ۇرپاعىمىز ۇلتتىق رۋحاني تاربيەنى قايدان قابىلدايدى؟
ىسپانديار سولتاش ۇلى
2013.09.25 15:29 كەلۋ قاينارى : حالىق تورابى
{ ءارىپتىڭ ۇلكەن-كىشىلىگى كىشى ورتا ۇلكەن} باسىپ شىعارۋ
قازىر الەميلەنۋ ءۇردىسى ەرەكشە ەكپىن العان شاق. ۇلتىمىز الەميلەنۋدىڭ تەرىسكەي تۇستارىنان ءوزىنىڭ حالىقتىق قاسيەتىن امان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، وسەر ۇرپاققا باعىتتالعان ۇلتتىق رۋحاني تاربيەنى ءبىرىنشى ورىنعا قويۋى قاجەت. وسىلاي ىستەگەندە عانا كۇللى ۇلتتىق بولمىسىمىزدى جالعاستى ساقتاپ قالۋىمىزعا مۇمكىندىك تۋىلادى.
ءبىز، ادەتتە، ءجيى اۋىزعا الاتىن «ۇلتتىق» دەگەن اتاۋدىڭ استارىندا بوگەنايى بولەكشە حالىقتىق قاسيەت، تىلگە، سالت-داستۇرگە دەگەن وزگەشە تۇسىنىك، وسكەلەڭ قۇرمەت جاتقانىن اركەز ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. كوممۋنيستىك پارتيامىز ەجەلدەن بەرى ەلىمىزدەگى بارلىق ۇلتقا قاراتا ءتىلىڭدى، تاريحىڭدى، سالت-ءداستۇرىڭدى، مادەنيەتىڭدى ساقتا، قورعا، ونى ونان ارى دامىت دەپ وتىرعانى؛ استە ونى توزدىر، جوعالت، كەرەكسىز ەتىپ، ونان بەزىن دەپ وتىرماعانى اقيقات.
الەميلەنۋدىڭ وزگەرىسىنە بوي الدىراتىندار، ەڭ الدىمەن، جاستار جاعى. ويتكەنى، ولار ۇلتتىق ءداستۇر دەگەنگە ونشا ءمان بەرىپ كەتپەيدى. ءبارى سولاي دەۋدەن اۋلاقپىز، قازىر ءبىر ءبولىم جاستارىمىزدىڭ حالىقتىق قاسيەتىمىزدەن الشاقتاپ بارا جاتقانى سونشا، ولار ءوز ۇلتىنا ءوزى مۇرنىن شۇيىرە قارايتىن، انا ءتىلىن بىلمەيتىن، تاريحىن، سالت-ءداستۇرىن تۇسىنبەيتىن، بايىرعى حالىقتىق ءان-كۇيلەرىمىزدى تىڭدامايتىن كۇيگە ءوتىپ بارادى. ءسويتىپ، بۇل كۇندەرى وتە از سانداعى جاستارىمىزدىڭ ۇلتتىق بولمىسىنان بىرتىندەپ الىستاپ، اۋا جايىلىپ بارا جاتقانى اعابۋىن ۇرپاقتى الاڭداتاتىن بولدى. ءاسىلى، جاستاردىڭ وسىنداي حالگە تۇسۋىندەگى نەگىزگى سەبەپ جاستاردىڭ وزىندە ەمەس، جاستارعا ءتالىم-تاربيە جۇرگىزەتىن اتا-انا، مەكتەپ، قوعام سىندى جاقتاردا بولىپ وتىر. ەگەر وسى سالالار وسەر ۇرپاققا باعىتتالعان ۇلتتىق رۋحاني تاربيەنى شىنايى كۇشەيتە السا، وندا بارلىعى ءوز لايىعىندا بولار ەدى.
ارينە، بىزدە ءبىلىم ورەسى جوعارى، ەرىك-جىگەرى كۇشتى، تەكتىلىگى انىق، جۇرەگى ۇلتىم دەپ سوعاتىن ۇلتجاندى، قازىرگى زامان شارتتارىنا جاڭا كوزقاراسپەن قارايتىن جاستار دا از ەمەس. قازىرگى ورتاق ماقسات وسىنداي جاستاردىڭ قاتارىن ونان ارى مولايتۋعا، ءسويتىپ، ۇلتتى ءوز حالىقتىق قاسيەتىن ساقتاي وتىرىپ جاڭا زامانعا، وزىق مادەنيەتكە بەيىمدەۋگە قاراتىلۋى ءتيىس. ءبىز رەال تۇرمىستا قالىڭ جاستارىمىزعا كۇللى ۇلتتىق رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزدىڭ قولمەن ۇستاپ، كوزبەن كورۋگە كەلمەيتىن، تەك سانامەن سەزىنىپ، تۇيسىكپەن قابىلدايتىن جاقتارىن ىشكى رۋحاني جان دۇنيەسىنە تەرەڭ دەڭگەيدە سىڭىرۋگە بارىنشا كۇش شىعارۋىمىز ءتيىس.
اۋەلدە، تۇتاس ماقالامىزدىڭ نەگىزگى ارقاۋ يدەياسىن «ۇلت بولاشاعى ــ ۇلتتىق رۋحاني تاربيەنى كۇشەيتۋدە قالدى»،- دەپ جيناقتايي وتىرىپ، بولاشاق ۇرپاق سول اتالعان ۇلتتىق رۋحاني تاربيەنى قايدان قابىلدايدى؟- دەگەن ساۋالعا جاۋاپ قاراستىرماقشىمىز.
1. ۇرپاقىمىز ۇلتتىق رۋحاني تاربيەنى وتباسىنان قابىلدايدى.
