- ورتالىق
- ەل ءىشى
- شينجياڭ
- حالىقارا
مادەنيەت
ارناۋلى تاقىرىپ
بالا داستۇرلەر
2015.10.12 15:30
بەسىككە سالۋ. «كەڭ جايلاۋ جالعىز بەسىك جاس بالاعا». بەسىك-بالانىڭ ۇيىقتاۋىنا تازا بولۋىنا وتە جاقسى. بەسىككە اۋىلدىڭ ونەگەلى، ۇرناعى وسكەن، ەل قۇرمەتىنە بولەنگەن بايبىشىگە (كارتەڭ) سالعىزادى. بەسىك جىرىن ايتا وتىرىپ بولەيدى. بالانى بولەنگەن سوڭ قارياعا «بەسىك سالۋ» قۇرمەتىنە سىيلىق بەرىلەدى.
ات قويۋ. بالاعا ات قويۋ-قازاقتا اسا سالتاناتتى جاعداي. ادەمى، اتاقتى، قۇرمەتتى ادامداردىڭ اتىن قويۋعا تىرىسادى. سول اتقا لايىقتى بولۋىن قالايدى. اتتى سىيلى قۇرمەتتى ادامعا قويعىزادى. ات قويعان ادام سابيگە باتاسىن بەرەدى. ات قويۋ كەيدە قانداي جاعدايدا، جىلدىڭ قاي مەزگىلىندە كەلگەنىنە بايلانىستى قويىلادى. مىسالى، ناۋرىز ايى بولسا ناۋرىزباي، ورازا ۋاقىتى بولسا-وراز، ورازالى، ايتتا تۋسا-ايتباي، ايتگۇل، ءشوپ شابۋ كەزەنى بولسا-ءشوپتىباي. قىزدار بىرىنەن ءبىرى كەلسە ومىرگە-ۇلتۋعان، ۇلبولسىن، ۇلمەكەن، ۇلجان ارتىنان ۇل كەلەدى دەگەن ۇمىتتە بولادى. ىلعىي ۇلدار بولسا-كوز تيمەس ءۇشىن باشاي، قوسقۇلان، كەپتەر، كۇشىك ت. ب. بۇگىن دە قۇرمەتتى ادامداردىڭ اتتارىن قويادى: باۋىرجان، اباي، ساكەن، ابىلاي، فاريزا، ولجاس ت. ب. قازاقتا «ات قويۋ» مەن «ات تەرگەۋ» بار. كەلىن كۇيەۋ اكەسىن-«اتا»، ءىنىسىن-«قاينى»، قارىنداسىن-«ءقاينىسىڭىلىم»، ۇلكەن اعاسى-«اعەكە»، «مىرزا قايناعا»، «بي اتام»، «ەركەم» ت. ب. دەپ اتايدى. «ات تەرگەۋ» ۇلكەن كىشىگە دەر قۇرمەت. ۇلكەندەردىڭ اتىن اتاۋ-قۇرمەتتىڭ جوقتىعى، ادەپسىزدىك بولادى.قىرقىنان شىعارۋ. قىرىق كۇن وتكەن سوڭ بالانى ايەلدەر سۋعا ءتۇسىرىپ، شاشىن، تىرناعىن الادى. سۋعا تۇسىرگەن ايەلدەرگە سىي-قۇرمەت كورسەتىلىپ، راحىمەت ايتادى. جىينالعان ادامداردى داستارحانعا شاقىرادى. قازاقتا 3، 7، 41 سانداردى ەرەكشە قايىرلى ساندار دەپ ەسەپتەلەدى.
اسىراپ الۋ. بالاسى جوق ادامدار ەرلى-زايىپتى بىرەۋدەن بالا اسىراپ الادى بالانىڭ اكە-شەشەسىنىڭ كەلىسىمى بويىنشا. بولاشاق انا بالاعا ات قويىپ، ونىڭ وڭ قولىنا اسىقتى جىلىك ۇستاتادى. سودان كەيىن جينالعان ادامدارعا ەندى ءوزىنىڭ بالاسى ەكەنىن حابارلايدى. ەگەر بالا قايتىس بولسا، بۇل سيرەك كەزدەسەدى، دۇعا وقىعاندا ءوزىنىڭ اتا-اناسىنىڭ اتى اتالادى.
ساتىپ الۋ. ومىرگە كەلگەن بالالار بىرىنەن سوڭ ءبىرى شەتىنەي بەرسە كەلەسى بالانى بىرەۋ ساتىپ الادى. دۇنيەگە كەلگەن ءسابيدىڭ ۇيىنە ءبىر ءتاۇىپ، شامان كەلەدى دە «سەن مەنىڭ بالامدى ۇرلاپ الدىڭ، بەر وزىمە» دەپ اتا-اناسىنىڭ قارسىلىعىنا قاراماي تارتىپ الادى. ءبىر-ەكى كۇننەن كەيىن اتا-انا بالانى ساتىپ الادى. بالانى العان كىسى ءسابيدى كەرەگەنىڭ استىنان بەرەدى. ول بالانى ساتىپ الدىق دەپ ەسەپتەيدى. بۇدان باسقا جولدارى بار. مىسالى، بالا ۇزاق ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن ونى جەتى كەمپىردىڭ اياعىنىڭ اراسىنان وتكىزەدى. قازاق حالقى بالا ءوسىرۋدى باقىت دەپ ساناپ، ءارقاشان بالالى بولۋدى ارماندايدى.
باۋىرىنا سالۋ. بالانى ۋاقىتشا تاربيەلەۋ. ءداستۇر بويىنشا اتاسى مەن اپاسى، جاقىن ادامدارى تاربيەلەۋگە الادى. وسىلاي ۋاقىتشا تاربيەلەۋ «باۋىرىنا سالۋ» دەپ اتالادى. وسىلايشا اكە-شەشەسى، اتاسى مەن اجەسى بالانى تاربيەلەيدى. ولار بالانىڭ وسۋىنە اسا ءمان بەرەدى. ونىڭ ناعىز ازامات بولىپ، حالقىنىڭ جاقسى قاسيەتتەرىن بويىنا سىڭىرۋىنە كومەكتەسەدى. ەسەيگەن سوڭ اتا-اناسىنا قوسىلادى، نە اتا-اجەسىندە قالادى.
