، «اساۋ ۇيرەتۋ»، «بيە باۋ»، «ۇرى ءتىس» دەگەن ولەڭدەرىمنىڭ گازەتكە جارييالانعانىن قوسىپ، ودان سىيلىق العانىمدى جازدىم. مىلتىق اتۋ، شالما تاستاپ، قۇرىق سالاتىنىمدى تۇگەل ءتىزىپ، وسىعان ساي حاسەن رولىن تولىعىمەن ويناي الاتىنىمدى جازىپ بەردىم. رەجيسسەر مەن اۆتور مەنى حاسەن رولىنە بەلگىلەسە دە، ءۇرىمجى حالىق ۇكىمەتىندەگىلەر: «ول بايدىڭ بالاسى، تابى جات» دەپ مەنى قولداماپتى. سودان رەجيسسەر مەن اۆتور شينجياڭ كومپارتياسىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ۋاڭ جىنعا بارىپ ايتىپ، مەنىڭ حاسەن بەينەسىندە ويناۋىما قامقورلىق جاساعان.» (ابىلاي تۇگەلبايەۆ. «ءومىر ەستەلىكتەرى»)
كينونىڭ قول جەتكىزگەن تابىستارى
جاڭا جۇڭگودا تۇڭعىش رەت از ۇلتتار تۇرمىسىن، تۇڭعىش رەت قازاق تۇرمىسىن بەينەلەگەن، قازاق تىلىندە اپاراتقا الىنىپ، سوڭىنان حانزۋشا دىبىس بەرۋ ارقىلى جاسالعان فيلىم 1956 - جىلى مادەنيەت مينستيرلىگى جاعىنان تۇڭعىش رەت وتكىزىلگەن كينوفيلىم باعالاۋىندا 1949 - 1955 - جىلدار ارالعىنداعى بۇكىل مەملەكەتتەگى ۇزدىك كينو فيلىمىنىڭ 2 - دارەجەسىن يەمدەنسە، سەناريست ۋاڭ يۇيحۋ مەن رەجيسەرى ۋ يۇڭگاڭ كۇمىس مەدالمەن ماراپاتتالادى.
كينو بۇكىل جۇڭگوداعى ءار ۇلت كورەرمەندەرىنە شينجياڭ، قازاق ۇلتى دەگەن بەيتانىس ەسىمدەردى تۇڭعىش رەت تانۋىنا كومەكتەستى دەۋگە بولادى. ياعىني قازىرگىنىڭ سوزىمەن ايتقاندا، قازاق حالقى، ءتىپتى شينجياڭنىڭ ميلليارتتەرگە تانىلۋىنا سەبەپكەر بولعان دەپ ايتۋعا بولادى. وسى فيلىم جاسالعان سوڭ ەلىمىزدىڭ كينو سالاسىندا از ۇلتتار تۇرمىسىن بەينەلەيتىن، شەكارا رايونداعى حالىقتىڭ سالت - ساناسىن، مادەنيەتىن تانىستىرۋدى ارقاۋ ەتكەن فيلىمدەردىڭ كوپتەپ تۇسىرلۋىنە مۇرىندىق بولدى. بۇدان تىس، فيلىم سول تۇستاعى قازاق ساحىنا ونەرىنىڭ دامۋى ءۇشىن ءبىر توپ ادامداردى تاربيەلەپ بەرۋمەن بىرگە قازاق حالقىنىڭ ادەبيەت - كوركەمونەر تاريحىنداعى ءبىر جاڭالىقتى جاراتتى دەپ اۋىز تولتىرىپ ايتۋعا بولادى.
بۇكىل كينونى باستان - اياق زەر سالا قاراپ شىققانىمىزدا، قازىرگى قازاق تۇرمىسى جايلى ءتۇسىرىلىپ جۇرگەن فيلىمدەردەن كوش ارتىق جەرى سەنەريا جازۋشى بولسىن، رەجيسەرى بولسىن قازاق حالقىنىڭ سالت - ساناسىنا، تۇرمىس ادەتىنە، قىسقاسى مادەنيەت بولمىسىنا ايرىقشا قۇرمەت ەتىپ، ءوز قالاۋى بويىنشا وزگەرتپەگەندىگى.