وتباسى ــ تانىم بەسىگى، وركەنيەت وشاعى، ۇلگى-ونەگە باستاۋى، بالا كوزىن اشىپ كورە قالعان تۇڭعىش قوعام. ال اتا-انا ــ بالانىڭ العاشقى تاربيەشىسى. بالانىڭ جاقسى بولىپ ءوسۋى ــ تاربيەدەن. تاربيەنىڭ دۇرىس-بۇرىستىعى ــ تاربيەشىدەن. جاس ۇرپاقتىڭ جارامدى تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋى، ەڭ اۋەلى، اتا-اناعا بايلانىستى. سوندىقتان، بالا تاربيەسى جايىندا ءسوز قوزعاعاندا، بار جاۋاپكەرشىلىك الدىمەن اتا-اناعا جۇكتەلەلۋى ءتيىس. ارينە، بالا وزىنەن ۇلكەنگە قاراپ وسەتىنى بەلگىلى. بۇل تۇرعىدان ايتقاندا، ءبىز وسەر ۇرپاققا قانشالىقتى دۇرىس جول كورسەتىپ، ۇلگى، ونەگە بولىپ ءجۇرمىز؟ بالا تاربيەسىندەگى زور جاۋاپكەرشىلىكتى ەڭ الدىمەن، ءوزىمىز دۇرىس سەزىنە الدىق پا؟ «بۇلاق كورسەڭ كوزىن اش» دەگەندەي، ورنىمەن ءىس قىلا الىپ جۇرمىز بە؟ جايشىلىقتا «ۇلت بولاشاعى جاستار» دەپ جار سالامىز، ال بۇل كۇندەرى سول جاستار تاربيەسىنە قانشالىقتى كوڭىل ءبولىنىپ، باس قاتىرىپ ءجۇرمىز؟ دەگەن سياقتى ساۋالداردى قويىپ، سول ساۋالدارعا جاۋاپ قايتارۋىمىزعا تۋرا كەلەدى. سوندىقتان، بۇل جەردە، بارىنە بىردەي جاستاردى جازعىرا بەرۋگە دە بولمايدى، كوپ جاعدايدا، جاستاردا جازىق جوق. ماسەلەنىڭ دەنى اعا ۇرپاق وزىمىزدە، ۇلتتىق رۋحاني تاربيەنى ويداعىداي جۇرگىزە الماۋىمىزدا بولىپ وتىر. ءاسىلى تۋىنداعان كوپ كەلەڭسىزدىكتىڭ قاينارى مىنە وسى جاقتاردا دەۋگە بولادى. ەگەردە بالاڭا وتباسىندا بەرگەن تاربيەڭ شىنىندا دۇرىس بولسا، وندا ۇرپاعىڭ جالپى قاۋىمعا، اينالاسىن قورشاعان ورتاعا، وزىڭە مەيىرىممەن قارايتىنى ءسوزسىز. ءسىزدى جان راحاتىنا بولەيتىنى، ءتۇرلى ازدىرعىش نارسەلەردەن بويىن اۋلاق ۇستاپ، رۋحاني جان دۇنيەسى تازا جۇرەرى داۋسىز.
بەس جاسقا دەيىن بالانىڭ سانا-سەزىمى كەز كەلگەن اقپاراتتى تەز قابىلدايتىن اسا ۇعىمتال كەزەڭى. سول سەبەپتى وسى تۇستا، ياعني، بالا مەكتەپ پەن قوعام تاربيەسىن قابىلداۋدان ىلگەرى وتباسىندا بالاعا ءوز انا ءتىلىن، جالپى حالىقتىق قاسيەتىن، بوگەنايى بولەكشە ۇلتتىق سالت-ءداستۇرىمىزدىڭ مۇلدە باسىم دەڭگەيىن تەرەڭدەي ءسىڭىرىپ ۇلگىرۋگە ابدەن بولادى. تاربيە قىزمەتىنىڭ وسى كەزەڭىندە شالاعايلىق ىستەسەڭىز، وندا مۇلدەمگە كەش قالدىم دەي بەرىڭىز. ەرتەدە ءبىر عۇلاما: «ەگەر ارتىڭا مەيىرىمدى، قايىرىمدى، ىزگىلىكتى، باۋىرمال بالا قالدىرعىڭ كەلسە، قارتايعاندا ول بالادان قايىر كۇتەم دەسەڭ، وندا وتباسىندا تاربيە ارقاۋىن شيرات»-دەگەن ەكەن. بالا تاربيەسىندەگى بارلىق ءىس مىنە وسىنداي.
كۇندەلىكتى قاراپايىم تۇرمىستا انا سۇتىمەن بىرگە، بەسىك جىرىنا قۇلاق قۇرىشى قانباعان، ەرتەگى ەستىمەگەن، باتىرلار جىرىن تىڭداماعان، تەلە بەرىلىمدەرىن ءوز تىلىندە كورمەگەن، وتباسىندا ۇنەمى وزگە تىلدە شۇلدىرلەپ ءتىلى شىققان بالادا نە جازىق بولسىن، كورگەنى، ەستىپ-بىلگەنى سولاي بولسا، بالانىڭ ساناسى ەندى قالاي قالىپتاسپاق؟ ءىس اۋەلدە وسىلاي بولا تۇرا، بالا ەر جەتە كەلە «ۇرپاق نەگە ازىپ بارادى؟»، «بالام نەگە ايتقاندى تىڭدامايدى؟»، «جاس ۇرپاق نەگە ۇلتتىق سالت-داستۇردەن جۇرداي؟»- دەپ، ولاردى ورىنسىز كىنالاۋعا نەگە بەيىم تۇرامىز. نەلىكتەن ءبۇيتىپ، ورىنسىز ءپاتۋا ايتامىز، بۇعان بولا نەگە قوعامعا، الدەكىمدەرگە كىنا تاعىپ، اۋرە بولامىز؟ ءبارى وزىمىزدەن ەكەنىن نەگە سەزىپ بىلمەيمىز. انە، وسىلاي ىستەۋدىڭ اسەرىنەن بۇل كۇندەرى بويىندا قازاق ازاماتىنا ءتان قاسيەت ەمگە تابىلمايتىن از سانداعى بوزبالالار بىرتىندەپ ءوسىپ كەلەدى. بۇگىنگى كۇنگى ءوزى دۇمبىلەز جاستاردان بولاشاقتا قايسىبىر ۇلتتىق رۋحى ساۋ ۇرپاق شىقسىن. قازىرگى ءبىر ءبولىم جاستاردىڭ ءوز ءتىلىن بىلمەيتىن، ۇرىسقاق، قىڭىر مىنەز بولۋى، اتا-اناسىن سيلاماۋى، ۇلكەنگە دەگەن ىززەت-قۇرمەتىنىڭ تاپشى بولۋى، اۋزىنان شىققان ءسوزدىڭ ماعىناسىن بىلمەۋى، قايىرىمسىز، تاعى، تاسباۋىر بولۋى دا انە سول وتباسىندا جۇرگىزىلۋگە ءتيىستى ۇلتتىق رۋحاني تاربيەنىڭ كەمشىل بولۋىنان تۋىنداعان ماسەلەلەر.
جالپى اتا-انالاردىڭ بۇگىنگى ساپالىق دەڭگەيىنە قاراساق، ول دا ءار ءتۇرلى. قازىر كەي اتا-انالار وتباسىندا ءوز بالالارىنا ونەگەلى تاربيە بەرگىسى كەلەدى، ءبىراق، قالاي تاربيە بەرۋدىڭ ءجونىن بىلمەيدى؛ ال ەندى ءبىر ءبولىم اتا-انالار بالا تاربيەلەۋدىڭ زاڭدىلىعىن زەرتتەپ-زەردەلەمەي، وعان سالعىرت قارايدى؛ تاعى ءبىر توپتاعى اتا-انالار ءوز بالالارىنىڭ نە ىستەپ، قانداي باعىتتا جەتىلىپ كەلە جاتقانىمەن ەش جۇمىسى بولمايدى. ونى ءوزىنىڭ مىندەتى دەپ سانامايدى. مۇنداي اتا-انالار بالاسىنىڭ رۋحاني مۇگەدەك بولۋىنا وسىلايشا وزدەرى مۇرىندىق بولادى. وسى سەبەپتى دە ءار ءتۇرلى دەڭگەيدەگى ۇرپاق ومىرگە كەلۋدە. سوندىقتان بالانى جاقسى تاربيەلەۋ ءۇشىن، ءاربىر اتا-انادا جوعارى قابىلەت، مول تۇرمىستىق ءبىلىم بولۋى، الدىمەن ءوزى ءار جاقتان ساپالى، تولىمدى تۇلعا بولۋى كەرەك. ايتپەگەندە، باۋىرىنداعى بالاپانىنا اۋەلدە جاقسى تاربيە جۇرگىزە الماعان اتا-انا، بالاسىنىڭ كۇندەر وتە كەلە ءوز ۋىسىنان قالاي شىعىپ كەتكەنىن اڭعارماي قالاتىن بولادى.