شىلدەحانا. جارىس قازاننىڭ ارتى ىلە-شالا نە سول كۇنى تۇندە، ەرتەڭىندەگى كەشتە شىلدەحانامەن جالعاسادى. شىلدەحاناعا كوبىنەسە جاستار جينالادى. كولىگى بارلار ءسان-سالتاناتپەن سايگۇلىكپەن تەبىندى، ءدۇبىرلى كەلەدى. باسىرەسى، تاي-قۇنانى جوق بالالار ۇلكەندەر مىنگەسكەن تۇيەنىڭ وركەش اراسىنا سيماسا مويىنىنا ءمىنىپ بولسا دا جەتەدى. كەيبىرى تايىنشامەن، وگىزبەن جەتەدى. كەلە جاتقاندار ساي-سايدى باستارىنا كوشىرىپ جەتكەنشە ءان شىرقايدى. جۇرتتىڭ باس-اياعى جينالعان سوڭ اس اياۋلى، قىمىز كىسۋلى بولمايدى. استا-توك قوشەمەت كورسەتىلەدى. ويتكەنى الدى جارىس قازان، جالعاسى شىلدەحانا بولىپ جاتقان ۇيدە ءبارى بار عوي. جاستار تاڭ اتقانشا ايتىسادى. دومبىرا شەرتىپ، ءان سالادى. «قارا جورعانى» بيلەيدى. سۇلۋلىعى اۋىل-ايماقتى تامساندىرعان كەيبىر ارۋلار وتىرعان كيىز ۇيگە كىرە الماعان جاستار سونىڭ ايداي اق جامالىن ءبىر كورۇ ءۇشىن كيىز ءۇيدىڭ ۇزىكتەرىن تۇس-تۇستان تەسىپ سىعالايدى. ول ءتۇنى جاستار تاڭ راۋانداعانشا تارامايدى. قايتقاندا دا انگە باسادى.جاستار وسىنداي دۋمانمەن وتىرعاندا شىلدەحانانىڭ داستارحانىن باسقارىپ جۋرگەن ەيەلدەر «قالجاعا سويىلعان مالدىڭ ومىرتقاسىنان اۋىز تيمەدىك، ەڭ قۇرىعاندا ءبىرىن مۇجۋعا ءتىسىمسىز تيمەدى» دەپ دەپ اياق استىنان وكپەلەيدى. سول ءۇشىن ىشتەرىندەگى ءبىر شەبەرى ون ەكى ومىرتقانىڭ ەتىنەن بارىنە اۋىز تيگىزۋ كەرەك، مۇنتازداي عىپ مۇجىتۋى كەرەك. تاپ-تاقىر بولعان ومىرتقالاردى ابدەن بولعان سوڭ ءبىر توبىلعىعا ءتىزىپ ءۇيدىڭ ەڭ ءبىر جوعارى جەرىنە ءىلۋ كەرەك. بۇنىسى-بالانىڭ موينى تەز بەكىسىن دەگەن سالت. بۇل تەزىلگەن سۇيەك تامدا بولسا توبەدەگى ارىسقا، كيىز ۇيدە بولسا ۋىقتىڭ قارىمىنا ءىلىنۋى كەرەك. سول كۇنى الگى وكپەشى ايەلدەر توردەگى باس پەن جامباستان اۋىز تيمەسە وكپەلەمەيدى. ال ومىرتقانى مۇجۋعا قاتىسپاسا ات كەكىلىن كەسۋگە دەيىن بارادى. مۇنىڭ سەبەبى ايەل زاتىنىڭ ءبارى دە بالا تابۋعا قۇشتار. سوندىقتان قالجانىڭ ومىرتقاسىنان اۋىز ءتييۋدى، وزدەرى دە وسى ايەل قۇساپ تەزىرەك بوسانارمىز دەپ ىرىمدايدى. بولماسا جايشىلىقتاعى ومىرتقاعا قاراي ما ولار. قاراعانى سول، «سۇيەك-ساياق بەرىپ قورلاۋىن قارا» دەپ لاقتىرۋدان ەرىنبەيدى. قالجاعا ارنايى سويىلعان مال ەتىنىڭ ومىرتقادان باسقاسىنىڭ ءبارىن بوسانعان ايەل ءوزى جەۋى كەرەك. ويتپەسە بەلى تەز بەكىمەيدى. كوشپەلى تىرشىلىكتىڭ قاتتى-قايىرىمىنا تەز قوسىلا المايدى.
