- ورتالىق
- ەل ءىشى
- شينجياڭ
- حالىقارا
مادەنيەت
ارناۋلى تاقىرىپ
ەرتىستەگى بالىقشىلار حيكاياسى نەمەسە قازاق بالىقشىلارى جايىندا
مەيىرگۇل رامازان قىزى
2014.12.18 13:37
ەركە ەرتىس، ەسىل ەرتىس دەپ اسپەتتەپ ايتىلاتىن كيەلى وزەننىڭ قابا شەكاراسىنداعى بولەگى جالپى 120 كيلومەتر شاماسىندا، مۇزدى مۇحيتتان زايسان ارقىلى ورلەيتىن بالىق مەكەنى سانالادى. وزەنگە قايىق سالۋ، سۋدا ءجۇزۋ ءتۇرلى تاسىلدەرمەن بالىق اۋلاۋ ۇلتىمىزدىڭ دا تۇرمىس تىرشىلىگىن ارلەپ جاتقان اتالى ونەردىڭ ءبىرى. حالقىمىز تەرەڭ سۋلاردا وزدەرى جاساعان قاراپايىم قايىعىمەن ءجۇزىپ، ءتۇرلى جولدارمەن بالىق اۋلاپ، وسى ءبىر تاباندىلىقتى شەبەرلىكتى، شىدامدىلىقتى اسا قاجەت ەتەتىن ونەر تۇرىمەن دە اينالىسقان. وسىنىڭ ءبىر كۋاسى ساربۇلاق اۋىلىنىڭ كوكتوعاي قىستاعىنداعى قايىقشىلار مەن بالىقشىلار.
قابا اۋدانى قالاشىعىنان 80 كيلومەتر الىستاعى تومپەش ـ تومپەش قۇم ىشىندەگى كوكتوعاي قىستاعى تۇرعىندارىنىڭ وزەنگە قايىق سالىپ، بالىق اۋلاۋ ونەرى بىزگە وسى كاسىپتىڭ قيىندىعى مەن قىزىعىن ءبىر قىرىنان سۋرەتتەپ بەرەدى. 1965 ـ جىلى قۇرىلعان بۇل قىستاق سول كەزدەگى قىزىلتۋ گۇڭشەسىنىڭ جىلقى دۇيىنەن ءبولىنىپ شىعىپ، ەرتىستىڭ وڭتۇستىك جاعالاۋىنا قونىستانعان. كىلەڭ مال شارۋاشىلىعىن نەگىز ەتكەن قىستاق تۇرعىندارى 1975 ـ جىلدارى كوللەكتيۆ كەزىندە وزەن جاعالاعان ەلدىڭ ىشىندەگى ىسكەر، ەرجۇرەك ازاماتتارىنىڭ ءبىرى بولعان دەگەن اعاششى تۇڭعىش رەت وزەنگە قايىق جاساپ سالىپ، وسى كىسىنىڭ باستاماشىلىعىندا كوللەكتيۆ ەڭبەككە بالىق اۋلاۋ سىندى تىڭ مازمۇن قوسىلادى. العاشقى كەزدە قىستاقتا 2 قايىق بار ەدى، ءارقايىققا 6 ادامنان جيىنى 12 ادام وتىرىپ بالىق اۋلاعان. سول كەزدە ءار ادامعا 6 يۋاندىق سۋ ەتىكتەن بىردەن تاراتىلىپ بەرىلىپ، 2 جىل كيۋ تاپسىرىلىپ، تىڭ تىرشىلىك جولى وسىلاي باستالادى.