بالا ــ اتا-انانىڭ كوز نۇرى، كوڭىل قۋانىشى. جاس وركەن العاشقى مەيىر-شاپاعاتتى، جالپى ادامي تاربيەنى ىڭگالاپ ءومىر ەسىگىن اشقان ساتتەن باستاپ ءوز اتا-اناسىنان قابىلدايدى. وسەر ۇرپاققا باعىتتالعان تاربيەنىڭ نەگىزگى مازمۇنى مەن ماقساتى ــ ءوز انا تىلىنە قانىق، ۇلتتىق سانا-سەزىمى ويانعان، رۋحاني دارەجەسى بيىك، مادەنيەتتى، پاراساتتى، ار-ۇجدانى مول، ەڭبەكقور، ىسكەر، بويىندا جالپى ءوز ۇلتىنا ءتان يگى قاسيەتتەر تەرەڭ قالىپتاسقان ۇلت ۇرپاعىن تاربيەلەۋگە قاراتىلۋى ءتيىس.
مەكتەپتەردە وقۋ-وقىتۋ ىستەرى ءوز انا تىلىندە تولىق جۇرگىزىلمەگەن قازىرگى جاعدايدا، وتباسى تاربيەسىنىڭ قاجەتتىلىگى، ءتىپتى دە ارتا تۇسۋدە. وتباسى تاربيەسىندە اتا-انالار ءوز بالاسىنا وتە كوپ ءبىلىم بەرە الماۋى مۇمكىن، الايدا، بالاعا ءوز حالىقتىق قاسيەتىنە ساي جارامدى ادام بولۋدىڭ نەگىزگى جولدارىن ۇيرەتە السا، مىنە بۇل ەڭ ءنارلى ءبىلىم بولماق. اتا-انا بالاسىنا ىرعىن بايلىق قالدىرا الماۋى دا مۇمكىن، الايدا بالانىڭ ىشكى جان دۇنيەسىندە شىنايى ادامي اسىل قاسيەت قالىپتاستىرا السا، وندا ول بالاسىنا ومىرلىك ازىق بولارى قاق.
كەلەشەك ۇلت قامىن، ۇرپاق تاعدىرىن ويلايتىن ءار اتا-انا ۇلى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ: «ەل بولامىن دەسەڭ، بەسىگىڭدى تۇزە» دەپ ايتقانىنداي، وتباسى تاربيەسىنە وسكەلەڭ ءمان بەرىپ، بالاسىمەن اۋەلدە ءوز انا تىلىندە سويلەسۋى، تۇتاس حالىقتىق قاسيەتىمىزدىڭ قىرى مەن سىرلارىن بالا ساناسىنا تەرەڭ دەڭگەيدە ءسىڭىرۋى كەرەك. ەگەردە بالا تاربيەلەۋدىڭ العاشقى ارقاۋى ۇلتتىق قاعيدالار نەگىزىندە قالىپتاساتىن بولسا، وندا كەلەشەك ۇلتىمىز ومىرىندە وكىنىشتى جاعدايلار تۋىنداماس ەدى.
2. ۇرپاقىمىز ۇلتتىق رۋحاني تاربيەنى مەكتەپتەن قابىلدايدى.
مەكتەپ ــ وسەر ۇرپاققا ءبىلىم مەن تالىم-تاربيە بەرەتىن ونەگە ورداسى. ۇرپاق تاربيەسىندە اتا-انادان كەم تۇسپەيتىن جاۋاپتى ورىن. مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاعان جاس ۇرپاقتىڭ كەلەشەكتە قانداي ادام بولىپ شىعۋى تىكەلەي ۇستازدار قاۋىمىنا بايلانىستى. وتباسىندا تاربيە نەگىزدەرىن جان دۇنيەسىنە جاقسى سىڭىرگەن ءاربىر جەتكىنشەكتىڭ، بىلايعى جەردە، مەكتەپ اعارتۋى ارقىلى دۇنيە تانىمى ونان ارى تەرەڭدەپ، كوڭىل كوكجيەگى كەڭەيىپ، بولاشاق ومىرگە جاڭا سەرپىنمەن قانات قاعاتىن بولادى.
ۇلتىمىز ۇرپاقتارى ءبىلىم الىپ جاتقان بۇگىنگى بىرىكتىرىلگەن مەكتەپتەردە، ەڭ اۋەلى، جوعارى ءبىلىمدى، وقىتۋ جانە ءتالىم-تاربيە بەرۋ ماماندىعىمەن تولىق قارۋلانعان، ءوز ۇلتىنىڭ وزىق قاسيەتتەرى مەن سالت-ساناسىن جەتە يگەرگەن، شاكىرتتەرىن زامان تالابىنا ساي ءوز حالىقتىق قاسيەتىندە تاربيەلەي الاتىن، ۇلتتىق سەزىمگە باي ۇلاعاتتى ۇستازدار قوسىنى بولۋى كەرەك. ويتكەنى، بۇگىنگى بىرىكتىرىلگەن قوس ءتىلدى مەكتەپتەردە ۇلتىمىز ۇرپاقتارىنا ساپالى بىلىممەن بىرگە، سانالى ۇلتتىق رۋحاني تاربيە بەرۋ دە ءبىر ءتۇرلى قاجەتتىلىككە اينالۋدا. مۇندا، جاسىرارى جوق، قازىرگى مەكتەپ اعارتۋىندا وزگە ءتىلدىڭ ۇستەم بولۋى، ۇلت جەتكىنشەكتەرىنىڭ ءوز انا ءتىلىن تولىق يگەرۋىنە، ۇلت ۇرپاعى رەتىندە جالپى ۇلتتىق رۋحاني سانا-سەزىمگە يە تولىق قاندى ازامات بولىپ جەتىلۋىنە بەلگىلى جاقتاردان كەرى اسەرىن تيگىزىپ، ۇرپاقتارىمىزدىڭ رۋحاني جاقتان بىرتىندەپ وزگەرۋىن كەلتىرىپ شىعارۋدا. سەبەبى، قازىرگى بىرىكتىرىلگەن مەكتەپتەردە ۇلتتىق تۇسكە يە تالىم-تاربيە قىزمەتى بوساڭسىپ، كىلەڭ حانزۋ تىلىندە وقۋ-وقىتۋ قىزمەتىمەن شۇعىلداناتىن جاعداي باسىم ورىندى يەلەپ بارادى. سول ءۇشىن دە بۇگىنگى بىرىكتىرىلگەن مەكتەپتەردە ۇلتتىق ەرەكشەلىككە يە ءتالىم-تاربيەنى وقىتۋدىڭ ارناۋلى ءبىر مازمۇنى رەتىندە ەنگىزۋگە، وسى سالادا ارنايى زەرتتەۋ قىزمەتىن كۇشەيتۋگە تۋرا كەلىپ وتىر.
