- ورتالىق
- ەل ءىشى
- شينجياڭ
- حالىقارا
مادەنيەت
ارناۋلى تاقىرىپ
شاكارىم باعىندىرعان رۋحانيات شىڭى − ابايدىڭ ورىندالماعان ارمانى
2015.09.23 10:28
− تۇرسىن اعا، اباي، مۇحتار اۋەزوۆ مۇرالارىنا تەرەڭ بويلاپ جۇرگەن ساناۋلى عالىم بار دەسەك، سونىڭ ءبىرى ءوزىڭىز. جالپى ابايعا قاراپ بوي تۇزەيتىن قازاق ءۇشىن، مۇنداي زەرتتەۋلەر، دەرەكتەر قۇندى ەكەنى بەلگىلى. ءسىز وسى قۇنانباي، اباي، مۇحتار اۋەزوۆ تۋرالى دەرەكتەردى قالاي جينادىڭىز؟
− بۇل ءۇش تۇلعانىڭ ءومىر تاريحىن، شىعارمالارىن، كوزقاراستارىن بالا كەزىمنەن قۇلاعىما قۇيىپ، بويىما ءسىڭىرىپ، ەستىپ ءوستىم. مەن سوزگە دەن قويا باستاعان الپىسىنشى جىلدارى ابايدىڭ، شاكارىمنىڭ، مۇحتاردىڭ كوزىن كورگەن قاريالار بار بولاتىن. ەستيار تارتا باستاعاننان سولاردىڭ اڭگىمەسىن تىڭداپ ءوستىم. سيراقباي دوسماعامبەتوۆ دەگەن ابايمەن وسكەنبايدان بارىپ قوسىلاتىن قاريا سول جىلدارى ايپارا انادان باستاپ توعجانعا دەيىنگى اتالارىنىڭ قورىمىن ەكى - ءۇش جىل قاتارىنان تۇگەندەپ، باسىنا بەلگى قويىپ شىقتى. بۇكىل اۋىلداعى جالعىز قۇدىقتى سول كىسى ءوزىنىڭ ءۇيىنىڭ الدىندا قازدىرعان بولاتىن. سۋ الا بارعاندا مەنىمەن ءبىر سىنىپتا وقيتىن نۇرعازى اتتى بالاسىمەن قاتار وتىرعىزىپ قويىپ ىرعىزبايدىڭ شەجىرەسىن، كىمنىڭ اۋىلى قاي جەردە، ول قاي جەردە جەرلەندى، ونىڭ باسىنا قانداي بەلگى قويىلدى، سونىڭ ءبارىن ايتىپ بەرەتىن. سوزگە ءۇيىر تارتىپ، العاشقى ماقالام گازەتكە باسىلعان سوڭ، 7 - ، 8 - سىنىپتاردان باستاپ كەيدە سونداي ساپارعا مەنى دە بىرگە الىپ شىعىپ ءجۇردى. ءبىز بەلتەمىرگە دانەكەرلەنگەن، ادام اتتارى جازىلعان قاڭىلتىرلاردى ورناتامىز. مىسالى، توعجان ۇزاتىلعان اققوزىنىڭ اۋىلى مەن قورىمىن، ەركەجاننىڭ قىستاعىن، قوڭىراۋليەنى، ورازبايدىڭ مايقۇدىعى، بەيسەنبايدىڭ تىرىدەي كومىلگەن قۇدىعى، مىرزاشوقىنى، بارلىبايدىڭ جازىعىن، قوداردىڭ قارا جارتاسىن، شاكارىمنىڭ قىستاۋىن، ىرعىزباي تۇقىمىنىڭ اتا قورىمىن، نىسان ابىزدىڭ زيراتىن، وسكەنبايدىڭ اسى بەرىلگەن كوكشەتاۋدى، ەڭلىك - كەبەكتىڭ قورىمىن، «قورعانسىزدىڭ كۇنىندەگى» عازيزانىڭ زيراتىن، اقشوقىنى، شۇنايدى، جيدەبايدى، باقاناستى، شيلى كەزەڭدى، حان بيىگىن سول جىلدارى كورىپ، سىرىن