بەسىك تويى. بيەسى قۇلىنداپ، سيىرى بۇزاۋلاسا كوتەن اسىپ ىرىم جاسايتىن تويشىل-دۋمانشىل قازاق ءسابيدى بەسىككە سالعاندا توي جاساماي، ويىن-ساۋىق وتكىزبەي تۇرا الاما؟ جيعانى مەن تەرگەنىن حالايىق پەن قوناعىنا اقىسىز-پۇلسىز شاشاتىن قازاق بەسىك تويىنىڭ شىعىنىنا ءماۋ دەمەيدى. قايتا از بولادى، كەلگەندەر رەنجىپ قايتا ما دەپ كەيبىر كەمكەتىگىنە كەيىندى. بەسىكتى ارنايى ىسمەر جاسايدى. جورگەكتەن شىعارىپ يت كويلەك كيگىزىلگەن ءسابيدى بەسىككە اۋىلدىڭ كەز كەلگەن ايەلى سالمايدى. بۇعان-دا ەل-جۇرتىنا اياۋلى، ۇرپاقتى ءبىر بايبىشە لايىق. بۇرىنعى شامان ءدىنىنىڭ وتقا تابىنعان سالتى بويىنشا الگى بايبىشە تەمىردى وتقا قىزدىرتىپ ءسابيدىڭ ماڭىنا پالە-جالا، جىن-شايتان جولاماسىن دەپ بەسىكتىڭ ارقالىعىن بىرنەشە جەردەن قارايتىپ تۇرىپ قاريدى. باسقا بايبىشەلەر قىرانداي بولسىن دەپ بۇركىتتىڭ تۇياعىن بايلايدى ارقالىققا، كەيبىرى تۇمار جازدىرىپ تاعادى. بۇل بەسىك دەگەنىڭىز بالانىڭ تازالىعى ءۇشىن، كوشپەلى ەلدىڭ كوشى-قونى، ات ءۇستى ءۇشىن تابىلمايتىن قولايلى نارسە. بالانىڭ كاك ەتۋى ءۇشىن، كىش ەتۋى ءۇشىن تۇبەكتەن قولايلى نارسە جوق. تۇبىنە كۇل سالىنعان وسى ءبىر كيىز تۇبەكتىڭ ءوزى دە تىم تازا. كازىرگى كەلىنشەكتەر تەگەنە-تەگەنە جورگەك جۋىپ بىلىعادى دا وتىرادى. مىناداي سابىنعا تاپشى زاماندا ءبۇيتۋدىڭ ءوزى وڭايعا تۇسپەيدى عوي. ’ بەسىكتەگى بالا كوبىنەسە ومىراۋدان شىققانشا جاتادى. يت كويلەگى توزىپ، قارىن ءشاشى الىنعان بالا تالپىنىپ، ارتىنان باقا تىرسەگى ءبىر بۇكتەلىپ، ءبىر سوزىلىپ ەڭبەكتەي باستايدى. بۇل كەزدە دوڭبەكشىپ بەسىككە وزىنىڭدە جاتقىسى كەلمەيدى. بالا ءبۇل شاماعا كەلگەن سوڭ بەسىكتى اسا كادىرلەيتىن قازاق ادەمىلەپ تازالاپ، كەلەشەك ۇرپاق تەزىرەك كەلسىن، ەندى سول جاتادى دەپ ءۇيدىڭ ەڭ ءبىر سەنىمدى جەرىنە ساقتايدى. بەسىكتى قازاق قۇرمەتتەيتىنى، ساقتايتىنى سونشالىق، اتاسى جاتقان بەسىككە نەمەرەلەرى جاتادى. كەيدە قازاقتىڭ تۋعان جەردى دە التىن بەسىك دەۋى دە وسى ارداقتاۋدان شىققان بولار. سوندىقتان دا بەسىك تويى قازاق ومىرىندە ۇلكەن ورىن الادى. بەسىككە بالانى قىرقىنان شىققان سوڭ سالادى. وعانعا دەيىن بالا جورگەكتە بولادى. ويتكەنى وعان يت كويلەكتى كيگىزۋ قيىن. بەسىككە سالعان كۇنى قارىن ءشاشى الىنىپ وعان ءبىر موللا ات قويادى. اتتى ازانمەن جۇرتقا ەستىرتە ايتىپ، ونان سوڭ بەسىكتەگى بالانىڭ ەكى قۇلاعىنا: «سەنىڭ اتىن پالەن» دەپ موللا ايعايلاپ ايتادى.
تۇساۋ كەسۋ. بالا بەسىكتەن شىعىپ، ەڭبەكتەۋدەن وتكەن سوڭ قاز-قاز باسا باستايدى. ءوز اياعىمەن تۋعان جەرىنىڭ توپىراعىن باسىپ، ءىز ءتۇسىرىپ، ءوز كوزىمەن الدىنا قاراپ بەت الادى. ۇيادان ءوز قاناتىمەن قالىقتاپ ۇشقان بالاپانداي بالا دا، ەڭ العاشقى تىرشىلىگىن باستايدى. مۇنى ەجەلدەن تۇسىنەتىن قازاق بالاسىنىڭ كەلەشەگىنە اق جول تىلەپ، تۇساۋ كەسەر جاسايدى. بۇعان دا مال سويىپ، جۇرت جيادى. بالانىڭ اناسى الا-قۇلا شۋدا جىپتەن ەكى-ءۇش قارىس دايىنداپ، ونى اۋىلداعى ەڭ ءبىر جەلاياق پىسىق ايەلگە: «ال، تۇساۋدى سەن كەس. وزىڭدەي پىسىق بولسىن» دەپ ۇسىنادى. ول كىسى الا ءجىپتى بالانىڭ ەكى اياعىنا تۇسامىسشا بايلاپ سونان سوڭ ورتاسىنان كەسەدى. بالا اندايداعى اپاسىنا قاراي تالتىرەكتەي جونەلەدى. مىنە، وسىدان باستاپ كىشكەنە قازاقتىڭ ءومىر جولىنىڭ العاشقى ءىزى جەر بەتىن شيمايلايدى. تۇساۋ كەسۋ قازاقتىڭ ءومىر ساپارىنىڭ ءساتتى بولۋ ءۇشىن اق نيەتپەن جاساعان ىرىمى، قۇدايعا دەگەن قۇلشىلىعى. وسى ارادا «بالانىڭ اياعىندا نە سەبەپتى الا ءجىپبايلانادى، قارا، قىزىل، كوك ءجىپ نەگە بايلانبايدى؟» دەگەن سۇراق تۋۋى مۇمكىن. بۇنىڭ ءمانى مىنادا: قازاق بالاسىن ءسوزدى ەستىپ ۇعا الاتىن، ايتقاندى ەپتەپ ىستەيتىن كەزىنەن-وسى تۇساۋى كەسىلگەننەن باستاپ ۇرلىققا، زورلىققا، جىرىندىلىققا بارما، جولاما دەپ باۋليدى. بىرەۋدىڭ الا ءجىبىن اتتاما، بۇلىنگەننەن بۇلدىرگە الما دەگەندى ءاۋ باستان اق قۇلاعىنا ءسىڭىستى ەتەدى. اياقتاعى ءجىپتىڭ الا بولۋى دا، ونىڭ كەسىلۋى دە جوعارىداعىلارعا جولاما، وندايدىڭ جولىن قولىڭنان كەلسە كەس، دۇنيەنىڭ ازى بىرەۋدىڭ ءبىر قۇلاش جىبىنە، ەڭ قۇرىعاندا بۇزاۋعا مونشاق بولار دەپ قىزىقپا، تۇساۋىنداعى ءجىپتى كەسكەندەي ونداي ارام وي كەزىكسە كەسىپ-قۇرتۇعا تىرىس دەگەنى. بۇل-ەكىنشى سەبەبى. ءبىرىنشى باستاعى ايتقانىمىزداي بالانىڭ كەلەشەگىنە جول اشۋ، اقجول تىلەۋ. جوعارىداعى ءبىز ءسوز ەتكەن بەسسالتتى قازاق ۇلعا دا، قىزعا دا ورتاق ىستەدى دە، الداعى اشاماي تويى، توقىم قاعۋعا بارعاندا ۇل اكەنىڭ، قىز شەشەنىڭ باۋلۋىنا ءبولىنىپ، تاربيەنىڭ ءتۇرى وزگەرەدى.
