تۇڭعىش كەزەكتى «اقساي» قازاق ادەبيەت سيلىعىنىڭ يەگەرى ەرلان نۇردىحان ۇلىمەن سۇحبات

سۇحباتتاسقان نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى

2015.06.19 16:09   كەلۋ قاينارى : حالىق تورابى

　　الدىمەن، العان سيلىعىڭىزعا قۇتتى بولسىن ايتامىز، جۇڭگو قازاقتارىنىڭ مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى العاشقى ادەبي سيلىعىن تۇڭعىش رەت ەنشىلەپ وتىرسىز، بۇل اسا ۇلكەن مەرەي، قۋانىش ۇزاعىنان ءسۇيىندىرسىن دەي وتىرىپ، ازداپ اڭگىمە ءوربىتۋدى ءجون كوردىك.

　　ەلىمىز قازاقتارىنىڭ مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى تۇڭعىش كەزەكتى «اقساي» قازاق ادەبيەت سيلىعى سىزگە قانداي اسەر سيلادى، بۇل ءسىز جونىنەن قانداي مانگە يە؟

　　ەرلان نۇردىحان ۇلى: راحىمەت.

　　«اق قاعاز ــ ارىم ، قارا سيا ــ قانىم» دەيتىندەي شىنايى ونەر يەسىنىڭ شىعارماشىلىعى شىن باعاسىن الىپ، ەلەپ-ەسكەرىلىپ جاتسا نۇر ۇستىنە نۇر بولارى داۋسىز. ول ــ تىپتەن دە جاڭا قادامدارعا جەتەلەيتىن رۋحاني قامشى. دەگەنمەن دە، داڭىق قۇمارلىقتىڭ الا ءجىبىنە شىرمالىپ قالۋدان اباي بولعان ءجون. ماراپاتقا مارقايۋ باستالعان جەردە، وي - دۇنيەدە ورتايۋ ورىن الادى. ءار قانداي سيلىق سەنىڭ ونەردەگى جەتكەن جەرىڭ ەمەس.تۇڭعىش كەزەكتى «اقساي» قازاق ادەبيەت سيلىعى باعالاۋ القاسىنىڭ باعا سوزىندە مەنىڭ شىعارماشىلىعىم تۋرالى داستۇرمەن ۇندەسكەن، جاڭاشىلدىقپەن جالعاسىپ جاتقان وزىندىك ورنەك، بولەك بوگەناي تۋرالى تىلگە تيەك ەتىلگەن. دەمەك، دەربەس جاسامپازدىق قۋاتقا يە اقىنداردى كوزدە ۇستاۋ كوزدەلسە كەرەك. بۇل تۇرعىدا ىزدەنىس ۇستىندەگى ىشكى قۋاتى مىعىم اقىندار جوق ەمەس. سوسىن دا تاعى قايتالايمىن: «ارىستىڭ» العاشقى بايگەسىن (مەنىڭ قانجىعاما بايلانسا دا) تۇتاس پويەزياعا بولعان ماداق دەپ قابىلداعان ءابزال. ەڭ ماڭىزدىسى دا سول ــ سيلىقتىڭ قولداۋ رەتىندەگى قوزعاۋشى كۇشىندە. ال، اقىن اتاقپەن اۋىرا باستاسا، الىسقا بارماق ەمەس. مۇنداي تاعدىر استىندا سيلىقتىڭ دا قادىرى قالمايدى، ونەردىڭ دە ءورىسى بولمايدى. ءبىز سوناۋ عارىش شەگىنەن ۇشىپ جەتكەن ەركىندىك ەلەسى سپەتتى كيەلى ولەڭ قۇسىن ۇركىتىپ الماۋعا ءتيسپىز.

　　ولەڭ ـــ ءسوزدىڭ پاتشاسى ءسوز ساراسى،

　　قيىننان قيىستىرار ەر داناسى.