ءبىلدىم. بۇلار شاعان - قاراۋىل - سەمەي كۇرە جولىنان ونشا قاشىق ەمەس مەكەندەر بولاتىن. سونىمەن قاتار، توقتامىس باتىردىڭ تۋىن ساقتاعان ءابىش اقساقالدىڭ اڭگىمەسىن تىڭداۋدى جانە ول ۇيدەن ءدام تاتۋدى ءيىسى توبىقتى بالاسى وزىنە ۇلكەن قۇرمەت سانايتىن. ال سول كىسىنىڭ ۇلى نۇعىمان اعا مەنى جانىنا تارتتى، نەمەرەسى نەسىپباي، بەكەندەرمەن قاتار وقىعاندىقتان، قوناق كەلگەن كەزدە قۇلاق تا بۇيىرىپ قالىپ ءجۇردى. شاكىر ابەنوۆ مارقۇم ايلاپ جاتاتىن. لەيمەن دەگەن اقىن قاريا دا اڭگىمەشى ادام ەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءوز ءۇيىڭنىڭ تابالدىرىعىنان سىرتقا اتتاساڭ بولدى، اباي، شاكارىم، مۇحتار عانا ەمەس، سوناۋ ىرىسپەكتەن باستاپ قۇنانبايعا دەيىنگى ادامداردىڭ تۇقىمىنا جولىعاسىڭ، اڭگىمەسىن تىڭدايسىڭ. اقساقالداردىڭ اڭگىمەسىن ايتىپ بەرەمىن دەپ «رۋ ارازدىعىن قوزدىرعان بالا ەمەس، پالە» رەتىندە 9 - سىنىپتا مەكتەپتەن ءبىر اي شىعارىپ جىبەرگەنى دە بار. مەنىڭ بۇكىل عۇمىرىم وسى ءۇش تاۋ تۇلعاعا ارنالدى دەسەم دە بولادى. ەندى وسىنشا جيناعان دۇنيەدەن قورىتىندى جاساۋ كەرەك.
− قۇنانبايدى ادەبيەتشى قاۋىم زەرتتەپ، ادىلەتتى، دانا ادام ەكەنىن تانىدى. الايدا «اباي جولىنىڭ» اسەرى بولۋ كەرەك، جالپاق جۇرت قۇنانبايدى قاتىگەز تۇلعا رەتىندە بىلەدى. قالىڭ قازاققا قۇنانبايدىڭ شىنايى تۇلعاسىن ايتاتىن ۋاقىت كەلگەن شىعار...
− ۋاقىتى كەلگەن جوق، ءوتىپ كەتتى جانە ونداي شىعارمالار، زەرتتەۋلەر بار. تەك سونى وقيتىن، وقىپ قانا قويماي قۇنانباي ايتقانداي ىشىنە توقيتىن ادام جەتپەيدى. ال «اباي جولى» رومان - ەپوپەياسى − كوركەم شىعارما. قۇنانباي قاجى وبرازى تۇگىلى رومانداعى اباي بەينەسى ومىردەگى اباي ەمەس. بوياۋى قوسىلعان كوركەم شىعارما. ءبىزدىڭ وقىرماندارىمىزدىڭ تالعامى تومەن. سوندىقتان دا ولار، وكىنىشكە وراي، كەيبىر ادەبيەتتانۋشىلارىمىز دا ومىرلىك شىندىق پەن كوركەمدىك شىندىقتى اجىراتا المايدى. ومىرلىك شىندىق بىتكەن جەردەن شىعارما باستالادى. ونىسىز كوركەم شىعارما جازىلمايدى. ال ءبىز وسى ۋاقىتقا دەيىن «اباي جولىنداعى» اباي بەينەسى ارقىلى ابايدىڭ، قۇنانباي بەينەسى ارقىلى قۇنانبايدىڭ ءومىرىن ءتۇسىندىرىپ كەلەمىز. بۇل ساۋاتسىزدىققا پارا - پار تۇسىنىك.