سۇندەت تويى. اتقا ءمىنۋ جاسىنا تولعان ياعني ءۇش جاسقا تولعان ۇل بالاعا ءتان تاعى ءبىر توي-سۇندەت تويى. بالانى سۇندەتكە وتىرعىزۋ قازاق حالقى يسلام ءدىنىن قابىلداعاننان كەيىن سالتىمىزعا كىرسە دە، كەلە-كەلە ول سالتىمىزعا مىقتاپ سىڭگەن. بىلەتىندەردىڭ ايتۋىنشا بۇل ءوزى ادام دەنەسىنىڭ تازالىعىنا ارنالعان شارالاردىڭ ءبىرى كورىنەدى. بالانى سۇندەتكە تاق جاسىندا وتىرعىزادى. ياعني ءۇش جاستا، بەس، جەتى، توعىز، تىم كەشىكسە ون ءۇش جاستا. بۇل جاستان كەشىكتىرۋگە بولمايدى. ويتكەنى شاريعات بويىنشا ۇل بالا 13 جاستا، قىز بالا 9 جاستا باليعاتقا تولادى دەيدى. باليعات جاسىنا تولعان ۇل بالانىڭ دا، قىز بالانىڭ دا ۇيلەنۋىنە بولاتىن كورىنەدى. ءبىراق بۇل شاريعات ىستىق ايماقتا مەكەندەيتىن ادامدارعا ارنالسا كەرەك. قازاق دالاسىندا ءجيى قولدانىلىپ كەلگەن سۇندەتكە وتىرعىزۋ ءتاسىلىنىڭ ەكى ءتۇرى بار. ولار: كەسۋ جانە شەتۋ. كەسۋ كوبىنەسە ەس توقتاتا قويماعان كىشكەنە بالالارعا قولدانىلادى دا، شەتۋ ەس كىرىپ، مارقايىپ قالعان بالالارعا قولدانىلادى. كەسۋ ءتاسىلىن قولدانعاندا بالانىڭ ۇرپىنە قابىعى ارشىلىپ، ابدەن كەپتىرىلگەن جىڭىشكە جۇمىر اعاشتى سۇعىپ، ءۇرپىنىڭ اعاش سۇعىلعان بولىگىن ىستىق سۋعا قايناتىلعان نە بولماسا وتقا قارسالانعان وتكىر ۇستارامەن اينالدىرا كەسىپ الادى. كەسىلگەن جەردەن قان اقپاۋ ءۇشىن ءشوپتىڭ نەمەسە اعاش بۇتاعىنىڭ سالقىن كۇلىن كەسەگە تولتىرىپ الىپ توڭكەرىپ قويادى. كەسە سىرعىپ كەتپەۋ ءۇشىن ونى تازا شۇبەرەكپەن بالانىڭ ەكى سانىنا تاڭىپ تاستايدى. بالانىڭ ۇستىنە كورپە جاۋىپ، جاڭ-جاعىنان قىمتاپ جانىندا ءبىر كىسى اندىپ وتىرادى. بالا نەعۇرلىم قوزعالماي تىنىش جاتسا، سالقىن تيمەسە كەسكەن جەرى تەز قارا قوتىرلانىپ، ۇزاماي جازىلىپ كەتەدى. ول ءۇشىن بالانىڭ سۇراعان تاماعىن، جاقسى كورەتىن ويىنشىعىن دايىنداپ كوز جازباي اندىپ وتىرۋ ءلازىم. مۇنداي جاۋاپتى ىسكە ءۇي-ءىشى، كورشى-قولاڭ تۇگەل ارالاسادى. بىرەۋ ەرتەگى ايتىپ الدارقاتسا، ەندى ءبىرى ولەڭ ايتىپ كوڭىلىن اۋلايدى. بالانىڭ سۇندەتىنىڭ جەڭىل بولۋى، بىرىنشىدەن، بالانىڭ كۇتىمىنە بايلانىستى بولسا، ەكىنشىدەن سۇندەت جاساعان ادامنىڭ قولىنىڭ جەڭىلدىگىنە بايلانىستى بولاتىن.
