ءتىل تاعدىرى ــ ۇلت تاعدىرى
ىسپانديار سولتاش ۇلى
2013.09.25 15:25 كەلۋ قاينارى : حالىق تورابى
{ ءارىپتىڭ ۇلكەن-كىشىلىگى كىشى ورتا ۇلكەن} باسىپ شىعارۋ
ءﺗﯩﻞ ــ ﺍﺩﺍﻣﺪﺍﺭ ﺍﺭﺍ ەڭ ماڭىزدى ﻗﺎﺭﯨﻢ-قاتىناس جاساۋ ﻗﯘﺭﺍﻟﻰ. ول ءﺑﯩﺮ ﯗﻟﺘﺘﯩﯔ ﯗﻟﺖ ﺑﻮﻟﯩﭗ ەڭسە كوتەرىپ تۇرۋىنداعى بىردەن-ءبىر ﻧﻪﮔﯩﺰﮔﻰ ﻓﺎﻛﺘﻮﺭ. ۇلت رۋحىنىڭ ارقاۋى، ۇلت مادەنيەتىنىڭ مايەگى. ۇلتىمىز ەجەلدەن «ونەر الدى قىزىل ءتىل» دەپ، ءتىلدى كۇللى ونەردىڭ بيىگىنە شىعارا باعالاعان. ءتىل بەلگىلى ءبىر ۇلتتىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىنە جالعاستى مۇراگەرلىك ەتۋىندەگى ەڭ قاجەتتى قارۋ ەسەپتەلەدى. ەگەر ءبىر ۇلت جونىنەن ايتقاندا ونىڭ ءتىلى ساقتالماسا، سول ۇلت مادەنيەتى ءوزىنىڭ تىرشىلىك تۇعىرىنان ايرىلادى. سوندىقتان ءتىلدىڭ تاعدىرىن ۇلتتىڭ تاعدىرى دەپ ايتۋعا ابدەن بولادى.
ءتىل جايشىلىقتا ادامداردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناس جاساۋ قۇرالى عانا بولىپ قالماستان، قايتا ول ۇلتتىق بوياۋى قانىق، تاريحي، مادەني استارى تەرەڭگە تامىر تارتقان قوعامدىق قۇبىلىس ەسەپتەلەدى. ول ءبىر ۇلتتىڭ ءوز ىشىندە ۇلتتىق سەزىمىنە دانەكەر بولاتىن، ءوزىن وزگە جۇرتقا تانىتاتىن ماڭىزدى بەلگىسى. ءتىل ادامزاتتىڭ عاسىرلار كەشۋى ارقىلى بىرتىندەپ قالىپتاستىرعان ەڭ قۇندى جەتىستىگى، سارقىلماس بايلىعى. ەگەر ءبىر ءتىل جويىلسا، سول ءتىل ارقىلى قالىپتاسقان بارلىق قۇندىلقتار جانە تاريح قاتپارلارىندا كومىلىپ جاتقان كۇللى مادەني قۇبىلىستار سونىمەن بىرگە جويىلادى. بەلگىلى ءبىر ءتىل جويىلعان كەزدە قايتا اينالىپ الگى ءتىلدى قۇتقارامىز، ونى قالپىنا كەلتىرەمىز دەگەن كۇندە دە ول ماڭگى جۇزەگە اسپايتىن قۇر قيالعا، وكىنىشتى ىسكە اينالادى. ءتىلدىڭ جويىلۋى ءارى سول ءتىلدى قولداناتىن حالىقتىڭ زور جوعالتۋى بولسا، ءارى ادامزات مادەنيەتى بايلىعىنىڭ ورنى تولماس جوعالتۋى ەسەپتەلەدى. ەلىمىزدە قازىرگى قولدانىلۋ قۋاتىنا يە از ۇلتتاردىڭ ءتىل-جازۋى مادەنيەتتىڭ الۋان ءتۇرلى بولۋىنداي ابزالدىلىقتىڭ ايقىن ايعاعى. سول سەبەپتى از ۇلتتاردىڭ ءتىل-جازۋىن ساقتاۋ، قورعاۋ، ونى ونان ارى دامىتۋ ءىسى مادەنيەتتە قۋاتتى ەل قۇرۋ ۇلى ستراتەگياسىنىڭ ەڭ ماڭىزدى ءتۇيىنى ەسەپتەلەدى.