قىستاق تۇرعىندارى قولدارىنا جاڭا العان كاسىپ بولعاندىعىنان، العاشىندا اۋدى پايدالاۋ جاعىندا ءتۇرلى ماسەلەلەرگە ءدوپ كەلىپ وتىرعان. بۇدان بۇرىنعى كەزدەردە حالىق دالادا وسەتىن قىزىل كەندىردى سۋعا شىلاپ، قابىعىن ارشىپ، ونى قولمەن ءيىرىپ، اسا ماشاقاتپەن اۋ توقىپتى. ودان كەيىنگى اۋ اق ماقتا جىپتەن توقىلعان اۋ بولدى. اق جىپتەن توقىلعان اۋ 2 جول سالعاننان سوڭ، سۋدى وڭاي ءسىمىرىپ الاتىندىقتان، وتە اۋىر، قولايسىز بولعان ءارى ونى كەپتىرۋگە تۋرا كەلگەن. ال، اۋدىڭ ارقانى ادەتتەگى جىلقىنىڭ قىلىنان ەسكەن ارقان بولىپ، بۇل ارقاندى ءاربىر ۇيدەن قۇلاشىن 1 دە 2 يۋاننان ساتىپ الادى. الايدا، قانشاما قولايسىز بولسا دا ەرجۇرەك، ەڭبەكشىل حالىق العاشقى كەزدىڭ وزىندە ـ اق وسى ماقتا جىپتەن توقىلعان 100 مەترگە دەيىنگى اۋدى سالىپ، بالىق اۋلاۋدى توقتاتپاعان. قايىق از، بالىق كوپ بولعاندىقتان، العاش ءبىر سالعاندا ـ اق ءبىر توننانىڭ ۇستىندە بالىق الىنىپ، كۇنىنە 5 تە 6 رەت سالاتىن بولعان.
ەرتىستىڭ ارناسىنىڭ كەڭدىگى بارلىق تىرشىلىك اتاۋلىنى قويناۋىنا سيدىرعان، اسىرەسە،ءار ءتۇرلى بالىقتاردىڭ قاسيەتتى مەكەنى ەسەپتەلدى. قاتىستى ماتەريالداردا، ەرتىس بالىعىنىڭ سۋدى ورلەپ جۇرەتىن ەرەكشەلىگىن التاي تاۋىنداعى مينەرال سۋلاردىڭ ەرەكشە قاسيەتى كەلتىرىپ شىعارعان دەلىنەدى. سۋىق سۋعا قاراي ورلەپ ءجۇزۋى ولاردىڭ قاجەتتى قورەكتىكتەرىن وسى مينەرال سۋدان تاباتىنىن ءارى وسى وزەندەگى بالىقتاردىڭ قاي ءبىرىنىڭ بولسادا قورەكتىگى جوعارى بولاتىنى سودان دەلىنگەن.
ال، قازىر ەكولوگيانىڭ بۇزىلۋى ما؟ جوق الدە كەلسە ـ كەلمەس باۋلىق اۋلاۋشىلار قاتارىنىڭ كوبەيۋىنەن بە؟ بالىق اۋلاۋ ءتاسىلىنىڭ تۇرلىشە بولۋى ما؟ بالىقتىڭ ازايعانى، اسىرەسە، قارتتارىمىزدىڭ تامسانىپ ايتاتىن، تاڭدايىنان ءدامى كەتپەيتىن بالىقتاردىڭ مۇلدەم جوعالۋى وزەن بويىنداعى ەلدىڭ ەڭ ۇلكەن كوڭىلسىزدىگى سانالادى.
وسى قىستاقتاعى تۇرعىندارمەن اڭگىمە بارىسىندا قىستاقتاعى تاجىريبەلى بالىقشىنىڭ ءبىرى. ەلۋدى ەڭسەرگەن، باستاۋىش عانا وقىپ ساۋاتىن اشقان تالاش اعامىز سول كەزدەگى بالىقتىڭ ءتۇرىنىڭ مولدىعىن ەرەكشە قۋانىشپەن ەسىنە الىپ، ءبىز بىلە بەرمەيتىن بالىقتىڭ ءتۇرىن ۇلكەن ـ كىشىسىنە قاراي تۇرگە ءبولىپ ايتىپ بەردى. ول بىلاي دەدى: « شاباق، قۇرت شاباق، ماي شاباق، اق شاباق، ساركوز شاباق، اق قايران، تابان، كونسە، قارا بالىق، الابۇعى، شورتان، توعىز قارا، ءيت بالىق، قىزىل بالىق، قاشاعان قىزىل، اق بالىق، سازان، قۇرتقا، مەتىرە» ـ دەپ بولىنەدى.