شەتۋ. كەسۋگە قاراعاندا جەڭىل. مۇندا بالانىڭ ءۇرپىن اينالدىرا كەسپەيدى، تەك ونىڭ ۇستىنگى جاعىن تىك تىلە سالادى. دەگەنمەن ەسەيىپ قالعان بالا بۇعان دا كوڭگىسى كەلمەي الەك سالادى. ەگەر ءوزىن سۇندەتكە وتىرعىزاتىنىن ەستىپ قويسا اتقا ءمىنىپ قاشىپ كەتۋدەن تايىنبايتىن بالالار بولعان. سۇندەت تويى دۋماندى تويدىڭ ءبىرى. مۇندا بالانى ارناۋلى «سۇندەت ات» دەپ اتالاتىن اتقا مىنگىزىپ، ساندەپ كيىندىرىپ، ۇكى تاعىپ، اۋىل-ايماقتى ارالاتادى، بالانىڭ ءوز اۋزىمەن تويعا شاقىرتادى. ءداستۇرلى سالت بويىنشا ويىن-ساۋىقتىڭ بار ءتۇرى كورسەتىلەدى. بالاسى سۇندەتكە وتىرعاندا اتا-اناسى «بالام مۇسىلمان ساناتىنا قوسىلادى» دەپ قۋانادى.
اشامايعا مىنگىزۋ. ۇل بالا قارا تابان بولىپ جەتىگە دەيىنگى جەردەن جەيتىن تاياعىنان قۇتىلىپ، كەز كەلگەن قۋراي مەن شىبىقتى ات قىپ اينالا شابا باستاسىمەن ءوزى قۇرالپى قىزداردان بولىنە باستايدى. ەسى دەرتى دۇزگە، مالعا اۋادى. ال قىزدار كوبەلەك قۋىپ، قۋىرشاق جاساپ سۇلۋ كورىنىسكە ءۇيىر بولىپ، ۇيدەن دە ۇزاماۋعا تىرىسادى. قاشان دا «مال، مالدى العان سوڭ ال» دەپ تاعدىرىن مالعا سۇيەيتىن قازاققا وسى مالدى باعۋ ءۇشىن بالا كەرەك. بالا بولعاندا-ۇل. اشاماي-ەردىڭ قاراپايىم ءتۇرى. اعاشتان جاسالادى. كەڭدىگى بالانىڭ اۋىنا لايىق. الدى-ارتىندا ەردىڭ قاسى سىقىلدى سۇيەنىشى بار. ۇزەڭگىسى جوق. ۇستىندە جۇمساق كوپشىگى بولادى. وسىنى جۋاس اتقا ەرتتەپ، ۇستىنە بالانى مىنگىزەدى. اۋىپ قالماسىن دەپ باسىندا ەكى اياعىن بايلايدى. سونان سون تىزگىندى بالاعا ۇستاتىپ، بىرەۋ اتتى الدىمەن ارقان بويى جەرگە، ونان سوڭ ونان الىسقا جەتەكتەيدى. سويتە-سويتە بالانىڭ ءوزى جۇرەدى. ءبىر-ەكى كۇننەن سوڭ اياقتى بايلامايدى بالا ءوز بەتىمەن كەلەدى. سونىمەن اينالاسى ءبىر جەتى دە اتقا جاقىندىق قانىندا بار قازاق بالاسى اشامايدى تاستاي ساپ ەرتوقىمعا مىنەدى. ۇزەڭگىگە اياعى جەتپەسە تارالعىعا سالادى. ءومىرىنىڭ قاق جارتىسى اتتىڭ ۇستىندە ءوتىپ، اۋى ەردە توزاتىن، قامىت اياق، قايسار قازاق العاشقى اشامايعا مىنگىزۋ تويىن وتكىزەدى. بۇل توي ءار اكە-شەشەنىڭ شاماشارقىنا قاراي بولادى. بايلار ءىرى قارا سويىپ كادىمگىدەي توي جاسايدى. كەدەيلەرى بۇيرەگى بىتەۋ، ۇلتابارى تولاتىنداي مايى بار لاعىن سويىپ، كورشىلەرىنە ىرىم جاسايدى. اۋلەتتىلەر كۇزدە بيە اعىتىپ، سىرگە جيار بەرگەندە ءبىر قۇلىنعا ەن سالىپ، اشامايعا مىنگەن بالاسىنا باسىرە اتايدى. جوقتار قولىنداعى ءبىر بيەسىنىڭ الدىداعى قۇلىنىن الدىن-الا اتاپ قويادى. قازاق ءۇشىن الدىمەن اشامايعا، ارتىنان تاي-قۇنانعا ءمىنۋ ات جالىن تارتتى دەگەن سوز. ات جالىن تارتتى دەگەن ءسوز-ازاماتتىقتىڭ باستاماسى. ويتكەنى قازاق بالاسى ۇدايى جاۋگەرشىلىكتە وسكەندىكتەن بە، الدە كوشپەلى ءومىردىڭ ءوزى قالىپتاستىرا ما ومىرگە ەرتە بەيىمدەلەدى. ەرتە ۇيلەنەدى. مال سوڭىنا ەرتە ىلەسەدى. بۇل تىرشىلىكتىڭ ءبارى قازاقتا اتپەن بىتەدى. سوندىقتان اشامايعا مىنگىزۋ ەرەكشە اتالادى. وسى اشامايعا مىنگەننەن باستاپ ات قۇلاعىندا ويناۋ، كەبەنەك كيىپ ەلدىڭ شەتى، بوراننىڭ وتىنە شىعۋ، ساۋىت كيىپ، ساداق ۇستاپ جاۋمەن شايقاسۋ، ءبارى-ءبارى اشامايعا مىنۋدەن كەيىنگىلەر. اشامايعا بالانى مىنگىزىپ كورشى-قولاڭ، جاقىن-جۋىق جينالعاندا بۇرىنعى دانالاردىڭ جوعارىداعىداي كوسەم سوزدەرى كوپ ايتىلادى. ونداي ىنجىقتارعا ۇقساماسىن دەپ ۇلكەندەر بالاعا باتا بەرەدى. اشامايعا مىنگىزۋدىڭ ءبىر جاعى وسى باتانى الۋ. . . .