بۇرىن كىلەڭ قازاق ءتىلدى مەكتەپتەردە ءوز حالىقتىق قاسيەتىمىزگە ساي الۋان مازمۇنداعى قيمىلدار ۇيىمداستىرىلىپ، جالپى ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز جاستاردىڭ ساناسىنا تۋعان حالقىنا ءتان ەرەكشەلىگىمەن سىڭىرىلەتىن. مەكتەپتەردىڭ جاپا تارماعاي بىرىكتىرىلۋىمەن بۇل جاعداي قازىر بىرتىندەپ قاتاردان قالىپ، بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ءوز ۇلتتىق مادەنيەتىمەن قاۋىشۋ ءۇردىسى كەيىن شەگىنۋگە بەت الدى.
سوندىقتان قازىرگى بىرىكتىرىلگەن مەكتەپتەردە ۇلتتىق ەرەكشەلەككە يە تاربيە بەرۋدىڭ تەبىنىن كۇشەيتۋ ءۇشىن، ناقتىلى وقۋ-وقىتۋ ىسىندە «انا ءتىلى» مەن «ادەبيەت» ساباعىن بىردەن-ءبىر نەگىزگى ورىنعا قويىپ، جوعارىداعىداي ەسكەرۋسىز قالىپ بارا جاتقان تاربيە بەرۋدىڭ قوسىمشا تاسىلدەرىن، ياعني، ۇلتتىق ەرەكشەلىككە يە، جالپى ۇلت تانۋدىڭ قوسىمشا ساباقتارىن قايتالاي جانداندىرۋعا تۋرا كەلەدى. ءاسىلى، بۇگىنگى قوس ءتىلدى كلاستاردا وقىتۋدىڭ سالماعى حانزۋ تىلىندەگى ساباقتاردى قالاي وقىتۋ بولماي، قايتا ۇلتتىق تىلدەگى «انا ءتىلى»، «ادەبيەت» ساباعى سياقتى نەگىزگى پاندەرمەن بىرگە، باسقا دا ۇلتتىق تۇسكە يە قوسىمشا ساباقتاردى ءوز تىلىمىزدە قالاي وقىتۋعا قاراتىلۋى قاجەت.
«انا ءتىلى» مەن «ادەبيەت» ساباعىن وتەتىن وقىتۋشىلار كاسىبي قابىلەتى جاعىنان ەرەكشە سارالانۋى ءتيىس. ويتكەنى، بۇل توتەنشە ءمان بەرەتىن ماڭىزدى ءتۇيىن. سەبەبى ادەبيەت ــ ادامتانۋدى عانا ەمەس، ادام بولىپ قالىپتاسۋدى ۇيرەتەتىن ۇلى ونەر. سوندىقتان «وي سالۋ ــ ۇستازدان، ويلانۋ ــ شاكىرتتەن»- دەگەندەي، وقۋشىلارعا وي سالا الاتىن، ورەسى بيىك، ۇلاعاتتى ۇستازدار تاڭدالۋى، استە ءوز ۇلتتىق داستۇرىنەن شالا ساۋاتتى ۇستازدار وقىتۋ ىسىنە ارالاستىرىلماۋى قاجەت.
ءاربىر جەكە ۇستاز جونىنەن ايتقاندا، ول وقۋشىعا تاربيە جۇرگىزگەندە، ەڭ الدىمەن، ءوزىنىڭ قازاق ۇلتىنىڭ ۋاكىلى ەكەنىن ىشتەي تەرەڭ سەزىنىپ، سانادا سوعان سايكەس بۇرىلىس جاساۋى، وقۋشىعا جەكە ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن جالپى ادامزاتقا ورتاق قۇندىلىقتاردى ءوزارا سايكەستىرىپ تاربيە جۇرگىزە الاتىن بولۋى كەرەك. مىنە وسىلايشا ۇلتىمىزدان شىققان ءار ۇستاز ءوز ۇلتىنىڭ پەرزەنتى رەتىندە ۇلت بولاشاعىن باستى ماقسات ەتە وتىرىپ ءتالىم-تاربيە قىزمەتىمەن شۇعىلدانسا، وقىتۋ-تاربيە جۇمىسى ناتيجەلى بولارى ءسوزسىز. ەگەردە قازىرگى بىرىكتىرىلگەن مەكتەپتەردە ۇرپاقىمىزعا باعىتتالعان ۇلتتىق رۋحاني تاربيەنى شىنايى كۇشەيتپەسەك، وندا ۇلتىمىزدىڭ ايتۋلى قوعام قايراتكەرى مۇستافا شوقايدىڭ: «ۇلتتىق مادەنيەتتەن جۇرداي رۋحتا تاربيەلەنگەن ۇرپاقتان حالقىمىزدىڭ قاجەتى مەن مۇددەسىن جوقتايتىن پايدالى ازامات شىقپايدى»-دەگەن دانالىعىنىڭ كۋاگەرلەرىنە اينالارىمىز انىق جاعداي. ءار قاشان ۇلتىمىزدىڭ بولاشاعىن حالىقتىق قاسيەتىمىزگە ساي ورەسى بيىك، ءبىلىمدى ۇرپاق ايقىندايدى. ال مەكتەپ ومىرىندە جاس ۇرپاقتىڭ تاعدىرى قاشاندا ۇلاعاتتى ۇستازدارعا بايلانىستى. سوندىقتان بۇگىنگى بىرىكتىرىلگەن مەكتەپتەردە ۇلتىمىز ۇرپاقتارىنا قاراتا ساپالى بىلىممەن بىرگە، سانالى ۇلتتىق رۋحاني تاربيە بەرۋ قىزمەتىن ونان ارى كۇشەيتە ءتۇسۋىمىز قاجەت.
3. ۇرپاقىمىز ۇلتتىق رۋحاني تاربيەنى قوعامدىق ورتادان قابىلدايدى
ۇرپاق تاربيەسىنە وتباسى مەن مەكتەپ قانا ەمەس، تۇتاس قوعام جاۋاپتى. سەبەبى، ادام قوعامنان دارا دامي المايدى، ادامسىز قوعام قالىپتاسپايدى. سوندىقتان بۇل ەكەۋى ەگىز ۇعىم. رەال ومىردە قوعامدىق سانا، قوعامدىق وي-پىكىر، سولارعا قاتىستى ءىس-قيمىل بارلىعى دا قۇبىلمالى، كۇردەلى قۇبىلىستار. وسىعان بايلانىستى قوعام كەلەشەگى سانالاتىن جاستار تاربيەسى دە قوعامداعى وتكىر تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى سانالادى.