　　تىلگە جەڭىل، جۇرەككە جىلى ءتيىپ،

　　تەپ – تەگىس، جۇمىر كەلسىن اينالاسى، - دەگەن ەدى عوي قازاقتىڭ باس اقىنى اباي اتامىز. قازىر كوپ اقىن ولەڭدى «قيىننان قيىستىرۋعا» عانا بوي ۇرىپ، «تىلگە جەڭىل» كەلەتىن تۇسىنا نازار اۋدارماي كەتەتىندەي. قازىرگى جاس اقىنداردىڭ جىرلارىنا ايتاتىن قانداي اقىندىق پىكىرىڭىز بار؟

　　ەرلان نۇردىحان ۇلى: مەن سىنشى دا، تەوريك تە ەمەسپىن. ءدال وسى ورتاعا قويىلعان اۋىر تاقىرىپ اياسىندا ايتىلار ءسوز باسقاشا بولۋعا ءتيىس. قازىرگى قازاق پويەزياسى ءوز بىتەۋ جاراسىن قاندى ءىرىڭىن سورعالاتا وتىرىپ شاباقتاي بىلەتىن وتكىر دە ورەلى سىنداردى كۇتۋ ۇستىندە. وكىنىشكە وراي ءبىز ءالى ونداي قادامدارعا بارعان ەمەسپىز. كەرىسىنشە ، «ءوز» قوتىرىمىزدى ءوزىمىز قاسۋعا تابەتىمىز كۇشتىرەك. سونىڭ وزىندە دە كەمەلدى ءبىر تۋىندىنىڭ ارعى استارىنا، ىشكى يىرىمىنە ءۇڭىلۋ، كوركەمدىك كوكجيەگىنە قۇلاش ۇرۋ، اقىن الەمنىڭ تۇپكى تۇيسىگىندەگى اق قاناتتى ءسوز شۇعىلاسىن سەزىنۋ كوبىنەكي ۇمىت قالا بەرەتىندەي. مىندەتى مەن جاۋاپكەرشىلىگى اۋىر وسى ءبىر سالاعا ات باسىن بۇرىپ جۇرگەن ءبىر ءبولىم اۆتورلارىمىزدىڭ ( ارينە، ءبارى ەمەس) پوەزيا تانۋداعى ۇستانىمى ءوز تالعام-تارازىسىنا تاڭىلىپ، ءوزىنىڭ ىشكى «مەنىنە» باعىنىپ، ءوز شەڭبەرى كولەمىندە شەكتەلە بەرەتىنى جاسىرىن ەمەس.

　　ادەبيەتتانۋ عىلىمنىڭ نەگىزگى ءبىر التىن ارقاۋى ــ ادەبي سىننىڭ تولىسۋىندا. ادەبي سانا جاسارماعان، جاڭارماعان جەردە ادەبيەتتە ءبىر ىزدىلىك ۇستەمدىك قۇرادى. بۇل ادەبي سىرقات جاستار جاعىندا ءبىرشاما اۋىر. ءبىر ءسات توپانى مولاڭ ارتقى شوعىرعا قاراپ ريزاشىلىق كۇي كەشسەڭ دە، كەيدە قاراداي قارنىڭ اشاتىنى بار. سول توپانى مولاڭ ارتقى شوعىردىڭ ىشىندە جاستىقتىڭ بۋى بۇرقىراپ جەڭىل - جەلپى جەلىكپەن جۇرگەنى دە، دۇرمەككە ەرگەنى دە، ازىراق اتاققۇمارلىقپەن اۋىرعاندارى دا ... بار! ءبارى دە «ولەڭ» وندىرەتىن شاعىن زاۆوتتار سياقتى. ال، ەلىمىز ءىشى-سىرتىندا ەداۋىر ىقپال بايقاتا باستاعان تاعى ءبىر شوعىر جاس تولقىننىڭ اياق الىسىنا قاراپ اعالىق جۇرەكپەن ءسۇيىنىپ تە جۇرەسىڭ. سونىڭ بارىنە اشىق ۇكىم جۇرگىزىپ، اق – قاراسىن ايىراتىن ءبىر عانا ولشەم بار، ول ــ ۋاقىت سىنى.

