- ورتالىق
- ەل ءىشى
- شينجياڭ
- حالىقارا
مادەنيەت
ارناۋلى تاقىرىپ
داستارقانداعى تاربيەلىك تاعىلىم
2014.10.21 09:00 كەلۋ قاينارى : شينجياڭ گازەتى
قازاقتىڭ دارقاندىعى مەن اق پەيىلدىلىگىن باسقا حالىققا تانىتاتىن «داستارقان مادەنيەتى» بارلىق قازاق حالقىنىڭ ماقتانىشى.
داستارقان − ۇلتىمىز وتباسىلارى اراسىنداعى جاقىندىقتى، كوڭىل كۇيدى، بارىس - كەلىستى، ءدام - تۇز ارالاستىعىن بىلدىرەتىن ءدان تۇيىلگەن دانەكەر جابدىعى. داستارقاندى ادەمىلەپ ساندەپ جاسايدى. وركەنيەتتىڭ دامۋىنا ساي، بۇل كۇندە دوڭگەلەك، ۇزىنشاق، ءتورت بۇرىشتى داستارقان، ارناۋلى نارىن جايۋعا پايدالاناتىن جۇقا پەرەزەنتتەن استارلاپ جاسالاتىن نارىن داستارقان (سىپىرا)، قولايلى سۋلياۋ داستارقان، ۇلتتىق بوياۋى قانىق ويۋ - ورنەكتى داستارقان، ءسان - سالاۋاتى وزگەشە شىلدەرلى، كانۋالى، كەستەلى سياقتى داستارقان تۇرلەرىن كەزدەستىرەمىز. داستارقاننىڭ ۇلتىمىز ومىرىندەگى جورالعىلىق ءتۇرى ءبىرشاما مول.
قازاق داستارقاندى بەرەكە - بىرلىكتىڭ، كەڭ پەيىلدىلىكتىڭ، مەيىرىمدىلىكتىڭ نىشانى دەپ قارايتىندىقتان، ارنايى تۋىسشىلاعاندا، قۇدا - جورالعىلارعا بارعاندا، اۋىلداستار ءبىر - بىرىنە قىدىرعاندا، ەرۋلىك اپارعاندا، سوعىم سىباعاسىن بەرگەندە، تىلەۋ، توي - تومالاق، كادە سياقتى قۋانىشتى ىستەرگە شاشۋ شاشقاندا، ولىمگە، اسقا، باتاعا بارعاندا، كۇزەم شايى، اسار سالۋ، ايىرىلىس قازان بەرگەندە، قۇدايى قوناق كەلگەندە، ت. ب بارلىعى داستارقانسىز جۇرمەيدى.
داستارقاننىڭ جايىلۋ سەبەپتەرىنىڭ تۇرلىشەلىگىنە قاراي، ءمان - جايى دا، ءتارتىبى دە پارىقتى بولادى. ۇلتىمىز تانىمىندا قوناق كەلسە قۇت كەلەدى، قوناقتىڭ ءوز ىرىسى بولادى دەپ ىرىمداپ، قۇدايى قوناقتى توبەسىنە كوتەرەدى، ال ونىڭ كەرىسىنشە بولسا، ۇلكەن سوگىسكە، سىنعا قالادى. ارنايى قوناق بەلگىلى دايىندىقپەن شاقىرىلاتىندىقتان، قوناققا قىزۋ قارسى الۋ نيەتىن بىلدىرۋمەن بىرگە، داستارقانداعى دانگە، تيەسىلى سىباعاعا ءار ەكى جاق تەڭ نازار اۋدارادى. ەجەلدەن ەنشىسى بولىنبەگەن حالقىمىز بىرەۋ دامگە شاقىرسا وعان بارماۋدى ۇلكەن قۇرمەتسىزدىك دەپ قارايدى، ال دامگە شاقىرعان قوناعىنا سي - قۇرمەت كورسەتىپ، قوناعىنىڭ قوعامدىق ورنىنا (قۇرمەتىنە)، جاس شاماسىنا، اۋەسىنە، ت. ب ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي دايىندىق جاساپ، شاقىرعان قوناقتارىن رازى ەتىپ قايتارۋعا قۇلشىنادى.
داستارقاندا ۇلكەن مادەنيەت، سي - قۇرمەت بولادى. قوناقتىڭ از - كوپتىگىنە قاراي ءۇي يەسى داستارقان جايادى. قۇرمەتىنە قاراي كادەلى جىلىك تارتادى.