قازىرگى تاڭدا ۇلتىمىز ۇرپاقتارى وزگە تىلدە وقۋ-وقىپ جالپى بىلىمنەن حابار تاپقانىمەن ءوز ۇلتىنىڭ ءتىل-جازۋىنان، ﺳﺎﻟﺖ-ءداستۇرى مەن مادەنيەتىنەن، ﺗﺎريحى مەن تاعىلىمىنان بەيتانىس قالاتىن جاعداي جارىققا شىقتى. سوندىقتان ءبىز ۇلتتىق بولمىسىمىزدى جالعاستى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن بۇل ماسەلەگە بارىنشا باس قاتىرا ويلانۋعا ءتيىسپىز. ۇلتىمىز جونىنەن ايتقاندا تىلدەن ارتىق اسىل قازىنا، تىلدەن ارتىق قۇندى قاسيەت جوق ەكەنىن ەرتەرەك سەزىنگەنىمىز ءجون. ادامعا تۋعان اناسى قانداي قاستەرلى بولسا، تۋعان ءتىلى دە سونداي قاستەرلى بولۋعا ءتيىس. انا ءتىلدى ارداقتاي ءبىلۋ ءجايىندا كەزىندە باشقۇرت اقىنى راسۇل عامزاتوۆ «ەگەر ەرتەڭ تۋعان ءتىلىڭ جوعالادى دەسە، مەن بۇگىن ولۋگە بارمىن» دەپتى. قىسقاسى ءبىز بۇل جەردە ءاربىر ۇلتىمىز ۋاكىلىنە ــ انا ءتىلىڭ اسىلىڭ، اسىلىڭدى ارداقتاي ءبىل، ەگەر ءتىلىڭدى جوعالتساڭ كۇندەر وتە كەلە ءبارىن دە جوعالتاتىن بولاسىڭ دەمەكشىمىز.
قازىر كەيبىر كەڭەستى ساتتەردە از ساندى ادامدار «ءتىلىمىز جوعالۋعا بەت الدى»، «ۇرپاعىمىز ۇلتتىق داستۇرىنەن ايىرىلدى» دەگەن سياقتى ءمان مەن قۇبىلىستى پارىقتاماي، نەگىزسىز سوزدەردى ويلانباي ورتاعا سالاتىن بولىپ ءجۇر. بىلە بىلگەن ادامعا ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدى ەشكىم دە جوعالتۋ ماقساتىندا بولىپ وتىرعان جوق، بالاعا وتباسىندا ءوز انا تىلىمىزدە سويلەمەي ءتىلىمىزدىڭ بەرەكەسىن كەتىرىپ، قۇتىن قاشىرىپ، جوعالۋعا بەت الدىرىپ جۇرگەن ءوزىمىز. ءاسىلى قازىر اﻧﺎ ءﺗﯩﻠﯩﻤﯩﺰدى ساقتاپ، ونى ﻗﻮرﻋﺎپ قالۋدىڭ مۇمكىندىكتەرىنەن مۇلدە جۇرداي جاعدايعا ءتۇسىپ قالعانىمىز جوق. انا ءتىلدى ۇرپاق ساناسىنا ءسىڭىرىپ، ونى قورعاپ قالۋدىڭ ەڭ ۇتىمدى جولى ەسەپتەلەتىن وﺗﺒﺎﺳﯩﻨﺪﯨﻖ ﻗﻮرﻋﺎنۋ شاراسى ءالى ءوز قولىمىزدا. ال بالاڭىزدىڭ وتباسىنان ۇزاپ شىققان سوڭ قوس ءتىلدى، ءتىپتى كوپ ءتىلدى بولىپ جەتىلۋى قوعامدىق قاجەتتىلىك. ويتكەنى ول جاڭا داۋىرگە ساي دامۋدىڭ تالابى.
ءبىر ازاماتتىڭ ءوز انا تىلىنە قانىق بولۋى شارت استىندا وزگە ءبىر ۇلتتىڭ ءتىلىن جەتىك يگەرىپ، سول ۇلت ازاماتتارىمەن ويداعىداي ءتىل تابىسا ءبىلۋىن ۇلكەن بىلىكتىلىكتىڭ بەلگىسى دەۋگە بولادى. رەال ومىردە وزگە ءبىر ۇلتتىڭ ءتىلىن يگەرگەن ازامات سول حالىقتىڭ ىشكى جان-دۇنيەسىن ءتۇسىنىپ، كۇللى مادەني قۇندىلىقتارىمەن تانىسۋ ورايىنا يە بولا الادى. ازاماتتارىمىزدىڭ قازىرگى تەز قارقىنمەن دامىپ بارا جاتقان وزگەرىسشەڭ ومىرگە ويداعىداي سايكەسۋى ءۇشىن، قوس ءتىلدى بولۋى، ءتىپتى كوپ ءتىلدى بولۋى ءار ازاماتتىڭ وزىنە دە، وزگەگە دە ءتيىمدى. سوندىقتان قازىرگى قوعامدا قوس ءتىلدى جانە كوپ ءتىلدى بولۋ ءارقانداي ادامدى كەڭ ورىسكە، تىڭ ومىرگە باستايتىن جول ەسەپتەلمەك. كەزىندە حالقىمىزدىڭ «جەتى جۇرتتىڭ ءتىلىن ءبىل، جەتى ءتۇرلى ءبىلىم ءبىل» دەگەن اتالى ءسوزى ءدال بۇگىنگى دامىعان داۋىرىمىزگە سايكەس ايتىلعانداي. تاريحي دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، وسىدان 11 عاسىردىڭ الدىندا جاساعان ەنسيكلوپەديك عالىم، الەمدە اريستوتەلدەن كەيىن ەكىنشى اعا ۇستاز اتالعان ۇلى عۇلاما ءابۋناسىر ءال-فارابي بابامىز ءوز ومىرىندە 70 كە جۋىق ۇلتتىڭ ءتىلىن جەتىك بەلگەندىكتەن، ارتىنا ماڭگى وشپەس مول رۋحاني قۇندى مۇرا قالتىرىپ كەتكەندىگى انىق.