توقىم قاعۋ. اشامايعا مىنگەن سوڭ ىلە-شالا باسىرەسىنە مىنگەن بالا ءبىرىنشى رەت ۇيىنەن الىسقا جولاۋشىلاعان دا اكە-شەشەسى ءبىر مالىن سويىپ، ونىڭ توقىم قاعارىن وتكىزەدى. ال توقىم قاعۋ اق ينەتتەن، ادال كوڭىلدەن مىندەتتى تۇردە اتقارىلاتىن ادەت. مىنە، وسىدان كەيىن قازاق بۇل بالاعا ارنايى ايىل-تۇرمان، ەر-توقىم، جۇگەن-نوقتا، شىدەر مەن كىسەن، ارقان دايىندايدى. بىلايشا ايتقاندا باسىرەنى جابدىقتاۋ شارت. سۇيتەتىنى وسىدان باستاپ بالانى باۋلۋ، ەڭبەككە تاربيەلەۋ-انىعىراق ايتقاندا وقىتۋ باستالادى. قازاقتا مەكتەپ تە جوق. مەدىرەسە از. نادان، بالالارى تاربيەسىز دەپ كەۋدەسىمەن ات باسىپ كەتە جازداپ جۇرگەندەر-شەتىنەن ءدويدالا، پىلگە ۇرگەن يتتەر. ولار قاشاننان بەرى قانشا ۇرسە دە تۇيەنىڭ ۇستىندەگى قازاقتى قابا العان جوق. «توقىم قاعۋ» سولارعا قاققىزباۋدىڭ، سوعىسسا جەڭىلمەۋدىڭ العاشقى ساباعى. ءبىز وسى «توقىم قاعارعا» دەيىن بالانىڭ ون جاس اينالاسىنداعى كەزىن ءسوز ەتتىك. بۇعان دەيىنگىنىڭ ءبارىن قازاق بالالىق كەز دەيدى. جۇگەن-قۇرىقسىز دەربەس شاق دەيدى دە، وننان اسا ەڭبەك مەكتەبىنە كىرگىزەدى، وقىتادى. ءبىز بۇنى قازاقتىڭ جاستى بولۋىمەن تۇسىندىرەيىك.
قىز بالانىڭ قۇلاعىن تەسۋ. ەكى-ءۇش جاسقا كەلگەن سوڭ-اق قىز بالا ءوز تابيعاتىنا تارتىپ قۋىرشاق جاساپ، ءۇي جاساپ ويناۋعا اۋەستەنەدى. جىلتىراۋىق زاتتارعا، قىزىلدى-جاسىلدى كيىمگە قىزىعادى. وسى تۇستا قىز بالاعا ارنالعان جاڭا ءبىر قۋانىشتىڭ ءساتى تۇسەدى. ول-قىزشا كيىندىرىپ، قۇلاعىن تەسۋ. قۇلاعىن تەسەتىن كۇنى قىز بالاعا قوس ەتەك كويلەك، كەستەلى كامزول، ۇكىلى تاقيا كيگىزەدى. اۋىل ايەلدەرى تۇگەل جينالىپ، ەڭ قولى جەڭىل دەپ تانىلعان ايەلگە جول بەرەدى. قۇلاق تەسۋدىڭ دە ەكى ءتۇرلى ءادىسى بولعان. ونىڭ ءبىرى-كۇمىس ينەمەن تەسۋ، ەكىنشىسى-تارىمەن تەسۋ. كۇمىس ينەمەن تەسكەندە ينەنىڭ ۇشىن قارسالىپ، ابدەن سالقىنداعان كەزدە بالا سەزبەي قالاتىنداي شاپشاڭدىقپەن تەسىپ، ورنىنا جىڭىشكە جىبەك ءجىپ، نە بولماسا جىڭىشكە كۇمىس سىم وتكىزىپ قويادى. ينەمەن تەسكەن جەر ابدەن جازىلىپ، ءجىپتىڭ نە كۇمىس سىمنىڭ ورنى بىتەلىپ قالمايتىنداي بولعان كەزدە جەڭىل سىرعا تاعىلادى. تارىمەن كەسۋ ۇزاق ۋاقىت السا دا ونى بالا قىزىق كورەدى، كەيدە ءوزى-اق تەسىپ تاستايدى. ول ءۇشىن اقتالعان تارىنىڭ ەكى ءتۇيىرىن قۇلاقتىڭ مايلىلىعىنىڭ ەكى جاعىنا تۇسپا-تۇس كەلتىرىپ قويىپ، باس بارماقپەن سۇق ساۋساقتىڭ اراسىنا سالىپ جايلاپ ۋقالايدى. شەمىرشەگى قاتپاعان ۋىز ەت پەن تەرىنى ەكى ءتۇيىر تارى لەزدە تەسىپ شىعادى. مۇندا قۇلاقتان قان دا شىقپايدى. كەسىلگەن جەرگە جىبەك ءجى، نە جىڭىشكە كۇمىس سىم، كەيدە ءتىپتى جەڭىل سىرعانىڭ ءوزىن وتكىزىپ تاستايدى. ۇل مەن قىزدى ەجەلدەن قوس كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساناعان حالقىمىز قىز بالاعا ارنالعان بۇل قۋانىشقا اقتارىلا قۋانىپ، ۇلان-اسىر توي جاسايتىن. بۇل قىز بالانىڭ ومىرىندەگى وزىنە ءتان دارا قۋانىشتىڭ الدى.
كوگەنتۇپ. قوناققا كەلگەن تۋىسقاندارى، نە جاقسى دوس، جولداسى كەلسە بالاسىمەن ولارعا دەگەن قۇرمەتى مەن سىيلاستىعى ءۇشىن بالاسىنا قۇلىن، نە بۇزاۋ، نە قوزى بەرەدى. بۇل «كوگەنتۇپ» بالاعا تۋىستىق قاتىناستى بىلدىرەدى.
جەتى اتا.جەتى اتاعا دەيىن قازاق تۋىستىق قاتىناستى ۇزبەيدى. سوندىقتان جەتى اتاعا دەيىنگى ۇل-قىزدارعا ۇيلەنۋگە رۋحسات ەتىلمەيدى.