« اق بالىق جەپ وسكەن ەلمىز، ءبىر جول اۋ سالعاندا اق بالىقتان 20 دا 30 ى شىعاتىن ەدى. اق بالىقتىڭ ىشىنەن مولشەرى 2 كيلوگرامداي ماي الىپ قايناتىپ الاتىنبىز. اق بالىق شىققاندا سازانعا قاراماي قالۋشى ەدىك. سول كەزدە اق بالىقتىڭ ۇلكەنى 15 كيلوگرامعا دەيىن باساتىن. 1982 ـ جىلداردان كەيىن اق بالىقتى كورە المادىم » ـ دەدى ول. ەستە قالعان ەلەۋلى اڭگىمەلەردەن مولشەرى 1985 ـ جىلدارى ەلىكباي سۇلتان ۇلىنىڭ «سارشوپ» دەگەن جەردەن 100 مەترلىك اۋمەن ءبىر جولدا 16 توننا بالىق الىنعانىن ەرەكشە ەسكە الىپ تاڭىرقاسا، قازىر بالىقتىڭ ءتۇرىنىڭ دە، مولشەرىنىڭ دە تىم ازايىپ بارا جاتقانىن، اسىرەسە، اق بالىق، مەتىرە، قۇرتقا، قارا بالىق جوق ەكەنىن ايتىپ كۇرسىندى. 1978 ـ، 1980 ـ جىلدارى سازاننىڭ كيلوسى 60 تيىن بولاتىن، مەتىرەنىڭ كيلوسى 90 تيىن. قازىر 2000 يۋان بولىپتى. مۇنان سىرت، ول كىسىنىڭ ءار بالىقتىڭ حانزۋشا اتاۋىن ءبىلۋى دە ولاردىڭ ساۋدا بارىسىندا ۇيرەنىپ العان اتاۋلار ەكەنىن بىردەن اڭعارتتى.
«وزەن ءبىر قىرىندا جاتپايدى» دەپ ەستۋشى ەدىم. ەرتىستىڭ دە كەمەرىنەن اسىپ ـ تاسيتىن اشۋلى مەزگىلى دە ءجيى بولىپ كەلگەن. وسىعان وراي، قىستاقتاعى بالىقشىلار دا اۋ سالۋ ۋاقىتىن دا يكەمدى يگەرگەن. بالىقتىڭ ۋىلدىرىق شاشاتىن مەزگىلىندە بالىق اۋلاماي قاتىستى ورىنداردىڭ ءتۇزىم تارتىبىنە دە قاتاڭ بويسۇنعان. ولار 7 ـ شىلدەدەن 11 ـ قاراشاعا دەيىن اۋ سالىپ، 15ـ مامىردان ماۋسىم ايىنا دەيىنگى ۋاقىتتى «كوك تاسقىن» مەزگىلى دەپ اتاپ، اۋ سالماي تىنىعاتىن بولعان.
قىستاق تۇرعىندارىنىڭ اۋ توقۋ، اۋ جاماۋ، قايىق جاساۋ، قايىقتىڭ اعاشىن قول ارامەن ءتىلىپ مانەرلەۋ ونى جاساۋدى جەتتىك يگەرىپ، قيىن قىستاۋ زامانداردا وزەننەن وزەك جالعار ازىق تاپقاننان باستاپ، وسىزامانعى بالىق اۋلاۋ فورماسىنا كوشكەنگە دەيىن تابانى كۇرەكتەي 50 جىلدىڭ ءجۇزى بولىپتى. «ەلۋ جىلدا ەل جاڭا،ءجۇز جىلدا قازان جاڭا» دەمەكشى، اۋدا نەشە مارتە جاڭالانىپ، نەشە تۇرگە ٴبولىنىپتى. قايىقتا اۋەلگى قالپىنان وڭايلاستىرىلىپ، ناۋا فورماسىندا جاسالىپ، بالىقشىلىق ونەرىنىڭ قىرى مەن سىرىن جەتىك يگەرىپ، قالىپتى تىرشىلىك تىنىستارىنا اينالدىردى. 1990 ـ جىلداردىڭ سوڭىندا قادىلقان ەسىقان ۇلى كوك تەرەكتى ناۋا فورماسىندا ويىپ، كەرگىش ورناتىپ، ەسكەك جاساپ پايدالانسا، بالىقشىلار 2000 ـ جىلدان باستاپ، ادەتتەگى قايىقتى كىشكەنە قايىققا وزگەرتكەن، بۇرىنعى 7 مەترلىك قايىقتى قازىر 4 مەترگە كىشىرەيتىپ، الىپ جۇرۋگە قولايلىلىق جاراتقان. قازىر قىستاقتا جالپى سەكسەننىڭ ۇستىندە قايىق بار.