− ال قۇنانبايدىڭ شىن بەينەسى قانداي؟
− وسى ورايدا قۇنانباي قاجى، حاكىم ابايعا قاتىستى ءبىر قىزىقتى دەرەكتى بايانداپ وتەيىن. ءبىز قۇنانبايدى ءوز زامانىنىڭ وقىمىستىسى، عۇلاماسى، قايراتكەرى دەپ بىلەمىز. ول جاستايىنان بيلىككە، دۇنيە ىسىنە كوپ ارالاسادى. سونداي تۇلعا ءومىرىنىڭ سوڭىندا تىرشىلىكتەن باز كەشىپ، تاقۋا بولىپ، ىلىمگە باس ۇرادى. بىردە بولىس اباي 2 − 3 ايداي جەر داۋى، جەسىر داۋىمەن سىرتتا جۇرەدى. اكەسى كىتاپ وقىپ، وي قۇشاعىندا ءجۇر دەگەندى ەستىپ، اۋىلعا كەلەدى. اباي قۇنانبايدىڭ الگى كىتابىن كۇنىنە 2 - 3 بەتتەن عانا وقىپ، تەرەڭ ويلانىپ جۇرگەنىن بايقاپ جۇرەدى. ءبىر اپتا وتكەسىن اباي سۇرايدى: «تاتە، مىنا كىتاپتى ۇزاق وقىدىڭىز عوي، ماعىناسى تەرەڭ كىتاپ پا؟». قۇنانباي قاجى: ءيا، بۇل كىتاپتىڭ ماعىناسى تەرەڭ، تاريحات قوي، - دەيدى. «تاتە، ءسىزدى ءدىن عىلىمىنىڭ دانىشپانى عوي دەپ جۇرسەم، ءالى <تاريحاتتا> ءجۇرسىز بە؟ <اقيقاتتىڭ> الدىندا تۇر ەكەن دەسەم» دەيدى اباي. قۇنانباي ءسال كىدىرىپ، باسىن شايقاپ «ءاي، ابايجان، مەن سەنى دە تولىق ساۋاتتى ەكەن دەسەم، الى كەمەلىڭە جەتپەپسىڭ عوي. تانىمنىڭ نەگىزى وسى تاريحات ەمەس پە؟! تاريحاتسىز شاريعات تا، ماعريفات تا، اقيقات تا جوق. وسىنى ۇقپاعان ەكەنسىڭ عوي، ابايجان!» دەيدى. سوندا اباي ءۇنسىز قالىپتى. سىرتقا شىققان سوڭ ۇزاق باسىن شايقاپ تۇرىپ: «تاتەمنىڭ عىلىمى نەتكەن تەرەڭ ەدى. ورىنسىز سۇراق قويۋعا بولمايدى ەكەن. مەن بەتىن عانا قالقىپ كەتىپپىن عوي. شىندىعىندا دا <تاريحاتسىز> − <شاريعات> تا، <ماعريفات> تا جوق ەمەس پە. <اقيقاتتىڭ> الدىندا تۇرسىز دەگەنىم ءولىم تىلەگەنىم ەكەن عوي. اتتەڭ، ساۋاتسىزدىق - اي!» دەپ قاتتى وكىنىپتى.