ۇلتىمىز ۇرپاقتارى ۇلتتىق رۋحاني تاربيەنى وتباسى جانە مەكتەپپەن بىرگە قوعامدىق ورتادان دا قابىلدايدى. مۇندا تەحنولوگيا بارىنشا دامىعان مىنا زىمىران زاماندا، ءتۇرلى اقپارات قۇرالدارىنىڭ جاستارعا ىقپالى باسىم ورىندى يەلەيدى. بۇل كۇندەرى قوعامىمىزعا جىمداسا جايعاسىپ، بار قۇندىلىقتارىمىزدى اقىرىن كەمىرىپ جاتقان باتىستىق جات مادەنيەتتىڭ اسەرى دە جاستارىمىزدىڭ ۇلتتىق رۋحاني جان دۇنيەسىنىڭ وزگەرۋىنە از كەسىرىن تيگىزىپ جاتقانى جوق. مىنە، وسىناۋ جاستارىمىزدىڭ ساناسىن ۋلاپ، تاربيەسىن تەرىستەپ جاتقان جىمىسقى كۇشكە قارسى يكەمدى شارا قولدانۋ بارلىق ءىس باسىندا وتىرعان ۇلتىمىز ۋاكىلدەرىنىڭ بيىك ازاماتتىق بورىشتارىنا اينالۋى ءتيىس.
اقيقاتىن ايتقاندا، ۇرپاق تاربيەسىنە اسەر ەتەتىن جاقتاردا بۇل كۇندەرى، كوبىنەسە، اتا-انانىڭ ورنىن تەلە ارنالارداعى ءتۇرلى مازمۇنداعى بەرىلىمدەر مەن عالامتور سىندى كوپ مەديالى اقپارات، حابارلاسۋ جۇيەلەرى تارتىپ العانداي اسەر قالدىرۋدا. مىنە وسىنداي سىندارلى كەزەڭدە ۇلتتىق ءومىرىمىزدى ىزگىلەندىرىپ، جاستارعا وڭ باعىت كورسەتۋ ۇشىن، قازاق ءتىلدى اقپارات ارنالارىمىزدا قىزمەت ىستەپ وتىرعان ۇلتىمىز ۋاكىلدەرىنە وراسان زور مىندەت جۇكتەۋگە تۋرا كەلەدى. سوندىقتان دا ۇلتتىق يدەيالوگيامىزعا سايكەسپەيتىن اقپاراتتىق باعدارلامالاردى مۇمكىندىك بار ءوز تابيعاتىمىزعا ساي ساراپتاپ، ونى سۇزگىدەن وتكىزىپ تاراتاتىن بولساق، ونىڭ بۇگىنگى جاستار تاربيەسىندەگى رولى جاقسى بولارى انىق. مۇنى وتكەن جىلدارى رايونىمىز كولەمىندە قويىلعان «اعاجاي ءان-ءبي داستانىن» مەكتەپ وقۋشىلارى بىرىنەن-ءبىرى ەستىپ قۇمارتا كورىپ، تاماشا اڭگىمە تاقىرىبىنا اينالدىرعانىنان جانە عالامتورعا شىعارىلعان قازاقستاننىڭ «مىڭ بالا» فيلىمىن تەگىس كورىپ شىعۋعا اسىققان كوڭىل كۇيلەرىنەن ايقىن اڭعارىپ الۋعا بولادى.
قىسقاسى، جاستارعا باعىتتالعان قوعامدىق تاربيەنى كۇشەيتىۋدە، قازىرگى تەلە-راديو بەرىلىمدەرى مەن عالامتور بەتتەرىندە، گازەت-جۋرنالدار مەن ءتۇرلى باسىلىمداردا ۇلتىمىزدىڭ دانالىققا تولى سالت-ءداستۇرىن، قاتپارى قالىڭ قازىنالى تاريحىن، مايەكتى مادەنيەتىن ءناسيحاتتايتىن ارنايى باعدارلامالار مەن ستوندار كوپتەپ اشىلاتىن بولسا، وندا سونىڭ اسەرىنەن جاستارىمىزدىڭ ءوز حالقىنا بولعان تۇسىنىگى تەرەڭدەپ، ءوزىنىڭ قازاق بولىپ تۋعانىن ماقتان ەتەر جاستاردىڭ قاتارى دا وزدىگىنەن مولايار ەدى. ادەتتە، ۇلكەندەر جاعىنان ۇنەمى تىلگە تيەك ەتىلەتىن «جاس ۇرپاقتىڭ ەرتەڭگى تاعدىرى نە كۇيدە بولادى؟ جاستار ۇلتتىق رۋحاني تاربيەنى قايدان قابىلدايدى؟ جاستارىمىز ەندى كىمگە قاراپ بوي تۇزەيدى؟» دەگەن سياقتى الاڭداۋشىلىقتار دا وزدىگىنەن ازايار ەدى.
”سوڭى“
اۆتوردىڭ قىزمەت ورنى: التاي ايماقتىق پارتيا مەكتەبى
كەلۋ قاينارى: حالىق تورابى
ءبىز، ادەتتە، ءجيى اۋىزعا الاتىن «ۇلتتىق» دەگەن اتاۋدىڭ استارىندا بوگەنايى بولەكشە حالىقتىق قاسيەت، تىلگە، سالت-داستۇرگە دەگەن وزگەشە تۇسىنىك، وسكەلەڭ قۇرمەت جاتقانىن اركەز ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. كوممۋنيستىك پارتيامىز ەجەلدەن بەرى ەلىمىزدەگى بارلىق ۇلتقا قاراتا ءتىلىڭدى، تاريحىڭدى، سالت-ءداستۇرىڭدى، مادەنيەتىڭدى ساقتا، قورعا، ونى ونان ارى دامىت دەپ وتىرعانى؛ استە ونى توزدىر، جوعالت، كەرەكسىز ەتىپ، ونان بەزىن دەپ وتىرماعانى اقيقات.
الەميلەنۋدىڭ وزگەرىسىنە بوي الدىراتىندار، ەڭ الدىمەن، جاستار جاعى. ويتكەنى، ولار ۇلتتىق ءداستۇر دەگەنگە ونشا ءمان بەرىپ كەتپەيدى. ءبارى سولاي دەۋدەن اۋلاقپىز، قازىر ءبىر ءبولىم جاستارىمىزدىڭ حالىقتىق قاسيەتىمىزدەن الشاقتاپ بارا جاتقانى سونشا، ولار ءوز ۇلتىنا ءوزى مۇرنىن شۇيىرە قارايتىن، انا ءتىلىن بىلمەيتىن، تاريحىن، سالت-ءداستۇرىن تۇسىنبەيتىن، بايىرعى حالىقتىق ءان-كۇيلەرىمىزدى تىڭدامايتىن كۇيگە ءوتىپ بارادى. ءسويتىپ، بۇل كۇندەرى وتە از سانداعى جاستارىمىزدىڭ ۇلتتىق بولمىسىنان بىرتىندەپ الىستاپ، اۋا جايىلىپ بارا جاتقانى اعابۋىن ۇرپاقتى الاڭداتاتىن بولدى. ءاسىلى، جاستاردىڭ وسىنداي حالگە تۇسۋىندەگى نەگىزگى سەبەپ جاستاردىڭ وزىندە ەمەس، جاستارعا ءتالىم-تاربيە جۇرگىزەتىن اتا-انا، مەكتەپ، قوعام سىندى جاقتاردا بولىپ وتىر. ەگەر وسى سالالار وسەر ۇرپاققا باعىتتالعان ۇلتتىق رۋحاني تاربيەنى شىنايى كۇشەيتە السا، وندا بارلىعى ءوز لايىعىندا بولار ەدى.