　　ولەڭ ولكەسىنە قالاي كەلگەنىڭىزدى اڭگىمەلەسەڭىز.

　　ەرلان نۇردىحان ۇلى: اقىنداردىڭ اۋىلداردا تۋىلعان،استانادا ولەتىنى وتىرىك... كەيىنگى كەزدەرى اقىن تابيعاتى تۋرالى تەرەڭىرەك ۇڭىلە باستاسام بولعانى سەرىك اقسۇڭقار ۇلى اعامىزدىڭ وسى جولدارى ويىما ورالا بەرەتىنى بار. اۋىلدان اتتانسا دا، دالادان كەتە الماي، قالاعا جەتە الماي جۇرگەن اقىنداردىڭ ءبارى دە ىشكى رۋحاني التىن تامىرىن سول اسىل توپىراقتان السا كەرەك.

　　مەنىڭ ولەڭگە كەلۋىمدە بەلگىلى مۇمكىندىكتەر بولدى. ول ــ ۇلتتىق توپىراق. ءبىز قايماعى بۇزىلماعان قازاقى ورتادا اتا - اجەلەرىمىزدىڭ ەزۋىنەن ەرتەگى - اڭىزداردىڭ ءنارىن، انا ءتىلدىڭ ۋىزىن جۇتىپ ەرجەتتىك. ءبىزدىڭ رۋحاني ىشكى الەمىمىزدىڭ، سۋرەتكەرلىك تابيعاتىمىزدىڭ، بار بولىمىس - بوياۋىمىزدىڭ اق بەسىگى ــ دالانىڭ رۋحى سىڭگەن انە سول مىڭ بوياۋلى دۇنيە بولدى. مەن قارشاداي بالا كەزىمنەن باستاپ اۋىز ادەبيەتىنڭ قاينار بۇلاعىنان ءبىر كىسدەي - اق قانىپ ءىشتىم. ونىڭ ءبىر باستاۋ كوزى ــ اجەم جانە اۋىل ادامدارى بولسا، ەكىنشىسى ــ كىتاپ. سول سەكسەنىنشى جىلداردىڭ وزىندە ادەبي، مادەني ورتادان تىم اۋلاقتا جاتقان، قازاق دالاسىنىڭ كىشكەنتاي ءبىر پۇشپاعى سانالاتىن سوناۋ الىس اۋىلداعى ەڭ ۇلكەن «كىتاپحانا» ءبىزدىڭ وتباسىمىزدا -تۇعىن. اكەم وتە كىتاپجاندى ادام بولدى دا، سول تۇستاعى ءار الۋان باسىلىمدار نەگىزىنەن دەرلىكتەي سول «كىتاپحانامىزدى» تولىقتىپ، مولىقتىپ جاتاتىن. مەن «ا» دەپ قارا تانىپ، العاش ساۋاتىمدى اشقاننان باستاپ ، سول تۇستاعى «شالعىن» قاتارلى جۋرنالداردا باسىلىم كورگەن نە ءبىر اڭىز - ەرتەگىلەردەن تارتىپ، «مىڭ ءبىر تۇنگە» دەيىن ارمانسىز - اق مالتاعانىم بار. ول تۇستارى شەتكەرى ەلدى مەكەندەرگە ەلەكتىرلى شىراق ءالى جالپىلاسا قويماعان، جەتى تۇنگە دەيىن قارا شيشا شامنىڭ تۇبىندە قالقىيىپ وتىراتىن قارا بالاعا «قوي» دەيتىن قوجا بولمايتىن. انە سول «قاعاز كەمىرگىش» قارا بالا ەرىنبەس ەرتەكشى دە ەدى. كورشىلەس ەكى قىستاق بالالارىنىڭ باسى قوسىلعان سايىن ايلى ءتۇن، اشىق اسپان استىندا «كەرى قۇلاتتى كەندەبايلارمەن» قاتالاعان قارا شۇناقتاردىڭ كونىن ءجىبىتىپ، سونىڭ قارىمجىسى رەتىندە دوربالاپ اسىق الىپ قايتاتىن كۇندەرىم ءالى ەسىمدە.