ەرتىس ەلى بۇل كۇنى ۇيەڭكىنى جاس كەزىندە ءيىپ، قايىق جاساپ، وعان قارا ماي جاعىپ، كەپتىرىپ پايدالانۋدا. قىستاق تۇرعىندارىنىڭ ءبارى دەرلىك قايىق جاساي بىلەدى. ولاردىڭ اراسىندا ەڭ شەبەر تالاش قامشىباي ۇلى مەن مۇرال مالگاجدار ۇلى بار. «بۇرىن 7 مەترلىك قايىقتى جارىم كۇندە جاساپ بولساق، قازىر جاسىمىز ۇلعايعاندىقتان 2 كۇندە ارەڭ بولامىز» ـ دەيدى تالاش اعامىز.
تالاش اعا، جاسىڭىز ۇلعايعانعا بايلانىستى قايىققا تۇسكەندى قويدىڭىزبا؟ ـ دەگەن سۇراۋىما ەش ىركىلمەستەن: «بالالاردا جۇمىس بولعان كەزدە شىداماي شىعىپ كەتەتىن كەزىم بولادى» ـ دەپ مىقتىلىعىن بايقاتتى.
ال، كوبىمىز بىلە بەرمەيتىن «زاتون» دەگەن اتاۋدى باس ـ اياعى كەڭ، بالىقتىڭ ەمىن ـ ەركىن جۇرەتىن، تىنىستايتىن جولى ەكەنىن ءتۇسىندىردى. مىسالى، مەتىرە، ورىس اۋ سالعان، تاس وتكەل، اق قايران، قار قويىن، اعىن، سار تايلاق، جارما، قىزىل ءۇي، بايتىلەۋ قاتارلى كوپتەگەن زاتوندار بار بولىپ، ەلگە اڭىز بولعان ادام اتىمەن اتالعان زاتوننىڭ ءبىرى ـ تاراۋىقتىڭ زاتونى دەگەن زاتوننان 100 مەترلىك اۋمەن ءبىر جولدا 40 توننا بالىق العان. بالىقتىڭ كوپتىگىنەن اۋدى جيۋعا كەلمەي، 2 جاعاعا قازىق قاعىپ بايلاپ، ورتاسىنا شولاق اۋ سالىپ ءبولىپ، اۆتوكولىككە باسىپ العان. بۇدان سىرت، بالىقشىلار جۇمىستىڭ ىعىنا قاراي قودا جاساعان. قازىق قاعۋ فورماسىمەن زاپور دەگەن توسپا اۋدا جاساپ پايدالانىپتى.
قايىق جاساۋ ونەرىنىڭ تاريحى تۋرالى سۇراعانىمدا، «جاقىن شەكارا اۋماعى بولعاندىقتان، جانە تاريحتاعى ساۋدا ـ ساتتىق جايىمەن كەلىپ ـ كەتىپ جۇرگەن ورىستاردان ۇيرەندى مە» ـ ەكەن دەگەن بولجال ايتادى. ەرتىس جاعاسىنداعى ەگىنشى ـ مالشىلار ولاردى كورىپ، ءبىلىپ ءجۇرىپ، تەحنيكاسىن تولىق يگەرىپ، ونى تۇرلەندىرىپ جاساۋعا شەبەر بولعان. بۇرىن ورىستار «كاتولاشكا» دەپ اتايتىن ناۋا قايىق جاساپ، كۇرەكتى ەسكەك رەتىندە بايدالانعانىن جەرلىك حالىق ايتادى. مىنە، بۇدان وسى ەرتىس ەجەلگى ساۋدا ـ ساتتىق جولى بولعانىن، سول جولدا تالاي تۇيىنشەگى شەشىلمەگەن ساۋدا جۇمىستارى، نە ءبىر تاريحي اڭگىمەلەر جاتقانىنان دەرەك بەرەدى.