قۇنىن دۇرىس باعامداي بىلگەن ادامعا كوپ ءتىل بىلگەننىڭ ەشبىر زيانى جوق. كوپ ءتىل ءبىلۋ ــ كوركەيۋ جولى. ايتسە دە ءوز انا ءتىلىن اياق استى ەتۋ تەكسىزدىڭ ءىسى. انا ءتىلىن جاقسى ءبىلىپ، وزگە تىلدە جەتىك سويلەسە ــ بۇل ءسۇيىنىش، ماقتانىش؛ ال انا ءتىلىن بىلمەي، وزگە تىلدە سويلەسە ــ بۇل كۇيىنىش، وكىنىش. رەال ومىردە انا ءتىلى مەن حالىقتىق قاسيەتىنەن ايىرىلعان ادام كۇندەر وتە كەلە ءوزىنىڭ ادامدىق بولمىسىنان ازعىنداپ، رۋحاني جاقتان كەمتارلانىپ، قاراداي ماڭگۇرتتەنىپ، كولدەنەڭ كوك اتتىنىڭ قولجاۋلىعىنا اينالاتىن بولادى. انە، سوندىقتان ءوز ءتىلىمىز وزەگىمىز، حالىقتىق قاسيەتىمىزدى ايعاقتايتىن التىن تۇعىرىمىز بولسىن.
مىناۋ باسەكەلى قوعامدا كوپ ءتىلدى يگەرۋ ــ مادەنيەتتىلىكتىڭ بەلگىسى، عىلىم بيىگىنە كوتەرىلۋدىڭ جولى، ازاماتتىق سانالىلىقتىڭ، ەستىلىكتىڭ، پاراساتتىلىقتىڭ ايعاعى. سوندىقتان قازىرگى ۇرپاقتارىمىز ءوز انا تىلىمەن قوسا، دۇنيەدەگى ءبىر قانشا ىقپالدى ۇلتتىڭ ءتىلىن دە ويداعىداي جاقسى مەڭگەرىپ الۋى قاجەت. كەزىندە ۇلى اباي دا ورىس ءتىلىن ءوز تىلىندەي جەتىك يگەرىپ: «ورىسشا وقۋ كەرەك، حيكمەت تە، مال دا، ونەر دە، عىلىم دا ــ ءبارى ورىستا تۇر. زارارىنان قاشىق بولۋعا، پايداسىنا ورتاق بولۋعا ءتىلىن، وقۋىن، عىلىمىن بىلمەك كەرەك ... سەن ونىڭ ءتىلىن بىلسەڭ، كوكىرەك كوزىڭ اشىلادى. ءار بىرەۋدىڭ ءتىلىن، ونەرىن بىلگەن كىسى ونىمەنەن بىردەيلىك داعۋاسىنا كىرەدى، اسا ارسىزدانا جالىنبايدى... ورىستىڭ عىلىمى، ونەرى ــ دۇنيەنىڭ كىلتى، ونى بىلگەنگە دۇنيە ارزانىراق تۇسەدى» دەگەن بولاتىن. وسەر ۇرپاقتىڭ كەيىنگى بولاشاعىن ويلاساق، ولاردى قاراپايىم قارا جۇمىستان ەمەس، جالاقىسى جوعارى، ابىرويلى ورتادان، قوعامدىق ءومىردىڭ الدىڭعى لەگىنەن، باسەكە مايدانىنىڭ بيىك بەلەسىنەن كورگىمىز كەلسە، وندا ولاردى قازىردەن باستاپ ءوز انا ءتىلى مەن سالت-داستۇرىنە قانىق بولۋى نەگىزىندە قوس ءتىلدى بولۋعا، كوپ ءتىلدى بولۋعا بارىنشا قۋزاۋشى بولايىق. سوندا عانا ولار كەلەشەكتە ۇلتىمىزدى ۇلاعاتتىلىققا شىنايى باستاي الاتىن بولادى. مىنە بۇل باعىتتان ۇرپاعىڭىز ەشبىر زيان تارتپايدى.