بۇدان تىس «قاسەن - جاميلا» اتتى سۋرەتتى كىتاپشا دا شاڭحاي حالىق اسەمونەر باسپاسىنان باسىلعان. ەڭ سوڭعى ءبىر باسىلىمى 132 بەتتەن تۇراتىن بۇل كىتاپشانىڭ سۋرەتىن سىزعاندار: چيان شيافان، شياۋ جىڭ بولىپ، كينودان وزگەرتكەن: تۇڭ زىۋي.
1955 - جىلى «بۇقارالىق كينو» (大众电影) جۋرنالىنىڭ 1955 - جىلى 14 - سانىندا وسى كينو فيلىمنىڭ رەجيسەرى ۋ يۇڭگاڭ، باستى رولدا ويناعان ابىلايدىڭ «مەن جانە قاسەن»، پاريدانىڭ «مەن جاميلا رولىن قالاي الدىم» اتتى ماقالالارى بەرىلگەن.
ءار ۇلت حالقىنىڭ ورتاق قۇلشىنسىنىڭ ارقاسىنا ەكىرانعا كوتەرىلگەن، دوستىق، ىستەستىگىنىڭ جەمسى بولعان كينو فيلىمنىڭ حانزۋ تىلىندەگى نۇسقاسى مەن جوعاردا ايتىلعان «قاسەن - جاميلا» سۋرەتتى كىتاپشاسى، «احمەت پەن باعيا» سۋرەتتى كىتاپشاسى، فيلىمنىڭ سۋرەتتى جارناما قاعازدارى ۋاقىت وتكەن سايىن كينو اۋەسكەرلەرى مەن جيىپ - ساقتاۋ اۋەسكەرلەرىنىڭ باعاسىز اسىلىنا اينالىپ، ەكونوميكالىق قۇنى دا ارتىپ كەلەدى.
كينودا ورىندالاتىن «قويشى ءانىنىڭ» ءماتىنىن بۇقارا تىشقانبايەۆ، مۋزيكاسىن مالىك شيپان ۇلى جازىپ، دانەش راقىش ۇلى ورىنداعان.
«شىنجياڭ حالىق باسپاسىنان » 2002 –جىلى باسىلىم كورگەن «اعارال ارياسى»دەگەن كىتاپتا: ««سال كۇرەڭ» كۇيى 1954 - جىلى «قاسەن - جاميلا» كينوسىنا ارالىق مۋزىكالىق سۇيەمەل رەتىندە الىنعان، ايگىلى كۇيشى تايىر بەلگىباي ۇلىنىڭ تۋىندىسى. (كۇي اڭىزى بار)» دەگەن مالىمەتتەر بەرىلگەن.ياعىني قازىرگى «قوي دەسەدە قويماڭدار!» دەپ بيلەپ جۇرگەن، قازاق پەن قىرعىز اراسىنداعى تالاسقا اينالعان اتالمىش «قارا جورعا» كۇيى اسىلىندە تاير بەلگىباي ۇلىنىڭ جاسامپازدىمەن دۇنيەگە كەلگەن «سالكۇرەڭ» كۇيى بولىپ تابىلادى.
فيلىمنىڭ حانزۋشا نۇسقاسىن حانزۋشا توراپ بەتتەرىنەن تابۋعا بولادى، ءوز كەزىندە قازاق تىلىندەگى نۇسقاسىن تابۋ مۇمكىندىگى بولمادى، ءبىزدىڭ قولىمىزدا بارى 1990 - جىلى قازاقستان تەلەۆيزياسى ورىس تىلىنەن اۋدارىپ، نۇرلان ونەربايەۆتىڭ قازاق تىلىندەگى تۇسىندىرمە جاساعان نۇسقاسى بار. ەر كەيىپكەرلەردىڭ دىبىسىن نۇرلان ونەربايەۆ، ايەل كەيىپكەرلەردىڭ دىبىسىن ساۋىق جاقانوۆا بەرگەن. ورىسشادان قازاقشالاعان ەڭلىقان مەكەجانوۆ فيلىمدە ايتىلعان اندەردى ورىسشادان اۋدارعاندىقتان، ءتۇپ نۇسقاداعى قازاقشا ايتىلعان اندەردىڭ سۇرقى كەتىپ، بۇتىندەي وزگەرىسكە تۇسكەنى دە ءبىر وكىنىشتى جايت بولىپ قالعان.