ايدار. ۇلبالاعا ارنالعان ءسان ۇلگىسى. ۇل بالانىڭ توبەسىنە شاش قالدىرىپ، ءبىر بۇرىم قىلىپ ءورىپ قويادى. ادەمى كورىنەدى.
كەكىل. بالانىڭ شاشىن ادەمىلەپ الىپ، ماڭداي تۇسىنا شاش قالدىرادى، ماڭدايىنا ءسال ءتۇسىرىپ قويادى. مۇنى كەكىل دەيدى. «كەكىل» ۇلبالاعا جاراسىپ تۇرادى.
تۇلىم. «ايدار» مەن «كەكىل» سياقتى ادەمىلەپ الىپ، ەكى جاعىنان بىردەي جەلكەسىنە قاراي از شاش قالدىرادى. تۇلىم قىز بالالارعا ءتان، كەيدە ۇلدارعا قويادى.
اساتۋ. تاباقتان ەت الىپ بەرۋ. بۇدان كەيىن قالعان ەتتى اقساقالدار جيناپ الىپ، ءوز قولدارىمەن بەرەدى. بۇل ءداستۇردى جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆ جاقسى كورگەن. مۇنىڭ ءبارى جاقسى نيەتپەن ىستەلگەن.
سەلتەتكىزەر. ناۋرىز مەيرامىمەن بىرگە كەلەتىن ۇلتتىق سالت-ءداستۇر. جۇرەگىن ماحاببات وتىمەن جاۋىلعان عاشىعىنا بۇل كۇنى سەرىلەرىمىز «سەلتەتكىزىلەرگە» تازالىقتىڭ، پاكتىكتىڭ نىشانى (بەلگىسى) رەتىندە اينا، تاراق ءيىسۋ سىيلاعان ەكەن.
ۇيقاشار. بويجەتكەندەر (قىزدار) بوزبالانى كوڭىلى حوش كورسە، جاس مالدىڭەتىنە ۋىز قوسىپ، ءدامدى تاعام دايىنداعان. استارلاپ پىسىرىلگەن ءدامنىڭ اتى. «ۇيقىاشار» دەپ ايتىلعان.
اۋزىنا تۇكىرۋ. قازاق حالقى ءوزىنىڭ باتىرلارىن، اتاقتى اقىندارىن، بيلەرىن، شەشەندەرىن وتە جوعارى باعالاپ وتىرعان. ءاربىر اتا-انا ءوز بالاسىنڭ سولارعا ۇقساعانىن جاقسى كورگەن. سول سەبەپتى سونداي ادامداردان بالاسىنىڭ «اۋزىنا تۇكىرۋدى» سۇراعان. بالاسىنىڭ بويىنان سول ادامدارعا ۇقساعانىن كورگىسى كەلگەن.
تىيىم. باسقا دا حالىقتار سەكىلدى قازاقتارعا تىيىم سالىناتىن بولادى. مىسالى: تىزە قۇشاقتاپ وتىرۋ دەمەك بۇدان بىلاي ەشكىمدى قۇشاقتاماۋ. ءۇي ىشىندە ىسقىرماۋ، جەر تايانۋعا، ءبۇيىرىن تايانۋعا بولمايدى. جولداسىنان، نە بالاسىنان ايرىلعاندا ايەلدەر ءبۇيىر تايانادى. تابالدىرىقتى باسۋعا بولمايدى، جاقىن ادامدارىنا پىشاق، يت سىيلاۋعا بولمايدى-جاۋىعىپ كەتۋى مۇمكىن دەيدى. ۇلكەن ادامداردىڭ جولىن كەسپەۋ-بۇل ادەپتىلىك.
قوزى جاسى-قازاق ۇلدى وننان اسىسىمەن قوزى جاسى اتايدى. بۇل شاقتا بالانىڭ مىندەتى، ىستەيتىنى-قوزىنى باعۋ. بۇل ەڭبەككە باۋلۋدىڭ قازاقشا باستاۋىش كلاسى ىسپەتتى. قوزى جاسى اتالۋى دا سودان. جوعارىداعى ءوزىمىز ءسوز ەتكەن كەرەعارلار ايتقانداي، قاعاز-قالام ۇستاپ پارتادا وتىرعان وقۋشىسى بولماعانىمەن، ورىستە قولىنا اق تاياق ۇستاپ، ەڭبەككە شىنىعىپ جۇرگەن بالاسى بار قازاق ءبىر جاعىنان زيان تارتسا، ءبىر جاعىنان پايدا تاۋىپ جاتتى. تۇبىندە وقۋ-عىلىم تەرىس ەمەس قوي. ءبىراق تۇيەنىڭ ءوزى-تۇيە، قۇمالاعى تۇيە بولمايتىنىنداي وقىعاننىڭ ءبارى ويلاعان جەردەن شىعا بەرمەيدى. . ال انا قوزى جاسى دەپ اتالاتىن ەڭبەك مەكتەبىندەگىلەر شوگەلدىككە قانشا ايتقانمەن بەيىم كەلەدى. بۇل ارادا ءبىز وقۋدان ات-توندى الا ءقاشۇدان اۋلاقپىز. ءبۇيتۋ قاتە. اڭگىمە قازاقتىڭ ەرتەدەگى ءالقيسساسى جونىندە بولىپ وتىرعان سوڭ، سول كەزدەگى قازاقتاردىڭ بالا تاربيەسى-وقىتۋى بولمادى دەگەندەرگە ەسكەرتۋ جاساۋ عانا. ويتكەنى قازاق بالاعا جاستايىنان قاتال قاراعان، باۋلي بىلگەن. كەي حالىقتىڭ قوزى جاسىن داعىلارى سارى دالادا سارىلىپ قوزى باقپاق تۇر عوي، جەڭىل-جەلپى كيىنىپ ەسىك الدىنا شىقسا اۋىرىپ قالادى. الماتىنىڭ كەيبىر بيىك ۇيىنەن باسقانى كورمەگەن ون جاستى قويىپ، جيىرماداعى بالاسى اۋىلعا كەلگەندە وتىن بۇتا، نە جار دەپ قولىنا بالتا بەرسەڭ بالتانى كورمەگەن ونداي قاتتى قايىرىم ەڭبەكتى ىستەپ كورمەگەندىكتەن بالتانى اعاشقا ەمەس، اياققا تيگىزىپ جارالانىپ قالعانىن كورگەنبىز. قازىرگى حالىققا قوزى جاسىنداعى بالاعا نەشە ءجۇز قوزىنى يت ارقاسى قيانعا اپارىپ جايۋ وتە قيىن كورىنگەنىمەن، ول كەزدە ول جاستاعىلارعا ونان جەڭىل جۇمىس جوق. مالدىڭ دا باعۋعا ەڭ وڭايى-قوزى.