قوناقتار ءوز سىباعالارىن وزدەرى الىپ تۋراپ، جولىن بەرۋدە دە وزگەشە وڭىرلىك كوزقاراستار مەن مۇندالاپ وتىرادى. داستارقانداعى ءدامنىڭ ۇلتتىق ءتۇس الۋى، قويىلۋى، ياكي باسقا دا ۇلتتاردىڭ ءتىل ۇيىرەر تاعامدارىنىڭ شىعارىلۋى سول وتباسىنداعى وت اناسىنىڭ ۇقىپتىلىعىن، شەبەرلىگىن، ونەگەلىلىگىن ءبىر قىرىنان ايگىلەي تۇسسە، ەندى ءبىر قىرىنان ۇلتتار ارا اس - سۋ مادەنيەتىنىڭ توعىسىپ جاتقاندىعىن دا دالەلدەيدى.
قوناقتار داستارقان دامىنەن تاتا وتىرىپ الۋان تاقىرىپتا اڭگىمەلەر شەرتىپ، قىزۋ تالقىلار جۇرگىزەدى، تاماشا شەرتىلگەن تارتىمدى اڭگىمەلەر اۋىزدان - اۋىزعا تاراپ، ءوز قۇنىن اسىرىپ وتىرادى. بۇل سول داستارقاندا دامدەس بولىپ وتىرعان قۇيما قۇلاق بالالار ءۇشىن ءتىپتى دە وزىندىك تاربيەلىك قۇنى جوعارى، قوناق پەن قوناق يەسى ءۇشىن سي - قۇرمەت بولعانىمەن، بالالار ءۇشىن اشىلعان ءبىر رەتكى ۇلكەن ونەر مەكتەبى ىسپەتتى. سول ءۇشىن ۇرپاقتاردى داستارقانمەن جاعالاستىڭ دەمەي، وزگەلەرمەن وي ورتاقتاستىرۋعا، ءتالىم - تاربيە الۋعا ۇيرەتسەك، بۇل دا داستارقان تاربيەسىنىڭ ۇرپاققا بولعان ونەگەسى بولماق.
داستارقاندى قۇرمەتتەۋ، قادىرلەۋ، قاستەرلەۋ تۋرالى تاماشا ونەگەلىك، تاربيەلىك ىرىمدار دا بار. الدىمەن، ءار شاڭىراقتىڭ يەسى ءوز داستارقانىنا ۇلكەن قۇرمەت كورسەتىپ، اق تىلەكپەن اتىرعان ءار تاڭنان كەيىنگى العاشقى استى سول وتباسىنىڭ بارلىق مۇشەلەرىمەن بىرگە وتىرىپ ورازالارىن اشىپ، بىلايعى جۇمىستارىن اقىلداسىپ، كۇيبىڭ تىرلىكتەرىن جالعاستىرادى. مۇنىڭ ءوزى ورتاق استان ءدام تاتىپ، ورتاق نيەت - تىلەكتە بولا وتىرىپ، سول وتباسىنىڭ اۋىر - جەڭىل جۇمىستارىن جايعاستىراتىن بەرەكە - بىرلىك ۇيتقىسى بولعان. ونىڭ كەرىسىنشە ءبىرى ىلگەرى، ءبىرى كەيىن كەلىپ، داستارقانعا جايعاسسا، ىرىسى، بەرەكەسى، ىنتىماعى قاشادى دەپ ىرىمداعان. سوندىقتان دا ءبىر ءۇيلى جان ءبىر ۋاقىتتا، بىرگە وتىرىپ داستارقاننان ءدام تاتۋدى ۇلكەن تاربيەلىك ونەگە دەپ قاراعان.