جاسامپازدىق توبىنداعىلار:
سەنەريا اۆتورى، ورىنباسار رەجيسسەر: بۇقارا تىشقانباي ۇلى (1920–1985) شينجياڭ ولكەلىك ۇكىمەتتە مادەنيەت جانە ادەبيەت سالالارىندا جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقارادى. شينجياڭ جازۋشىلار وداعىن قۇرۋ ىسىنە ات سالىستى. ونىڭ حاتشىلارىنىڭ ءبىرى بولىپ سايلاندى. ەڭبەكتەرى ۇيعۇر، حانزۋ تىلدەرىنە دە اۋدارىلىپ، ۇرىمجىدە، بەيجيڭدە شىعارىلعان جيناقتارعا، وقۋلىقتارعا ەنگىزىلدى. «قۇلجادا» جانە «حالىق كۇشى» پيەسالارى ولكە ساحناسىندا قويىلدى. 1959 - جىلى قازاقستانعا قونىس اۋدارعان.
1964 جىلى «ازامات» اتتى پوۆەستى جارىق كوردى. «كەلىن» اتتى پيەسا جانە «لاۋ» دەگەن پوۆەستىن ، جازۋشى ج. جۇماحانوۆپەن بىرلەسىپ جازعان «ماحاببات پەن ءمانساپ» پيەساسى سەمەيدىڭ اباي اتىنداعى وبلىستىق دراما تەاترىندا قويىلدى. ۇيعۇر جازۋشىسى ز. ءسامادي، م. زۇلپىحاروۆتاردىڭ ەڭبەكتەرىن قازاق تىلىنە ءتارجىمالادى. ز. ءساماديدىڭ «ءبىر تال پاپيروس» پوۆەسى مەن «مايىمحان» رومانىن اۋداردى. تاڭجارىق جولدى ۇلىنىڭ ەڭبەكتەرىن «ارمان - تاۋ» دەگەن اتپەن جيناق ەتىپ باستىردى. «جىر - بەسىك» دەگەن ءوز ولەڭدەر جيناعىن شىعاردى.
ابىلاي تۇگەلبايەۆ - قاسەن رولىندا:
ابىلاي تۇگەلبايەۆ - 1933 - جىلى ىلە ايماعىنىڭ قازىرگى قورعاس وڭىرىندە (بۇرىن سۇيدىڭ اتالعان) تۋعان. جاستايىنان ونەرلى ورتادا وسكەندىكتەن، ونەرگە بەيىم بولىپتى. تالابى تاۋداي تالاپكەر كەيىن تالەيى جانىپ، بەيجىڭدەگى «ۇلتتار ينستيتۋتىندا» اۋدارما ماماندىعى بويىنشا وقىعان. سوندا جۇرگەندە، ءساتى ءتۇسىپ، ايگىلى وقىمىستىسى گومورومەن كەزدەسىپ، اباي ولەڭدەرىنىڭ اۋدارماسى جايىندا تىلدەسىپتى. 1950 - جىلداردىڭ سوڭىنا قاراي سوۆەتتىك قازاقستانعا بارىپ، تەاتر قاتارلى ءتۇرلى سالالاردا ەڭبەك ەتكەن. ءومىرىنىڭ سوڭىندا «ىقىلاس» اتىنداعى رەسپۋبليكالىق ساز اسپاپتار مۇراجايىندا اعا عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ مىندەت اتقارعان.
پاريدا شارىپوۆا - جاميلا رولىندا:
پاريدا شارىپوۆا - 1936 - جىلى 16 – جەلتوقساندا جۇڭگونىڭ شاۋەشەك قالاسىندا تۋىلىپ، 2010 - جىلى 24 – قىركۇيەكتە 73 جاسىندا قازاقستاندا قايتىس بولعان. 1980 - جىلى سوۆەتتىك ءارتيس سيلعىن العان. 1954 - 1955 - جىلدار ارالعىندا شاڭحاي كينو ستۋدياسىندا وقىعان. 1955 - جىلى «قاسەن - جاميلا» كينو فيلىمدە باستى رولدا شىعادى. 1955 - جىلى قازاقستانعا قونىس اۋدارعان. قۇرمانعازى اتىنداعى الماتى مەملەكەتتىك كونسەرۆاتورياسىن ءبىتىرىپ، م. اۋەزوۆ اتىنداعى قازاق اكادەميالىق دراما تەاترىنا قابىلداندى. جارتى عاسىردان استام ۋاقىت بويى وسى تەاتردا ۇزدىكسىز ونەر كورسەتتى.