«جەلدى كۇنى بالىقشى، جاڭبىرلى كۇنى ەگىنشى تىنىش» دەگەن ماقال بۇگىنگى كۇنى ءوز مازمۇنىن وزگەرتكەن. قازىر تىرشىلىك ءۇشىن قارمانعان ەرتىس ەلى جەلدى قويىپ، بوراندى كۇنى دە قايىققا وتىراتىن كورىنەدى. سۋدىڭ سۋىعىنان با، جوق الدە باسقالاي ادەتتەن بە، اساۋ سۋدان تارتىپ الىپ وزەنگە تۇسەتىندەردى ءجيى كورۋگە بولادى. سەبەبىن سۇراعانىمدا، وزەن بويىنا كەلەتىن ادام كوپ بولعاندىقتان، ولار «سالەمدەمەگە» باسقا ەمەس، اششى سۋ، سىرا، تەمەكى اكەلەتىن كورىنەدى. ال، بالىقشىلاردىڭ كوبىنىڭ كيگەن سۋ كيىمىنىڭ فورماسى يىققا ىلەتىن اسپا باۋ كيىم بولىپ، بيىكتىگى بەلدەن ءسال جوعارى، ياعني ابايسىزدا سۋعا تۇسسە ىشىنە سۋ تولاتىن اۋزى اشىق داعار دەپ تۇسىنۋگە دە بولادى ەكەن.
وسى قىستاقتا ارالارىنان اتتانىپ كەتكەن قادىرمەندى اقساقالدىڭ ءبىرى سولتان دەگەن ادام تالاش اعامىزعا ايتقان ءبىر اڭگىمەسىندە ءشي تاپقان جىلدارى، ياعني «زور سەكىرۋ جىلدارى»، قىستاقتاعى ەر ادامدار تۇگەلىمەن ناۋقاندى جۇمىسقا كەتكەن. وسى ەڭبەككە جاۋاپتى پايىنكۇڭ دەگەن جاۋاپتى ەر ادامدار جوق بولعان سوڭ، قاسىما ەڭبەكشىل 6 ايەلدى بالىق اۋلاۋعا ورنالاستىرادى. سودان 6 ايەلدى ەرتىپ «ورىس اۋ سالعان» دەپ اتالاتىن جەردەگى 2 شۇڭقىر يىرىمگە كەلسە، سۋدىڭ ىشىنە بۇلاڭداعان بىردەمە كورىنەدى دە، بالىق بار دەگەن سەنىممەن اۋ سالادى. ويلاعانىنداي وسى جەردىڭ وزىنەن ءبىر سۇزگەندە 300 سازان الادى. ول كىسى: « بالىق بايقاۋسىز جەردە تۇرادى، بالىق اۋلاعاندا ەرىنبەي سالاتىن بولىڭدار، توقتاۋ، قويناۋ دەپ اتالاتىن جەرلەردى قالدىرماۋ كەرەك» ـ دەپ وزىنەن كەيىنگى ۇرپاققا اقىل ـ كەڭەس بەرىپ وتىرعان. ال، كورشى قىستاقتاعى مەتىرە ۇستاۋ شەبەرى اتانعان قادىل ءراپي ۇلى دا مەتىرە ۇستاۋ، اۋ سالۋ، اۋ جاماۋ جاعىندا ەلگە ونەگە بولعان ادام ەكەن.
ەرتىس ــ انا وزەن. وزەن بويىن جاعالاي قونىستانعان ەلدىڭ بويىنا دارىعان قايىقشىلىق، بالىقشىلىق ونەرى بۇدان بىلاي دا ۇرپاقتان ـ ۇرپاققا مۇرا بولىپ جالعاسىپ، ەرتىستىڭ بويىن ەرەن ەڭبەكتەرىمەن كەستەلەي بەرمەك.
كەلۋ قاينارى: «التاي گازەتى» - التاي اقپارات تورابى
جاۋاپتى رەداكتورى : نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
- 1.
جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
2.
قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
4.
ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.
تەلەفون: 67 /65368365-010 حات ساندىعى: kazakh@peopledaily.com.cn
بۇل بەتتىڭ مەنشىك ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان، كەلىسىمنەن وتپەگەندە كوشىرىپ پايدالانۋعا بولمايدى
Copyright © 1997-2012 by www.people.com.cn. all rights reserved
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى 
بۇل حابارعا باعاڭىز
لەبىز جازۋ