ارينە، بىزدە ءبىلىم ورەسى جوعارى، ەرىك-جىگەرى كۇشتى، تەكتىلىگى انىق، جۇرەگى ۇلتىم دەپ سوعاتىن ۇلتجاندى، قازىرگى زامان شارتتارىنا جاڭا كوزقاراسپەن قارايتىن جاستار دا از ەمەس. قازىرگى ورتاق ماقسات وسىنداي جاستاردىڭ قاتارىن ونان ارى مولايتۋعا، ءسويتىپ، ۇلتتى ءوز حالىقتىق قاسيەتىن ساقتاي وتىرىپ جاڭا زامانعا، وزىق مادەنيەتكە بەيىمدەۋگە قاراتىلۋى ءتيىس. ءبىز رەال تۇرمىستا قالىڭ جاستارىمىزعا كۇللى ۇلتتىق رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزدىڭ قولمەن ۇستاپ، كوزبەن كورۋگە كەلمەيتىن، تەك سانامەن سەزىنىپ، تۇيسىكپەن قابىلدايتىن جاقتارىن ىشكى رۋحاني جان دۇنيەسىنە تەرەڭ دەڭگەيدە سىڭىرۋگە بارىنشا كۇش شىعارۋىمىز ءتيىس.
اۋەلدە، تۇتاس ماقالامىزدىڭ نەگىزگى ارقاۋ يدەياسىن «ۇلت بولاشاعى ــ ۇلتتىق رۋحاني تاربيەنى كۇشەيتۋدە قالدى»،- دەپ جيناقتايي وتىرىپ، بولاشاق ۇرپاق سول اتالعان ۇلتتىق رۋحاني تاربيەنى قايدان قابىلدايدى؟- دەگەن ساۋالعا جاۋاپ قاراستىرماقشىمىز.
1. ۇرپاقىمىز ۇلتتىق رۋحاني تاربيەنى وتباسىنان قابىلدايدى.
وتباسى ــ تانىم بەسىگى، وركەنيەت وشاعى، ۇلگى-ونەگە باستاۋى، بالا كوزىن اشىپ كورە قالعان تۇڭعىش قوعام. ال اتا-انا ــ بالانىڭ العاشقى تاربيەشىسى. بالانىڭ جاقسى بولىپ ءوسۋى ــ تاربيەدەن. تاربيەنىڭ دۇرىس-بۇرىستىعى ــ تاربيەشىدەن. جاس ۇرپاقتىڭ جارامدى تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋى، ەڭ اۋەلى، اتا-اناعا بايلانىستى. سوندىقتان، بالا تاربيەسى جايىندا ءسوز قوزعاعاندا، بار جاۋاپكەرشىلىك الدىمەن اتا-اناعا جۇكتەلەلۋى ءتيىس. ارينە، بالا وزىنەن ۇلكەنگە قاراپ وسەتىنى بەلگىلى. بۇل تۇرعىدان ايتقاندا، ءبىز وسەر ۇرپاققا قانشالىقتى دۇرىس جول كورسەتىپ، ۇلگى، ونەگە بولىپ ءجۇرمىز؟ بالا تاربيەسىندەگى زور جاۋاپكەرشىلىكتى ەڭ الدىمەن، ءوزىمىز دۇرىس سەزىنە الدىق پا؟ «بۇلاق كورسەڭ كوزىن اش» دەگەندەي، ورنىمەن ءىس قىلا الىپ جۇرمىز بە؟ جايشىلىقتا «ۇلت بولاشاعى جاستار» دەپ جار سالامىز، ال بۇل كۇندەرى سول جاستار تاربيەسىنە قانشالىقتى كوڭىل ءبولىنىپ، باس قاتىرىپ ءجۇرمىز؟ دەگەن سياقتى ساۋالداردى قويىپ، سول ساۋالدارعا جاۋاپ قايتارۋىمىزعا تۋرا كەلەدى. سوندىقتان، بۇل جەردە، بارىنە بىردەي جاستاردى جازعىرا بەرۋگە دە بولمايدى، كوپ جاعدايدا، جاستاردا جازىق جوق. ماسەلەنىڭ دەنى اعا ۇرپاق وزىمىزدە، ۇلتتىق رۋحاني تاربيەنى ويداعىداي جۇرگىزە الماۋىمىزدا بولىپ وتىر. ءاسىلى تۋىنداعان كوپ كەلەڭسىزدىكتىڭ قاينارى مىنە وسى جاقتاردا دەۋگە بولادى. ەگەردە بالاڭا وتباسىندا بەرگەن تاربيەڭ شىنىندا دۇرىس بولسا، وندا ۇرپاعىڭ جالپى قاۋىمعا، اينالاسىن قورشاعان ورتاعا، وزىڭە مەيىرىممەن قارايتىنى ءسوزسىز. ءسىزدى جان راحاتىنا بولەيتىنى، ءتۇرلى ازدىرعىش نارسەلەردەن بويىن اۋلاق ۇستاپ، رۋحاني جان دۇنيەسى تازا جۇرەرى داۋسىز.
بەس جاسقا دەيىن بالانىڭ سانا-سەزىمى كەز كەلگەن اقپاراتتى تەز قابىلدايتىن اسا ۇعىمتال كەزەڭى. سول سەبەپتى وسى تۇستا، ياعني، بالا مەكتەپ پەن قوعام تاربيەسىن قابىلداۋدان ىلگەرى وتباسىندا بالاعا ءوز انا ءتىلىن، جالپى حالىقتىق قاسيەتىن، بوگەنايى بولەكشە ۇلتتىق سالت-ءداستۇرىمىزدىڭ مۇلدە باسىم دەڭگەيىن تەرەڭدەي ءسىڭىرىپ ۇلگىرۋگە ابدەن بولادى. تاربيە قىزمەتىنىڭ وسى كەزەڭىندە شالاعايلىق ىستەسەڭىز، وندا مۇلدەمگە كەش قالدىم دەي بەرىڭىز. ەرتەدە ءبىر عۇلاما: «ەگەر ارتىڭا مەيىرىمدى، قايىرىمدى، ىزگىلىكتى، باۋىرمال بالا قالدىرعىڭ كەلسە، قارتايعاندا ول بالادان قايىر كۇتەم دەسەڭ، وندا وتباسىندا تاربيە ارقاۋىن شيرات»-دەگەن ەكەن. بالا تاربيەسىندەگى بارلىق ءىس مىنە وسىنداي.