مىناۋ دامىعان داۋىرگە ويداعىداي سايكەسىپ، وزگە جۇرتپەن شىنايى تەڭەلۋ ءۇشىن قوس ءتىلدى بولايىق، كوپ ءتىلدى بولايىق، ءبىراق تالعامدى بولايىق، تەكسىزدىك ىستەپ، ەسسىز ەلىكتەمەيىك. ءتىل تازالىعىمىز بەن ءدىل تازالىعىمىزدى ساقتايىق. ۋاقىت وزا كەلە وي ءورىسى ورامسىز ءدۇبارا شۇبار ءتىلدى، ءوز ۇلتىنا ءوزى قورلانا قارايتىن، ءوز بولمىس-بىتىمىنەن ءوزى بەزىنگەن رۋحسىز ۇلت ۇرپاعى بولىپ قالۋدان الدىن الا ساقتانا جۇرەيىك.
مىناۋ وزگەرىسشەڭ ومىرگە ويلى كوزبەن قارار بولساڭىز، قازىرگى اسەرى كۇشتى الەميلەنۋ، تارتىسى مەن تابىسى مول باسەكەلى ءومىر، قارىشتاپ قارقىندى دامۋ ازاماتتارىمىزعا قوس ءتىلدى بولۋدى، كوپ ءتىلدى بولۋدى ءسات سايىن تاقاتسىزدانا ەسكەرتۋدە. قوعامدا، مەكتەپتە انا ءتىلدى قولدانۋدىڭ اياسى بارعان سايىن تارايۋى سەبەپتى ۇرپاعىڭىزدىڭ ءوز ورىسىنەن بىرتىندەپ اۋا جايىلۋى ءتابيعي قۇبىلىس. سوندىقتان ۇلت تاعدىرىنا ساياتىن وسى ءبىر كەلەلى ىستە كەيىن قاپى قالماۋ ءۇشىن، ءتىل جاناشىرلارى مەن ۇلاعاتتى ۇستازدار، وتباسىندا اتا-انالار مەن اعابۋىن ۇرپاق قازىردەن باستاپ قارمانايىق. استە سالعىرتتىق ىستەمەيىك، كوپ بولىپ باس قاتىرىپ، ءتيىمدى جول قاراستىرايىق.
فيلوسوفيالىق قاعيدا بويىنشا قاراعاندا، ءارقانداي ءىستىڭ دامۋى مەن كەرى كەتۋىندە ىشكى سەبەپ قاشاندا شەشۋشى رول اتقارادى. قازىرگى ءتىلىمىزدىڭ قادىر-قاسيەتىنىڭ سولعىنداۋىنا سىرتقى سەبەپ ەمەس، قايتا ىشكى كۇش، ياعني ءار وتباسىنىڭ ءوز ۇرپاعىنا جۇرگىزگەن ۇلتتىق رۋحاني تاربيەسىنىڭ كەمشىل تۇستارى اسەر ەتىپ وتىر.
ۇرپاعىڭىزدىڭ قانداي قاسيەتتى قانىنا ءسىڭىرىپ، قالاي قالىپتاسۋى، اۋەلى اتا-انا سىزگە بايلانىستى. «بالاپان ۇيادان نەنى كورسە، ۇشقاندا سونى الادى» دەگەندەي، بالاڭىز شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەننەن، ەس جيىپ، ەتەك جاۋىپ، وتباسىڭىزدان ۇزاپ قوعام تابالدىرىعىن اتتاعانعا دەيىن، انا ءتىلى مەن جالپى ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز قۇلاعىنا سىڭە بەرسە، بالاڭىزدىڭ ورتا جولدا ءوز ءتىلىن، جالپى ۇلتتىق بولمىسىن جوعالتىپ قويۋى مۇلدە مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان بولاشاعىمىزدى، ۇلتتىڭ ۇلت بولىپ ەڭسە كوتەرىپ تۇرۋىن ويلاساق، وتباسىندا بالاعا اۋەلى ءوز انا تىلىمىزدە سويلەپ، ونى ارداقتاپ، ﺍﻳﺎﻻﭖ ۇيرەتەيىك تە، سوڭىنان وزگە ءتىلدىڭ ءبارىن بىلۋگە بارىنشا قۇلشىنىس جاساپ، ءتىلىمىزدىڭ تاعدىرىن ۇلتىمىزدىڭ تاعدىرى دەپ ءتۇسىنىپ، ونى اتادان بالاعا، عاسىردان-عاسىرعا، ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاي بەرەيىك ارداقتى اعايىندار !