فاريدا ءشارىپوۆا مادەنيەت پەن ونەردەگى ەڭبەگى ءۇشىن قازاق ك س ر و حالىق ءارتىسى، ك س ر و حالىق ءارتىسى قۇرمەتتى اتاقتارىن، قاز ك س ر و مەملەكەتتىك سىيلىعى مەن ك س ر و مەملەكەتتىك سىيلىعىن، «پاراسات» وردەنىن يەلەندى.
قاۋسىلقان قوزىبايەۆ - پاتشابەك رولىندا:
(1924 - 1979)ايگىلى جازۋشى، اقىن دىراماتۋرگ، جۋرناليست. تولى اۋدانىندا تۋىلعان، 1944 - جىلى ۇرىمجىگە كەلىپ، ءۇرىمجى قازاق - موڭعۇل مەكتەبىندە وقىپ، 1946 - جىلى قوعام تابالدىرىن اتتاعان سوڭ، اۋدارماشى، وقىتۋشى قىزمەتتەرىن ىستەيدى، ورتادا ءبىر مەزگىل قازاق - قىرعىز ۇيىمىندا ءارتيس بولعان. 1954 - جىلى «شينجياڭ ادەبيەت - يسكوستۆوسى» (قازىرگى «شۇعىلا») جۋرنالىنا اۋىسىپ، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن وسى ارادا ىستەگەن. باستى شىعارمالارىنان: «قاۋسىلقان قوزىباي ۇلى تاڭدامالى شىعارمالار جيناعى» قاتارلىلار بار.
تايىر بەلگىباي ۇلى - جاكەن رولىندا: 1920 - جىلى تۋىلىپ، 1984 - جىلى قايتىس بولعان، كومپوزيتور. 1951 - جىلدان باستاپ ىلگەرىندى، كەيىندى التاي ايماقتىق ويىن - ساۋىق ۇيرمەسى، ىلە وبلستىق ۇيىرمەسى قاتارلى ورىنداردا قىزمەت وتەگەن. 1956 - جىلى شينجياڭ ويىن - ساۋىق ۇيىرمەسىمەن بىرگە ورتا ازياداعى بەس مەملەكەتتە ويىن قويا بارىپ، زور تابىستارعا قول جەتكىزگەن. ءوز كەزىندە، قاتە سوعىلىپ، اۋىلدا 17 جىلداي قاتارداعى ادام بولىپ ءومىر سۇرگەن. 1978 - جىلى اقتالادى. تايىر بەلگباي ۇلى وسى كينودا جاكەننىڭ رولىن بەينەلەۋمەن بىرگە كينونىڭ مۋزيكا جاسامپازدىعىنا ءبىر كىسلىك ۇلەس قوسقان.
باياقىن الىمبەكوۆ - ءجۇنىس رولىندا:
1928 - جىلى اقسۋ ايماعى كونە شارى اۋدانىندا تۋىلعان. ۇلتى قىرعىز بولسادا قازاق مادەنيەتى مەن ساحىنا ونەرى ءۇشىن تەڭدەسىز ۇلەس قوسقان باياقىن 2002 - جىلى قاڭتار ايىندا 74 جاسىندا قايتىس بولعان.
كاسىمباي قۇسايىن ۇلى - دوسبول رولىندا: - ايگىلى اقىن، كومپوزيتور، كۇي اتاسى، جوعارى اۋەندى ءانشى، ايتىسكەر، كينو اكتەرى، مەرگەندىك، قۇسبەگىلىك، بالۋاندىق، سەرىكشىلىك قاتارلى قىرۋار ونەردى توعىستىرعان ۇلتتىق ادەبيەت – كوركەمونەرىمىزدىڭ ءبىر تۋار الىبى، عاسىرلىق سىننان وتكەن ا رۋحاني بايلىقتىڭ مۇراگەرى.
1910 – جىلى تولى اۋدانىندا تۋىلىپ، 1991 - جىلى ناۋقاستان قايتىس بولعان. قازاقستاندا شىققان «الەم» اتتى ەنتسيكلوپەديا كىتابىندا «كاسىمباي قۇسايىن ۇلى اقىن ، كومپوزيتور، كينو اكتەرى. قازاق سال – سەرىلەرىنىڭ سوڭعى بۋىنى» دەلىنگەن.
1953 – جىلدان 1955 – جىلعا دەيىن شينجياڭ ولكەلىك تەاتردىڭ العاشقى ارتيستەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە، شاڭحايدا تاربيەلەنىپ، شينجياڭ قازاقتارىنىڭ تۇڭعىش كينو ارتيستەرىنىڭ ءبىرى بولدى.