كۇندەلىكتى قاراپايىم تۇرمىستا انا سۇتىمەن بىرگە، بەسىك جىرىنا قۇلاق قۇرىشى قانباعان، ەرتەگى ەستىمەگەن، باتىرلار جىرىن تىڭداماعان، تەلە بەرىلىمدەرىن ءوز تىلىندە كورمەگەن، وتباسىندا ۇنەمى وزگە تىلدە شۇلدىرلەپ ءتىلى شىققان بالادا نە جازىق بولسىن، كورگەنى، ەستىپ-بىلگەنى سولاي بولسا، بالانىڭ ساناسى ەندى قالاي قالىپتاسپاق؟ ءىس اۋەلدە وسىلاي بولا تۇرا، بالا ەر جەتە كەلە «ۇرپاق نەگە ازىپ بارادى؟»، «بالام نەگە ايتقاندى تىڭدامايدى؟»، «جاس ۇرپاق نەگە ۇلتتىق سالت-داستۇردەن جۇرداي؟»- دەپ، ولاردى ورىنسىز كىنالاۋعا نەگە بەيىم تۇرامىز. نەلىكتەن ءبۇيتىپ، ورىنسىز ءپاتۋا ايتامىز، بۇعان بولا نەگە قوعامعا، الدەكىمدەرگە كىنا تاعىپ، اۋرە بولامىز؟ ءبارى وزىمىزدەن ەكەنىن نەگە سەزىپ بىلمەيمىز. انە، وسىلاي ىستەۋدىڭ اسەرىنەن بۇل كۇندەرى بويىندا قازاق ازاماتىنا ءتان قاسيەت ەمگە تابىلمايتىن از سانداعى بوزبالالار بىرتىندەپ ءوسىپ كەلەدى. بۇگىنگى كۇنگى ءوزى دۇمبىلەز جاستاردان بولاشاقتا قايسىبىر ۇلتتىق رۋحى ساۋ ۇرپاق شىقسىن. قازىرگى ءبىر ءبولىم جاستاردىڭ ءوز ءتىلىن بىلمەيتىن، ۇرىسقاق، قىڭىر مىنەز بولۋى، اتا-اناسىن سيلاماۋى، ۇلكەنگە دەگەن ىززەت-قۇرمەتىنىڭ تاپشى بولۋى، اۋزىنان شىققان ءسوزدىڭ ماعىناسىن بىلمەۋى، قايىرىمسىز، تاعى، تاسباۋىر بولۋى دا انە سول وتباسىندا جۇرگىزىلۋگە ءتيىستى ۇلتتىق رۋحاني تاربيەنىڭ كەمشىل بولۋىنان تۋىنداعان ماسەلەلەر.
جالپى اتا-انالاردىڭ بۇگىنگى ساپالىق دەڭگەيىنە قاراساق، ول دا ءار ءتۇرلى. قازىر كەي اتا-انالار وتباسىندا ءوز بالالارىنا ونەگەلى تاربيە بەرگىسى كەلەدى، ءبىراق، قالاي تاربيە بەرۋدىڭ ءجونىن بىلمەيدى؛ ال ەندى ءبىر ءبولىم اتا-انالار بالا تاربيەلەۋدىڭ زاڭدىلىعىن زەرتتەپ-زەردەلەمەي، وعان سالعىرت قارايدى؛ تاعى ءبىر توپتاعى اتا-انالار ءوز بالالارىنىڭ نە ىستەپ، قانداي باعىتتا جەتىلىپ كەلە جاتقانىمەن ەش جۇمىسى بولمايدى. ونى ءوزىنىڭ مىندەتى دەپ سانامايدى. مۇنداي اتا-انالار بالاسىنىڭ رۋحاني مۇگەدەك بولۋىنا وسىلايشا وزدەرى مۇرىندىق بولادى. وسى سەبەپتى دە ءار ءتۇرلى دەڭگەيدەگى ۇرپاق ومىرگە كەلۋدە. سوندىقتان بالانى جاقسى تاربيەلەۋ ءۇشىن، ءاربىر اتا-انادا جوعارى قابىلەت، مول تۇرمىستىق ءبىلىم بولۋى، الدىمەن ءوزى ءار جاقتان ساپالى، تولىمدى تۇلعا بولۋى كەرەك. ايتپەگەندە، باۋىرىنداعى بالاپانىنا اۋەلدە جاقسى تاربيە جۇرگىزە الماعان اتا-انا، بالاسىنىڭ كۇندەر وتە كەلە ءوز ۋىسىنان قالاي شىعىپ كەتكەنىن اڭعارماي قالاتىن بولادى.
بالا ــ اتا-انانىڭ كوز نۇرى، كوڭىل قۋانىشى. جاس وركەن العاشقى مەيىر-شاپاعاتتى، جالپى ادامي تاربيەنى ىڭگالاپ ءومىر ەسىگىن اشقان ساتتەن باستاپ ءوز اتا-اناسىنان قابىلدايدى. وسەر ۇرپاققا باعىتتالعان تاربيەنىڭ نەگىزگى مازمۇنى مەن ماقساتى ــ ءوز انا تىلىنە قانىق، ۇلتتىق سانا-سەزىمى ويانعان، رۋحاني دارەجەسى بيىك، مادەنيەتتى، پاراساتتى، ار-ۇجدانى مول، ەڭبەكقور، ىسكەر، بويىندا جالپى ءوز ۇلتىنا ءتان يگى قاسيەتتەر تەرەڭ قالىپتاسقان ۇلت ۇرپاعىن تاربيەلەۋگە قاراتىلۋى ءتيىس.
مەكتەپتەردە وقۋ-وقىتۋ ىستەرى ءوز انا تىلىندە تولىق جۇرگىزىلمەگەن قازىرگى جاعدايدا، وتباسى تاربيەسىنىڭ قاجەتتىلىگى، ءتىپتى دە ارتا تۇسۋدە. وتباسى تاربيەسىندە اتا-انالار ءوز بالاسىنا وتە كوپ ءبىلىم بەرە الماۋى مۇمكىن، الايدا، بالاعا ءوز حالىقتىق قاسيەتىنە ساي جارامدى ادام بولۋدىڭ نەگىزگى جولدارىن ۇيرەتە السا، مىنە بۇل ەڭ ءنارلى ءبىلىم بولماق. اتا-انا بالاسىنا ىرعىن بايلىق قالدىرا الماۋى دا مۇمكىن، الايدا بالانىڭ ىشكى جان دۇنيەسىندە شىنايى ادامي اسىل قاسيەت قالىپتاستىرا السا، وندا ول بالاسىنا ومىرلىك ازىق بولارى قاق.
كەلەشەك ۇلت قامىن، ۇرپاق تاعدىرىن ويلايتىن ءار اتا-انا ۇلى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ: «ەل بولامىن دەسەڭ، بەسىگىڭدى تۇزە» دەپ ايتقانىنداي، وتباسى تاربيەسىنە وسكەلەڭ ءمان بەرىپ، بالاسىمەن اۋەلدە ءوز انا تىلىندە سويلەسۋى، تۇتاس حالىقتىق قاسيەتىمىزدىڭ قىرى مەن سىرلارىن بالا ساناسىنا تەرەڭ دەڭگەيدە ءسىڭىرۋى كەرەك. ەگەردە بالا تاربيەلەۋدىڭ العاشقى ارقاۋى ۇلتتىق قاعيدالار نەگىزىندە قالىپتاساتىن بولسا، وندا كەلەشەك ۇلتىمىز ومىرىندە وكىنىشتى جاعدايلار تۋىنداماس ەدى.