”سوڭى“
اۆتوردىڭ قىزمەت ورنى: التاي ايماقتىق پارتيا مەكتەبى
كەلۋ قاينارى: حالىق تورابى
ءتىل جايشىلىقتا ادامداردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناس جاساۋ قۇرالى عانا بولىپ قالماستان، قايتا ول ۇلتتىق بوياۋى قانىق، تاريحي، مادەني استارى تەرەڭگە تامىر تارتقان قوعامدىق قۇبىلىس ەسەپتەلەدى. ول ءبىر ۇلتتىڭ ءوز ىشىندە ۇلتتىق سەزىمىنە دانەكەر بولاتىن، ءوزىن وزگە جۇرتقا تانىتاتىن ماڭىزدى بەلگىسى. ءتىل ادامزاتتىڭ عاسىرلار كەشۋى ارقىلى بىرتىندەپ قالىپتاستىرعان ەڭ قۇندى جەتىستىگى، سارقىلماس بايلىعى. ەگەر ءبىر ءتىل جويىلسا، سول ءتىل ارقىلى قالىپتاسقان بارلىق قۇندىلقتار جانە تاريح قاتپارلارىندا كومىلىپ جاتقان كۇللى مادەني قۇبىلىستار سونىمەن بىرگە جويىلادى. بەلگىلى ءبىر ءتىل جويىلعان كەزدە قايتا اينالىپ الگى ءتىلدى قۇتقارامىز، ونى قالپىنا كەلتىرەمىز دەگەن كۇندە دە ول ماڭگى جۇزەگە اسپايتىن قۇر قيالعا، وكىنىشتى ىسكە اينالادى. ءتىلدىڭ جويىلۋى ءارى سول ءتىلدى قولداناتىن حالىقتىڭ زور جوعالتۋى بولسا، ءارى ادامزات مادەنيەتى بايلىعىنىڭ ورنى تولماس جوعالتۋى ەسەپتەلەدى. ەلىمىزدە قازىرگى قولدانىلۋ قۋاتىنا يە از ۇلتتاردىڭ ءتىل-جازۋى مادەنيەتتىڭ الۋان ءتۇرلى بولۋىنداي ابزالدىلىقتىڭ ايقىن ايعاعى. سول سەبەپتى از ۇلتتاردىڭ ءتىل-جازۋىن ساقتاۋ، قورعاۋ، ونى ونان ارى دامىتۋ ءىسى مادەنيەتتە قۋاتتى ەل قۇرۋ ۇلى ستراتەگياسىنىڭ ەڭ ماڭىزدى ءتۇيىنى ەسەپتەلەدى.
قازىرگى تاڭدا ۇلتىمىز ۇرپاقتارى وزگە تىلدە وقۋ-وقىپ جالپى بىلىمنەن حابار تاپقانىمەن ءوز ۇلتىنىڭ ءتىل-جازۋىنان، ﺳﺎﻟﺖ-ءداستۇرى مەن مادەنيەتىنەن، ﺗﺎريحى مەن تاعىلىمىنان بەيتانىس قالاتىن جاعداي جارىققا شىقتى. سوندىقتان ءبىز ۇلتتىق بولمىسىمىزدى جالعاستى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن بۇل ماسەلەگە بارىنشا باس قاتىرا ويلانۋعا ءتيىسپىز. ۇلتىمىز جونىنەن ايتقاندا تىلدەن ارتىق اسىل قازىنا، تىلدەن ارتىق قۇندى قاسيەت جوق ەكەنىن ەرتەرەك سەزىنگەنىمىز ءجون. ادامعا تۋعان اناسى قانداي قاستەرلى بولسا، تۋعان ءتىلى دە سونداي قاستەرلى بولۋعا ءتيىس. انا ءتىلدى ارداقتاي ءبىلۋ ءجايىندا كەزىندە باشقۇرت اقىنى راسۇل عامزاتوۆ «ەگەر ەرتەڭ تۋعان ءتىلىڭ جوعالادى دەسە، مەن بۇگىن ولۋگە بارمىن» دەپتى. قىسقاسى ءبىز بۇل جەردە ءاربىر ۇلتىمىز ۋاكىلىنە ــ انا ءتىلىڭ اسىلىڭ، اسىلىڭدى ارداقتاي ءبىل، ەگەر ءتىلىڭدى جوعالتساڭ كۇندەر وتە كەلە ءبارىن دە جوعالتاتىن بولاسىڭ دەمەكشىمىز.