ۇلتىمىز داستارقاندى، اۋەلى، وعان سالىنعان ءدامدى قادىرلەيدى، داستارقان ۇستىنە كەلگەن ادام ءدام تاتپاي كەتسە، داستارقان يەسىنىڭ سوگىسىنە قالادى. اسىرەسە، داستارقانداعى تاڭەرتەڭگى استان «تاڭەرتەڭگى استى تاستاما، كەشكى اسقا قاراما» دەپ داستارقان دامىنەن ءوز رىزدىعىن الۋعا شاقىرادى. ودان اۋىز تيمەسە ءوز رىزدىعىن ءوزى قاقتى دەپ ەسەپتەيدى. اسىعىس جۇرگەن ادامداردىڭ وزىنە «قۋىس ۇيدەن قۇر شىقپا» دەپ ءدام تاتقىزىپ اتتاندىرادى. ەگەر ۇيگە كەلگەن ادام ءۇي يەسى جوق بولىپ، سول ۇيدەن قۇر اۋىز شىقسا، اتتەگەن - اي! «قۋىس ۇيدەن قۇر شىققانى - اي» دەپ وكىنىشتى كوڭىل نازاسىن بىلدىرەدى، جۇمىسپەن كەلگەن ادام اسىعىس بولسا، داستارقاننان نان اۋىز ءتيىپ، ءوز باتام وزىمدە دەپ اتتانىپ كەتەدى.
وكپە - ناز، ەنجارلىق، كيكىلجىڭ، ات كەكىلىن كەسىپ كەتكەن، كوڭىل قالعان ادامدار اراسىن بەرەكە - بىرلىككە، ىنتىماققا، تاتۋلىققا شاقىراتىن ۇلكەن قوزعاۋشى كۇش −− داستارقان. سوندىقتان حالقىمىز «ادامنان اتتاساڭ دا، دامنەن اتتاما»، «جاستان ۇلكەن بولساڭ دا، استان ۇلكەن ەمەسسىڭ» دەگەن اتالى سوزدەردى ايتىپ، جوسىنعا، جونگە جۇگىنگەن.
ۇلتىمىز قانداي ءبىر قىسىلتاياڭ، اسىعىس كەزدەردە دە داستارقانسىز تاماق ىشپەگەن، داستارقاندى تازا ۇستاعان، داستارقاندى باسپاعان، ودان اتتاماعان. داستارقانداعى نان قوقىمدارىن بالالارعا جەگىزگەن، ءدام ءتۇيىلىپ كەلگەن داستارقاندى قۇر قايتارماعان. ەجەلدەن كەلە جاتقان ەسكى سالت داستارقانداعى نان قوقىمدارىن سول شاڭىراقتاعى جاسى ەڭ كىشكەنە بالاعا «مىنانى جەسەڭ باي، باقىتتى، مىقتى بولاسىڭ» دەپ جەگىزەدى. بۇدان حالقىمىزدىڭ ۇرپاقتاردى استا - توك ىسىراپشىلدىقتان اراشالاپ، ۇنەمشىلدىككە، ۇقىپتى بولۋعا تاربيەلەگەنىن كورەمىز...
داستارقاننان اس - سۋ ءىشىپ بولعاننان كەيىن، ونى دەرەۋ جيناستىرادى، جيناماي ۇزاق ۋاقىت قويىپ قويسا، داستارقانداعى ءدام زارىعادى، سارعايادى، ۇزاق ۋاقىت توسىپ تۇرمايدى دەپ ىرىمداپ داستارقان دۇعاسىن ايتىپ، ونىڭ ءبىر جاق بۇرىشىن قايىرىپ قويادى.
داستارقانداس بولعان ادامدار داستارقان باسىندا ءوزىنىڭ سي - قۇرمەتى بويىنشا جايعاسادى جانە داستارقانداس بولعاندار ءبىرىن - ءبىرى ۇمىتپايدى. ولار ءبىر - بىرىمەن جيى كەزدەسسىن، ياكي كەزدەسپەسىن، اڭگىمەلەرىندە داستارقانداس، دامدەس بولعانبىز دەپ اۋىزدارىنان تاستاماي ايتىپ، ءوزارا تەپە - تەڭ قۇرمەتكە بولەنگەندىكتەرىن بىلدىرەدى.
دامگە شاقىرۋ ۇلتىمىزدىڭ ەنشىسى بولىنبەگەن اس - سۋ مادەنيەتىنىڭ ءبىرى، مەيلى قانداي قوناققا سي - قۇرمەت كورسەتسىن، وعان استا - توك سي - قۇرمەت كورسەتكەنىن ايتپاي، تەك داستارقان جايدىم دەگەن ءبىر اۋىز سوزبەن قۇرمەت بىلدىرگەن. سوندىقتان دا حالقىمىز «ءبىر كۇن ءدام تاتقانعا قىرىق كۇن سالەم» دەيدى.