　　سونىڭ ءبارى دە بالالىق شاقتىڭ ءتاتتى ەلەسى بولىپ تىم - تىم شالعايدا قالسا دا، كۇنى بۇگىنگە دەيىن جان - دۇنيەمە جالعاسىپ جاتقانىن سەزىنەم. جاڭاعى مىڭ بوياۋلى قيال - عاجايىپ دۇنيەلەردىڭ اسەرى مە، جوق، تابيعاتىمنان با بىلمەيمىن، باسقا اۋىل بالالارىنا قاراعاندا تابيعاتقا وتە جاقىن بولدىم. اسىرەسە كۇز مەزگىلى جارىم كۇن وقۋدان قاشىپ، جاپادان - جالعىز توعاي ىشىندە كەزىپ ءجۇرۋشى ەدىم.ءتىپتى كەۋدەمدى بەلگىسىز ساعىنىش بيلەپ ەپتەپ جىلاپ الاتىنىم دا تاپ قازىرگىدەي قاز - قالپى كوز الدىمدا. ەندى ويلاسام، سول ءبىر ءتىلسىم ساعىنىش ءسابي ساۋساقتارىمنان مىقتاپ ۇستاپ، بۇگىنگى ولەڭ ولكەسىنە، پويەزيا الەمىنە ( ءاسىلى جالعىزدىق قوي) جەتەلەپ اكەلگەن سياقتى.

　　ىشكى دۇنيەمىزدى الديلەي دە، اۋرەلەي دە باستاعان سول مۇمكىندىكتەرىڭ يتەرمەلەۋىندە ورتالاۋدان باستاپ وزىمىزشە «ولەڭ» جازا باستادىق، ورتا مەكتەپ كەزەڭنە كەلگەندە مۇقاعاليمەن اۋىردىق. كەيىنتىندەپ تىنىشتىقبەك، ومارعازىلاردىڭ وراسان ىقپالى بولدى. مەن ءوز باسىم ءبىر ونەر ادامى رەتىندە سوڭعى دەمى ۇزىلگەنشە ىزدەنىس جولىندا بولۋدى قالايتىن اداممىن. ءامىرقان اعامىز ايتپاقشى «ولەڭ ــ قايشىلىق پەرزەنتى.» كەيدە ءبىر ولەڭ ىشىندە دە قاراما – قارسى قاقتىعىستار بولۋى مۇمكىن. اقىن دا كۇردەلى «كۇرەستەر» ارپالىسىندا عۇمىر كەشەدى. اقىن ۇزدىكسىز قوزعالىس ۇستىندە ءوز ىشكى الەمىن جاسارتىپ، جاڭالاپ وتىرۋعا ءتيىس.

　　ءوزىڭىز ۇرپاق تاربيەلەپ، ۇستازدىقتى كاسىپ ەتەسىز، ءتىل تاعدىرىنا قالاي قارايسىز؟ وقۋشىلاردى ادەبيەتكە قالاي باۋلىپ ءجۇرسىز؟

　　ەرلان نۇردىحان ۇلى: ءتىل ماسەلەسى تەك ادەبيەتشىلەردىڭ نەمەسە ءتىل - ادەبيەت وقىتۋشىلارىنىڭ عانا موينىنا جۇكتەلگەن ماسەلە ەمەس، ءاربىر وتباسى، تۇتاس قوعام بولىپ قولعا الىپ، بۇكىل ۇلت بولىپ ويلانۋعا تۋرا كەلەتىن ورتاق ماسەلە. جاھاندانۋدىڭ سۇراپىل تولقىنىنا ءدوپ كەلگەن بۇگىنگى تاريحي كەزەڭدە قوعامدىق - داۋىرلىك ءار الۋان سەبەپتەرگە بايلانىستى ءتىل تاعدىرى ءتۇرلى اۋىر سىناقتاردىڭ الدىندا تۇر. ءوز باسىم ۇلتجاندى ءبىر ۇستاز رەتىندە جاس ۇرپاقتاردى ءتىل ماسەلەسىندەگى ەڭ ماڭىزدىءتۇيىن ەسەپتەر ەدىم.