قازىر كەيبىر كەڭەستى ساتتەردە از ساندى ادامدار «ءتىلىمىز جوعالۋعا بەت الدى»، «ۇرپاعىمىز ۇلتتىق داستۇرىنەن ايىرىلدى» دەگەن سياقتى ءمان مەن قۇبىلىستى پارىقتاماي، نەگىزسىز سوزدەردى ويلانباي ورتاعا سالاتىن بولىپ ءجۇر. بىلە بىلگەن ادامعا ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدى ەشكىم دە جوعالتۋ ماقساتىندا بولىپ وتىرعان جوق، بالاعا وتباسىندا ءوز انا تىلىمىزدە سويلەمەي ءتىلىمىزدىڭ بەرەكەسىن كەتىرىپ، قۇتىن قاشىرىپ، جوعالۋعا بەت الدىرىپ جۇرگەن ءوزىمىز. ءاسىلى قازىر اﻧﺎ ءﺗﯩﻠﯩﻤﯩﺰدى ساقتاپ، ونى ﻗﻮرﻋﺎپ قالۋدىڭ مۇمكىندىكتەرىنەن مۇلدە جۇرداي جاعدايعا ءتۇسىپ قالعانىمىز جوق. انا ءتىلدى ۇرپاق ساناسىنا ءسىڭىرىپ، ونى قورعاپ قالۋدىڭ ەڭ ۇتىمدى جولى ەسەپتەلەتىن وﺗﺒﺎﺳﯩﻨﺪﯨﻖ ﻗﻮرﻋﺎنۋ شاراسى ءالى ءوز قولىمىزدا. ال بالاڭىزدىڭ وتباسىنان ۇزاپ شىققان سوڭ قوس ءتىلدى، ءتىپتى كوپ ءتىلدى بولىپ جەتىلۋى قوعامدىق قاجەتتىلىك. ويتكەنى ول جاڭا داۋىرگە ساي دامۋدىڭ تالابى.
ءبىر ازاماتتىڭ ءوز انا تىلىنە قانىق بولۋى شارت استىندا وزگە ءبىر ۇلتتىڭ ءتىلىن جەتىك يگەرىپ، سول ۇلت ازاماتتارىمەن ويداعىداي ءتىل تابىسا ءبىلۋىن ۇلكەن بىلىكتىلىكتىڭ بەلگىسى دەۋگە بولادى. رەال ومىردە وزگە ءبىر ۇلتتىڭ ءتىلىن يگەرگەن ازامات سول حالىقتىڭ ىشكى جان-دۇنيەسىن ءتۇسىنىپ، كۇللى مادەني قۇندىلىقتارىمەن تانىسۋ ورايىنا يە بولا الادى. ازاماتتارىمىزدىڭ قازىرگى تەز قارقىنمەن دامىپ بارا جاتقان وزگەرىسشەڭ ومىرگە ويداعىداي سايكەسۋى ءۇشىن، قوس ءتىلدى بولۋى، ءتىپتى كوپ ءتىلدى بولۋى ءار ازاماتتىڭ وزىنە دە، وزگەگە دە ءتيىمدى. سوندىقتان قازىرگى قوعامدا قوس ءتىلدى جانە كوپ ءتىلدى بولۋ ءارقانداي ادامدى كەڭ ورىسكە، تىڭ ومىرگە باستايتىن جول ەسەپتەلمەك. كەزىندە حالقىمىزدىڭ «جەتى جۇرتتىڭ ءتىلىن ءبىل، جەتى ءتۇرلى ءبىلىم ءبىل» دەگەن اتالى ءسوزى ءدال بۇگىنگى دامىعان داۋىرىمىزگە سايكەس ايتىلعانداي. تاريحي دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، وسىدان 11 عاسىردىڭ الدىندا جاساعان ەنسيكلوپەديك عالىم، الەمدە اريستوتەلدەن كەيىن ەكىنشى اعا ۇستاز اتالعان ۇلى عۇلاما ءابۋناسىر ءال-فارابي بابامىز ءوز ومىرىندە 70 كە جۋىق ۇلتتىڭ ءتىلىن جەتىك بەلگەندىكتەن، ارتىنا ماڭگى وشپەس مول رۋحاني قۇندى مۇرا قالتىرىپ كەتكەندىگى انىق.