ءتورت كىتاپتىڭ شىندىعىنا كوزى جەتكەن دانا ابايدىڭ ءوزىن ورنىنا قويىپ، جۇرەگىن سۋىتقان قۇنانبايدىڭ ءبىلىم دارەجەسى سوندا قانداي دەڭگەيدە بولعانى؟ ابايعا: «مەكتەپ كورمەگەن مەن بىلگەندە، ءۇش جىل مەدرەسەدە وقىعان سەن نە توقىعانسىڭ؟» دەپ تۇر. راسىندا، قۇنانباي وقىسا، قازاق اقىل - ويى قانداي دارەجەگە كوتەرىلگەن بولار ەدى، وزدەرىڭىز ويلاپ كورىڭىزدەرشى! ال وسىندا ايتىلعان «شاريعات»، «تاريحات»، «ماعريفات» جانە «اقيقات» بولمىستى تانۋدىڭ عىلمي - تانىمدىق، اقىلي ساتىلارى، ياعني شاكارىم ايتقان «اۋەلگى، ەڭ العاشقى قوزعالىس يەسىن سانامەن سەزىپ، ءار ءبىلىمىن ءبىلىپ، تانىپ، سول ارقىلى ماعريفاتتانىپ، ياعني ءتانىڭدى دە، جانىڭدى دا تازارتىپ، ار جولىن ۇستانا وتىرىپ <اقيقاتتى> تانۋ». شىندىعىن ايتقاندا، قازىرگى ءبىزدىڭ فيلوسوف - تەولوگتارىمىزدىڭ ءوزى دە جەرىنە جەتپەگەن تانىمدىق ساتىلار. ال، فيح دەگەنىمىز سونىڭ ىشىندە جەردىڭ بەتىندەگى ادامداردىڭ اراسىنداعى ۇيلەسىمدىلىكتى، سيلاسىمدىلىقتى، تىرشىلىك قوزعالىسىن قالىپتا ساقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن زاڭدىق ەرەجەلەر. ال، بىزدە زاڭدىق قۇقىقتاردى بىلەتىن پروفەسسور جاراتىلىستانۋدى، فيلوسوف پروفەسسور ءدىني تانىمدى، ادەبيەتتانۋشى پروفەسسور تاريحتى، تاريحشى پروفەسسور ارحەولوگيانى بىلمەيدى. ال «شاريعاتتان» ءوتىپ، «ماعريفاتتانىپ»، «تاريحاتتى» تالقىعا سالعان جانە وقىماعان اكەسىنىڭ ءبىلىم دەڭگەيى وقىعان جانە دانا ۇلىنان اسقان قۇنانباي مەن ابايدىڭ سانا دەڭگەيى سوندا قانداي دەڭگەيدە بولعانى؟ اقىل جەتپەيتىن دەڭگەيدە. دەمەك، ول ەكەۋى اباي جازعانداي «عىلىمعا سۇيەنە وتىرىپ اقىلىمەن مىنا دۇنيەنىڭ سىرىن بىلگەندەر».
− حاكىم اباي: «كوكسەگەن ارمانىمدى شاكارىم ارقىلى ورىندايمىن»، - دەپ ەدى. ول نە ارمان؟
− اباي اڭساعان مۇراتتارعا شاكارىم جەتتى. ول ەڭ الدىمەن ارلى، جانى تازا، اق جۇرەك (ماعريفاتتانعان) عۇلاما دارەجەسىنە كوتەرىلدى. ەكىنشىدەن، ابايدىڭ ءوتىنىشى بويىنشا ول جات جۇرتتاردى ارالاپ، ەل كوردى، جەر كوردى، ەڭ باي كىتاپحانالاردىڭ سورەسىن اقتاردى. تۇرىك، اراب، پارسى، ورىس مۇراعاتتارىمەن تانىستى. الەمدى شارلاپ كەلىپ، عىلىممەن اينالىستى. سول اباي اڭساعان ءار ءىلىمنىڭ نەگىزىن تولىق ءتۇيسىندى، جۇرەگىنە بەكىتتى، ءوزىنىڭ پوەزيالىق جانە فيلوسوفيالىق شىعارمالارى ارقىلى قازاققا جەتكىزدى. شاكارىمنىڭ قازاق تاريحىن، شەجىرەسىن زەرتتەۋىنە دە، قاجىلىققا بارۋىنا دا اباي سەبەپشى بولدى. اقىن، شاكىرت، ءىنىسى رەتىندە دە ەكى عۇلاما اراسىندا تەرەڭ بايلانىس بار.
سۇحپاتتاسقان: داۋرەن سەيىتجان ۇلى (قازاقستان)
ىقشامداپ دايىنداعان: مۇرات ىبىراي ۇلى
«شينجياڭ گازەتى» - التاي اقپارات تورابى
جاۋاپتى رەداكتورى : نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
- 1.
جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
2.
قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
4.
ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.
تەلەفون: 67 /65368365-010 حات ساندىعى: kazakh@peopledaily.com.cn
بۇل بەتتىڭ مەنشىك ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان، كەلىسىمنەن وتپەگەندە كوشىرىپ پايدالانۋعا بولمايدى
Copyright © 1997-2012 by www.people.com.cn. all rights reserved
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى 
بۇل حابارعا باعاڭىز
لەبىز جازۋ