قوي جاسى-قوزى جاسىنداعى بالا ون بەسكە-وتاۋ يەسى دەلىنەتىن جاسقا كەلىسىمەن باستاۋشتى ءبىتىرىپ، جوعارى كلاسقا كوشكەن وقۋشىدىي كاسىبىن اۋىستىرادى. وتاۋدىڭ يەسى دەپ ءۇمىت كۇتىپ وتىرعان جاستى قوي باعۋعا جارامايدى دەپ قازاق ەشقاشان ويلاعان ەمەس. سوندىقتادا ون بەس پەن جيىرما بەستىڭ اراسىن قوي جاسى دەگەن ەرتەدە. ال سيىر مەن تۇيەگە يە بولۋ كارى-قۇرتاڭنىڭ سىباعاسى. قازاقتىڭ ەرتەدەگى ەڭ كوپ ۇستاعان مالى جىلقى مەن قوي، وناڭ سوڭ تۇيە. ون بەس پەن جيىرما بەستىڭ اراسىن قوي جاسى دەيتىنى ءبىر قورا قويدى يتقۇسقا جەگىزبەي، جوعالتپاي باعۋ. جاۋىن-شاشىندا، بوراندا امان ساقتاۋ، كۇن شىققاننان قاس قارايعانشا جالىقپاي جايىپ، كەڭ دالادا جاپادان جالعىز ءجۇرۋ، وسى جاستارداعى ادامنىڭ عانا قولىنان كەلەدى. ون بەستەگىلەردىڭ دە وتە ءبىر قاعىلەزى بولماسا ءتوزۋى قيىن. ءبىراق توزبەۋگە بولمايدى. دالا تىرشىلىگىندە ءوسىتۋ زاڭ. كونبەسە باسقاداي كاسىپ كەم دە كەم، كۇن كورە المايدى. بۇل قوي جاسىنان ەتى تىرىلەر عانا، سەنىمدىلەر عانا جىلقى جاسىنا اۋسادى. ەمتيحاننان وتە الماعاندارى سول قويدىڭ سوڭىندا ماڭگى قالادى.
جىلقى جاسى-قاي حالىقتا بولماسىن جيىرما بەس جاس بەلدىڭ بەكىپ، قابىرعانىڭ قاتقان كەمەل كەزى. جاۋلارى جىلقىسىن ايداپ، قىزىن الىپ قاشاتىن ەرتەدەگى قازاقتىڭ ەڭ ۇلكەن اۋىرتپالىعى مەن ەڭ جاقسى راحاتى دا جىلقىدا بولعان. كۇنى دە، ءتۇنى دە ازاپقا تولى جىلقىنى سەنىپ تاپسىرۋ جيىرما بەس پەن قىرىقتىڭ اراسىنداعىلارعا عانا لايىق. ات قۇلاعى كورىنبەيتىن بوراندا تۇمسىعىنا وقتاۋداي مۇز قاتقان اتپەن بىرنەشە كۇن ءجۇرىپ جىلقىعا نە بولۋ، الدىنان توساتىن، ۇلىپ سوڭىنان قالمايتىن قالىڭ قاسقىرعا جەگىزبەي، ەكى كۇننىڭ بىرىندە تەبىنىپ ساقاداي-ساي جاۋعا بەرمەۋ جيىرما بەس پەن قىرىقتىڭ اراسىنداعىلاردىڭ عانا قولىنان كەلەدى. بۇل كەزدى قازاق حالقى سوندىقتاندا جىلقىنىڭ جاسى دەگەن، ادىپتەپ ايتساق بۇنىڭ ءوزى بۇرىنعى قازاقتىڭ ەڭبەككە باۋلۋداعى جوعارى مەكتەپتى بىتىرگەنى.
پاتشا جاسى- قازاقتا پاتشا بولىپتى دەگەندى ەستىمەدىك. كەيبىر پاتشاعا بەرگىسىز حانداردىڭ بولعانىن ەكىنىڭ ءبىرى-ەگىزدىڭ سىڭارى بىلەدى. قازاقتاعى پاتشا جاسى دەگەن مىنادان شىقسا كەرەك. جالپى شىعىس مۇسىلماندارى جاسى تولسا دا، اقىلى قالىپتاسپادى دەپ قىرىققا كەلمەگەندى قولدارىنان كەلگەن جاعدايدا دا پاتشا قويعىزباعان. مولشەرى قىرىقتى پاتشا جاسى دەۋدى ءبىز سولاردان ۇيرەنسەك كەرەك. ءاسىلى قازاقتار قىرىقتى-قىناپتان شىققان قىلىشتاي دەپ ارداقتايدى.
جاۋاپتى رەداكتورى : مۇحيت امانتاي ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
- 1.
جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
2.
قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
4.
ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.
تەلەفون: 67 /65368365-010 حات ساندىعى: kazakh@peopledaily.com.cn
بۇل بەتتىڭ مەنشىك ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان، كەلىسىمنەن وتپەگەندە كوشىرىپ پايدالانۋعا بولمايدى
Copyright © 1997-2012 by www.people.com.cn. all rights reserved
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى 
بۇل حابارعا باعاڭىز
لەبىز جازۋ