قۇنىن دۇرىس باعامداي بىلگەن ادامعا كوپ ءتىل بىلگەننىڭ ەشبىر زيانى جوق. كوپ ءتىل ءبىلۋ ــ كوركەيۋ جولى. ايتسە دە ءوز انا ءتىلىن اياق استى ەتۋ تەكسىزدىڭ ءىسى. انا ءتىلىن جاقسى ءبىلىپ، وزگە تىلدە جەتىك سويلەسە ــ بۇل ءسۇيىنىش، ماقتانىش؛ ال انا ءتىلىن بىلمەي، وزگە تىلدە سويلەسە ــ بۇل كۇيىنىش، وكىنىش. رەال ومىردە انا ءتىلى مەن حالىقتىق قاسيەتىنەن ايىرىلعان ادام كۇندەر وتە كەلە ءوزىنىڭ ادامدىق بولمىسىنان ازعىنداپ، رۋحاني جاقتان كەمتارلانىپ، قاراداي ماڭگۇرتتەنىپ، كولدەنەڭ كوك اتتىنىڭ قولجاۋلىعىنا اينالاتىن بولادى. انە، سوندىقتان ءوز ءتىلىمىز وزەگىمىز، حالىقتىق قاسيەتىمىزدى ايعاقتايتىن التىن تۇعىرىمىز بولسىن.
مىناۋ باسەكەلى قوعامدا كوپ ءتىلدى يگەرۋ ــ مادەنيەتتىلىكتىڭ بەلگىسى، عىلىم بيىگىنە كوتەرىلۋدىڭ جولى، ازاماتتىق سانالىلىقتىڭ، ەستىلىكتىڭ، پاراساتتىلىقتىڭ ايعاعى. سوندىقتان قازىرگى ۇرپاقتارىمىز ءوز انا تىلىمەن قوسا، دۇنيەدەگى ءبىر قانشا ىقپالدى ۇلتتىڭ ءتىلىن دە ويداعىداي جاقسى مەڭگەرىپ الۋى قاجەت. كەزىندە ۇلى اباي دا ورىس ءتىلىن ءوز تىلىندەي جەتىك يگەرىپ: «ورىسشا وقۋ كەرەك، حيكمەت تە، مال دا، ونەر دە، عىلىم دا ــ ءبارى ورىستا تۇر. زارارىنان قاشىق بولۋعا، پايداسىنا ورتاق بولۋعا ءتىلىن، وقۋىن، عىلىمىن بىلمەك كەرەك ... سەن ونىڭ ءتىلىن بىلسەڭ، كوكىرەك كوزىڭ اشىلادى. ءار بىرەۋدىڭ ءتىلىن، ونەرىن بىلگەن كىسى ونىمەنەن بىردەيلىك داعۋاسىنا كىرەدى، اسا ارسىزدانا جالىنبايدى... ورىستىڭ عىلىمى، ونەرى ــ دۇنيەنىڭ كىلتى، ونى بىلگەنگە دۇنيە ارزانىراق تۇسەدى» دەگەن بولاتىن. وسەر ۇرپاقتىڭ كەيىنگى بولاشاعىن ويلاساق، ولاردى قاراپايىم قارا جۇمىستان ەمەس، جالاقىسى جوعارى، ابىرويلى ورتادان، قوعامدىق ءومىردىڭ الدىڭعى لەگىنەن، باسەكە مايدانىنىڭ بيىك بەلەسىنەن كورگىمىز كەلسە، وندا ولاردى قازىردەن باستاپ ءوز انا ءتىلى مەن سالت-داستۇرىنە قانىق بولۋى نەگىزىندە قوس ءتىلدى بولۋعا، كوپ ءتىلدى بولۋعا بارىنشا قۋزاۋشى بولايىق. سوندا عانا ولار كەلەشەكتە ۇلتىمىزدى ۇلاعاتتىلىققا شىنايى باستاي الاتىن بولادى. مىنە بۇل باعىتتان ۇرپاعىڭىز ەشبىر زيان تارتپايدى.
مىناۋ دامىعان داۋىرگە ويداعىداي سايكەسىپ، وزگە جۇرتپەن شىنايى تەڭەلۋ ءۇشىن قوس ءتىلدى بولايىق، كوپ ءتىلدى بولايىق، ءبىراق تالعامدى بولايىق، تەكسىزدىك ىستەپ، ەسسىز ەلىكتەمەيىك. ءتىل تازالىعىمىز بەن ءدىل تازالىعىمىزدى ساقتايىق. ۋاقىت وزا كەلە وي ءورىسى ورامسىز ءدۇبارا شۇبار ءتىلدى، ءوز ۇلتىنا ءوزى قورلانا قارايتىن، ءوز بولمىس-بىتىمىنەن ءوزى بەزىنگەن رۋحسىز ۇلت ۇرپاعى بولىپ قالۋدان الدىن الا ساقتانا جۇرەيىك.