　　ارينە، بالا ــ بولاشاق. ۇلت تاعدىرى ۇرپاقتىڭ قولىندا. ۇلتتىق رۋحتىڭ، ۇلتتىق سانا - سەزىمىنىڭ باستاۋ كوزى سانالاتىن، ءبىر حالىق ساناتىندا سالت - سانا، مادەنيەت، ادەت - عۇرپىمىزدىڭ، بارشا رۋحاني قۇندىلىقتارمىزدىڭ اسىل جاۋھارلارى تۇنىپ تۇرعان قاسيەتتى انا ءتىلىمىزدى ۇرپاقتار جۇرەگىنە ۇيالاتا بىلمەسەك، ءبىر ۇلت رەتىندە ەرتەڭىمىزدى ەلەستەتۋ دە مۇشكىل. ءارقيلى سەبەپتەردەن ءتىلى مۇكىستەنىپ، جان - دۇنيەسى جانسارلانا باستاعان بۇگىنگى جاس ۇرپاقىڭ ۇلتجاندىلىق سەزىمىن ماپەلەپ، ءسابي ساناسىن جەتەلەي بىلمەسەك، ول تەك كوز الداعى دۇنيەدەگى «بىلىكتى» ءتىلدىڭ ىقپالىمەن عانا ءوز تىلىنە ىقىلاسسىز ءومىر سۇرە بەرەدى. مۇنداي ۇرپاققا ارعى اتا - باباسىنىڭ، اتا - اناسىنىڭ ارداعى بولعان انا ءتىلدىڭ كوك تيىن قۇرلى دا قۇنى بولماق ەمەس. ءوز باسىم وتباسىندا كادىمگى ءبىر اكە، مەكتەپتە كادۋەلگى ءبىر ۇستاز رەتىندە بۇل تۇيىنگە تيتتەيدە ءسال قاراپ كورگەن ەمەسپىن.

　　ال، ءبىر ادەبيەت وقىتۋشىسى ساناتىندا بالالادى ادەبي الەمگە جەتەلەۋ جاعىندا قۇدايعا شۇكىر قولعا الىنىپ وتىرعان ءبىراز جۇمىستار بار. مەكتەبىمىزدە ادەبيەتكە بەيىمى بار وقۋشىلاردى تاربيەلەۋدى نەگىز ەتكەن «اقىندار كلاسى» اشىلىپ، «اق جەلكەن» اتىندا بالالار جۋرنالى شىعارىلۋدا. سونىڭ ناتيجەسىندە قاناتى قاتايىپ، تۇعىرىمىزدان تۇلەپ ۇشقان تۇلەكتەر، جاس بۋىن جاڭا تولقىندار ــ الدى اۆتونومدىق جانە ايماقتىق ، اۋداندىق اقىندار ايتىسىندا سيلىق تورىنەن بوي كورسەتسە، بالالارعا باعىتتالعان ءار الۋان باسىىلىمداردا ولەڭ، شالقىمالارى جاريالانىپ وقىرمانداردىڭ جاقسى اڭىسىن قوزعادا.ارعىنبەك ماقسات ۇلى، كوكبورى مۇباراك قاتارلى تەبىنى تەنتەك شاكىرتتەرىمىز ولەڭدە وزىندىك ورە، وزگەشە بەتالىس بايقاتىپ ارعى بەت، بەرگى بەتتەگى وقىرمانداردىڭ ىقىلاسىنا بولەنىپ تە ءجۇر.

　　ءتىلشى: ۋاقىت شىعارىپ اڭگىمەلەسكەنىڭىزگە راحىمەت!

　　كەلۋ قاينارى: حالىق تورابى