ءدام تاتىرىپ داستارقان جايۋ دا ءبىر - بىرىنەن پارىقتالىپ وتىرعان. ماسەلەن، ۇلتتىق مەرەكەمىزدىڭ ءبىرى ناۋرىز تۋرالى داستارقان باسقا داستارقانداردان وزگەشە. جالپى مۇسىلمان بالاسىنىڭ اسىعا كۇتكەن كوكتەم مەرەكەسى. كۇن مەن ءتۇن تەڭەسىپ، جەر كوكتەپ، جان - جانۋارلار جادىراپ، حان دا، قارا دا مارە - سارە كۇي كەشەدى. ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى قۇتتى بولسىن! - دەسىپ، اۋىل - ايماقتاعىلار تازا كيىمىن كيىپ، قۇشاقتاسىپ كورىسىپ، قۋانىشقا بولەنەدى. وتكەنگە سالاۋات ايتىسادى.
ال وسى سياقتى جانە ءبىر جايىلاتىن داستارقان اقسارباس سويىلىپ، قۇداي دەسىپ قۇدا بولعان قۇدالىق داستارقانى. داستارقاننىڭ قويانجوندانىپ كول - كوسىر، استا - توك، ات شاپتىرىم بولىپ جايىلۋىنان سىرت، قۇيرىق - باۋىر اساتۋ جولى دەيتىن كادەمىز بار. بۇل قۇداندالى بولعانداردىڭ ءدام ايقاستىرۋ بارىسىنداعى كادە - جورالعىمىز. قۇيرىق - باۋىر نەگىزىنەن: قۇيرىق ماي، باۋىر جانە ايرانمەن ارالاستىرىپ جاسالىپ، باۋىرداي جاقىن، قۇيرىق مايداي ءتاتتى، ايرانداي ۇيىعان اق تىلەكتەن تۋىپ، ودان بارلىق قۇدالار اۋىز تيەدى. ارتىنان قۇيرىق - باۋىر داستارقانىنا سول ورتاداعى جاسى ۇلكەن، دۋالى اۋىز كاريا باتا بەرەدى، بۇل باتانىڭ وزىندە دە اسا ۇلكەن ءداستۇرلى تاربيەلىك قۇن جاتادى.
داستارقاندى ادالدىقتىڭ، پاكتىكتىڭ، انت - سەرتتىڭ كۋاسى ەسەپتەپ، «مىنە ءدام»، «مىنە داستارقان» دەپ بەكىمگە كەلىپ، شەشىلمەيتىن تۇيىنشەك، ورىندالمايتىن ۋادە داستارقان باسىندا ءوز شەشىمىن تاۋىپ، ەل كوڭىلىن ورنىقتىرعان. مەيلى كىمگە قانداي سي - قۇرمەت كورسەتىلسىن، داستارقانعا تاماشا باتا - تىلەك بەرىلىپ، قوناقتار قوناق يەسىنە قۇرمەتىن كورسەتەدى. سوندىقتان دا دانا حالقىمىز «قوناعىڭنىڭ التىنىن الما، العىسىن ال» دەگەن ءسوزدى قالدىرعان.
قورىتا كەلگەندە، داستارقان تۋرالى بۇل تاقىرىپتا ءسوز قوزعاۋ ارقىلى تۇرمىس - سالت، ادەپ - عۇرىپتاردى جالعاستىرۋدىڭ ءبىر بۇتاعى بولعان اس - سۋ مادەنيەتىمىزدى، داستارقان داعدىلارىن وقىرماندارمەن ورتاقتاستىرۋ جانە تۇرمىس - سالتقا قاتىستى مازمۇندارمەن جاناستىرۋ، وسى ارقىلى ۇلتتىق سالتىمىزدى اسپەتتەۋ. بۇل ارادا داستارقان داعدىسى تۋرالى تولىق مالىمەت بەردىم دەۋدەن اۋلاقپىن، وقىرمانداردىڭ سىن كوزبەن قاراۋىن ءۇمىت ەتەمىن.
جاۋاپتى رەداكتورى : مۇحيت امانتاي ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
- 1.
جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
2.
قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
4.
ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.
تەلەفون: 67 /65368365-010 حات ساندىعى: kazakh@peopledaily.com.cn
بۇل بەتتىڭ مەنشىك ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان، كەلىسىمنەن وتپەگەندە كوشىرىپ پايدالانۋعا بولمايدى
Copyright © 1997-2012 by www.people.com.cn. all rights reserved
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى 
بۇل حابارعا باعاڭىز
لەبىز جازۋ