مىناۋ وزگەرىسشەڭ ومىرگە ويلى كوزبەن قارار بولساڭىز، قازىرگى اسەرى كۇشتى الەميلەنۋ، تارتىسى مەن تابىسى مول باسەكەلى ءومىر، قارىشتاپ قارقىندى دامۋ ازاماتتارىمىزعا قوس ءتىلدى بولۋدى، كوپ ءتىلدى بولۋدى ءسات سايىن تاقاتسىزدانا ەسكەرتۋدە. قوعامدا، مەكتەپتە انا ءتىلدى قولدانۋدىڭ اياسى بارعان سايىن تارايۋى سەبەپتى ۇرپاعىڭىزدىڭ ءوز ورىسىنەن بىرتىندەپ اۋا جايىلۋى ءتابيعي قۇبىلىس. سوندىقتان ۇلت تاعدىرىنا ساياتىن وسى ءبىر كەلەلى ىستە كەيىن قاپى قالماۋ ءۇشىن، ءتىل جاناشىرلارى مەن ۇلاعاتتى ۇستازدار، وتباسىندا اتا-انالار مەن اعابۋىن ۇرپاق قازىردەن باستاپ قارمانايىق. استە سالعىرتتىق ىستەمەيىك، كوپ بولىپ باس قاتىرىپ، ءتيىمدى جول قاراستىرايىق.
فيلوسوفيالىق قاعيدا بويىنشا قاراعاندا، ءارقانداي ءىستىڭ دامۋى مەن كەرى كەتۋىندە ىشكى سەبەپ قاشاندا شەشۋشى رول اتقارادى. قازىرگى ءتىلىمىزدىڭ قادىر-قاسيەتىنىڭ سولعىنداۋىنا سىرتقى سەبەپ ەمەس، قايتا ىشكى كۇش، ياعني ءار وتباسىنىڭ ءوز ۇرپاعىنا جۇرگىزگەن ۇلتتىق رۋحاني تاربيەسىنىڭ كەمشىل تۇستارى اسەر ەتىپ وتىر.
ۇرپاعىڭىزدىڭ قانداي قاسيەتتى قانىنا ءسىڭىرىپ، قالاي قالىپتاسۋى، اۋەلى اتا-انا سىزگە بايلانىستى. «بالاپان ۇيادان نەنى كورسە، ۇشقاندا سونى الادى» دەگەندەي، بالاڭىز شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەننەن، ەس جيىپ، ەتەك جاۋىپ، وتباسىڭىزدان ۇزاپ قوعام تابالدىرىعىن اتتاعانعا دەيىن، انا ءتىلى مەن جالپى ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز قۇلاعىنا سىڭە بەرسە، بالاڭىزدىڭ ورتا جولدا ءوز ءتىلىن، جالپى ۇلتتىق بولمىسىن جوعالتىپ قويۋى مۇلدە مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان بولاشاعىمىزدى، ۇلتتىڭ ۇلت بولىپ ەڭسە كوتەرىپ تۇرۋىن ويلاساق، وتباسىندا بالاعا اۋەلى ءوز انا تىلىمىزدە سويلەپ، ونى ارداقتاپ، ﺍﻳﺎﻻﭖ ۇيرەتەيىك تە، سوڭىنان وزگە ءتىلدىڭ ءبارىن بىلۋگە بارىنشا قۇلشىنىس جاساپ، ءتىلىمىزدىڭ تاعدىرىن ۇلتىمىزدىڭ تاعدىرى دەپ ءتۇسىنىپ، ونى اتادان بالاعا، عاسىردان-عاسىرعا، ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاي بەرەيىك ارداقتى اعايىندار !
”سوڭى“
اۆتوردىڭ قىزمەت ورنى: التاي ايماقتىق پارتيا مەكتەبى
كەلۋ قاينارى: حالىق تورابى
جاۋاپتى رەداكتورى : نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى
حابارلار
- ·پاكيستاندا تۋىلعان جەر سىلكىنىسىندە تەڭىز …
- ·پاكيستاندا جەر سىلكىنىسىندە قازا بولعاندار…
- ·توراپ قارقىنى تەزدەپ، باعاسى ارزاندايدى
- ·كەنيا زۇڭتۇڭى لاڭكەستەردى جەڭگەندىگىن جاري…
- ·جۇڭگو توراپ قاسكەرلەرى ا ق ش - تىڭ ۇشقىشسى…
- ·قوعام حاۋىپسىزدىگى مينيسترلىگى شەتەلگە قاش…
- ·شينجياڭعا باعىتتامالى كومەكتەسۋ قىزمەتىنىڭ…
- ·ورتالىق ءتارتىپ تەكسەرۋ كوميتەتى باقىلاۋ م…
- ·ارمياداعى باسشى كادرلار مىندەتى ءوسۋ نەمەس…
كوپ مەديا
ۇلتتىق مانەر