بەردىنىڭ رولىندا مالىك شيپان ۇلى
مالىك شيپان ۇلى 1926 - جىلى قازاقستاننىڭ ماڭىراق دەگەن جەرىندە تۋىلعان. 2014– جىلى قاراشا ايىندا قايتىس بولعان. 1932 - جىلى اكە - شەشەسىنە ىلەسىپ ەلىمىزدىڭ ءدوربىلجىن اۋدانىنا كوشىپ كەلگەن.
العاشىندا اۋىل مولداسىنان، كەيىن جاڭاشا وقىعان، ءوز جەرىندە باستاۋىش، تولىقسىز ورتا مەكتەپتەردە وقىعان. 1937 - جىلدان 1938 - جىلعا دەيىن وقىتۋشىلار جەتىستىرۋ مەكتەبىندە وقىعان. 1940 - جىلدان 1950 - جىلعا دەيىن ءدوربىلجىن اۋداندىق تولىقسىز ورتا مەكتەپتە ىستەگەن. وسى ارالىقتا تارباعاتاي ايماقتىق «قازاق - قىرعىز وقۋ - اعارتۋ، مادەنيەت ۇيىشماسىندا» ساحنالىق شىعارمالاردىڭ رولدارىنا شىققان. 1950 - جىلى ۇرىمجىگە ولكەلىك ويىن - ساۋىق ۇيىرمەسىنە اۋىسىپ كەلىپ 5 جىل ىستەگەن. 1955 - جىلى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق ويىن - ساۋىق ۇيىرمەسىنە الماسىپ كەلىپ قىزمەت ىستەگەن. سولاقاي ساياساتتىڭ كەسىرىنەن 1957 - جىلدان 1978 - جىلعا دەيىن 20 جىلداي سوققى كورگەن ول 1983 - جىلى قىزمەتى قالپىنا كەلىپ، ىلە وبلىستىق ويىن - ساۋىق ۇيىرمەسىنە قايتا ورنالاسادى. 1986 - جىلى ىلە وبلىستىق مادەنيەت - كوركەمونەر زەرتتەۋ كەڭسەسىنە قىزمەت الماستىرىپ وندا 1992 - جىلعا دەيىن ىستەگەن.
شىعارمالارى: «قويشى ءانى» (1953)، «جىلاتپاي مەنى قويمايدى» (1954)، «ساۋلەشىم» (1954)، «كۇنەسىم» (1955)، «كۇزەت ءانى» (1955) ت.ب. 48 ءان؛ «ەلىمىز قازاق تەاترىنىڭ قالىپتاسۋى جانە دامۋى» (1984)، «ءىنجۋ - مارجان» (1973) ت.ب. 10 نەشە عىلمي ماقالا؛ بۇدان باسقا «قاسەن –جاميلا» سياقتى فيلىمدەردە نەگىزگى رولدارعا شىققان.
اۋباكىر - جاميلانىڭ اكەسى رولىندا.
تۇرار - جاميلانىڭ شەشەسى رولىندا.
زەكەن مەيىرمان - سەرىكتىڭ رولىندا.
كۇلشان - كۇلان رولىندا.
ايتىكەن قوزىبايەۆ - داداي رولىندا.
ماسعۇت تاتەن - ومار رولىندا. ت.ب
پايدالانعان ادەبيەتتەر:
1.«اعا سۇلتان قۇنانباي»، ىلە حالىق باسپاسى. ءسايپىل ءاشتار ۇلى.
2. بايدۋ توراپ ىزدەگىشىندەگى قاتىستى مازمۇندار.
3. سەرىك نۇعىمان. «جۇڭگو قازاقتارىنىڭ كينوسى»
كەلۋ قاينارى: حالىق تورابى
جاۋاپتى رەداكتورى : نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
- 1.
جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
2.
قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
4.
ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.
- ورتالىق
- ەل ءىشى
- شينجياڭ
- حالىقارا
مادەنيەت
ارناۋلى تاقىرىپ
تەلەفون: 67 /65368365-010 حات ساندىعى: kazakh@peopledaily.com.cn
بۇل بەتتىڭ مەنشىك ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان، كەلىسىمنەن وتپەگەندە كوشىرىپ پايدالانۋعا بولمايدى
Copyright © 1997-2012 by www.people.com.cn. all rights reserved
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى 
بۇل حابارعا باعاڭىز
لەبىز جازۋ