2. ۇرپاقىمىز ۇلتتىق رۋحاني تاربيەنى مەكتەپتەن قابىلدايدى.
مەكتەپ ــ وسەر ۇرپاققا ءبىلىم مەن تالىم-تاربيە بەرەتىن ونەگە ورداسى. ۇرپاق تاربيەسىندە اتا-انادان كەم تۇسپەيتىن جاۋاپتى ورىن. مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاعان جاس ۇرپاقتىڭ كەلەشەكتە قانداي ادام بولىپ شىعۋى تىكەلەي ۇستازدار قاۋىمىنا بايلانىستى. وتباسىندا تاربيە نەگىزدەرىن جان دۇنيەسىنە جاقسى سىڭىرگەن ءاربىر جەتكىنشەكتىڭ، بىلايعى جەردە، مەكتەپ اعارتۋى ارقىلى دۇنيە تانىمى ونان ارى تەرەڭدەپ، كوڭىل كوكجيەگى كەڭەيىپ، بولاشاق ومىرگە جاڭا سەرپىنمەن قانات قاعاتىن بولادى.
ۇلتىمىز ۇرپاقتارى ءبىلىم الىپ جاتقان بۇگىنگى بىرىكتىرىلگەن مەكتەپتەردە، ەڭ اۋەلى، جوعارى ءبىلىمدى، وقىتۋ جانە ءتالىم-تاربيە بەرۋ ماماندىعىمەن تولىق قارۋلانعان، ءوز ۇلتىنىڭ وزىق قاسيەتتەرى مەن سالت-ساناسىن جەتە يگەرگەن، شاكىرتتەرىن زامان تالابىنا ساي ءوز حالىقتىق قاسيەتىندە تاربيەلەي الاتىن، ۇلتتىق سەزىمگە باي ۇلاعاتتى ۇستازدار قوسىنى بولۋى كەرەك. ويتكەنى، بۇگىنگى بىرىكتىرىلگەن قوس ءتىلدى مەكتەپتەردە ۇلتىمىز ۇرپاقتارىنا ساپالى بىلىممەن بىرگە، سانالى ۇلتتىق رۋحاني تاربيە بەرۋ دە ءبىر ءتۇرلى قاجەتتىلىككە اينالۋدا. مۇندا، جاسىرارى جوق، قازىرگى مەكتەپ اعارتۋىندا وزگە ءتىلدىڭ ۇستەم بولۋى، ۇلت جەتكىنشەكتەرىنىڭ ءوز انا ءتىلىن تولىق يگەرۋىنە، ۇلت ۇرپاعى رەتىندە جالپى ۇلتتىق رۋحاني سانا-سەزىمگە يە تولىق قاندى ازامات بولىپ جەتىلۋىنە بەلگىلى جاقتاردان كەرى اسەرىن تيگىزىپ، ۇرپاقتارىمىزدىڭ رۋحاني جاقتان بىرتىندەپ وزگەرۋىن كەلتىرىپ شىعارۋدا. سەبەبى، قازىرگى بىرىكتىرىلگەن مەكتەپتەردە ۇلتتىق تۇسكە يە تالىم-تاربيە قىزمەتى بوساڭسىپ، كىلەڭ حانزۋ تىلىندە وقۋ-وقىتۋ قىزمەتىمەن شۇعىلداناتىن جاعداي باسىم ورىندى يەلەپ بارادى. سول ءۇشىن دە بۇگىنگى بىرىكتىرىلگەن مەكتەپتەردە ۇلتتىق ەرەكشەلىككە يە ءتالىم-تاربيەنى وقىتۋدىڭ ارناۋلى ءبىر مازمۇنى رەتىندە ەنگىزۋگە، وسى سالادا ارنايى زەرتتەۋ قىزمەتىن كۇشەيتۋگە تۋرا كەلىپ وتىر.
بۇرىن كىلەڭ قازاق ءتىلدى مەكتەپتەردە ءوز حالىقتىق قاسيەتىمىزگە ساي الۋان مازمۇنداعى قيمىلدار ۇيىمداستىرىلىپ، جالپى ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز جاستاردىڭ ساناسىنا تۋعان حالقىنا ءتان ەرەكشەلىگىمەن سىڭىرىلەتىن. مەكتەپتەردىڭ جاپا تارماعاي بىرىكتىرىلۋىمەن بۇل جاعداي قازىر بىرتىندەپ قاتاردان قالىپ، بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ءوز ۇلتتىق مادەنيەتىمەن قاۋىشۋ ءۇردىسى كەيىن شەگىنۋگە بەت الدى.
سوندىقتان قازىرگى بىرىكتىرىلگەن مەكتەپتەردە ۇلتتىق ەرەكشەلەككە يە تاربيە بەرۋدىڭ تەبىنىن كۇشەيتۋ ءۇشىن، ناقتىلى وقۋ-وقىتۋ ىسىندە «انا ءتىلى» مەن «ادەبيەت» ساباعىن بىردەن-ءبىر نەگىزگى ورىنعا قويىپ، جوعارىداعىداي ەسكەرۋسىز قالىپ بارا جاتقان تاربيە بەرۋدىڭ قوسىمشا تاسىلدەرىن، ياعني، ۇلتتىق ەرەكشەلىككە يە، جالپى ۇلت تانۋدىڭ قوسىمشا ساباقتارىن قايتالاي جانداندىرۋعا تۋرا كەلەدى. ءاسىلى، بۇگىنگى قوس ءتىلدى كلاستاردا وقىتۋدىڭ سالماعى حانزۋ تىلىندەگى ساباقتاردى قالاي وقىتۋ بولماي، قايتا ۇلتتىق تىلدەگى «انا ءتىلى»، «ادەبيەت» ساباعى سياقتى نەگىزگى پاندەرمەن بىرگە، باسقا دا ۇلتتىق تۇسكە يە قوسىمشا ساباقتاردى ءوز تىلىمىزدە قالاي وقىتۋعا قاراتىلۋى قاجەت.
«انا ءتىلى» مەن «ادەبيەت» ساباعىن وتەتىن وقىتۋشىلار كاسىبي قابىلەتى جاعىنان ەرەكشە سارالانۋى ءتيىس. ويتكەنى، بۇل توتەنشە ءمان بەرەتىن ماڭىزدى ءتۇيىن. سەبەبى ادەبيەت ــ ادامتانۋدى عانا ەمەس، ادام بولىپ قالىپتاسۋدى ۇيرەتەتىن ۇلى ونەر. سوندىقتان «وي سالۋ ــ ۇستازدان، ويلانۋ ــ شاكىرتتەن»- دەگەندەي، وقۋشىلارعا وي سالا الاتىن، ورەسى بيىك، ۇلاعاتتى ۇستازدار تاڭدالۋى، استە ءوز ۇلتتىق داستۇرىنەن شالا ساۋاتتى ۇستازدار وقىتۋ ىسىنە ارالاستىرىلماۋى قاجەت.
ءاربىر جەكە ۇستاز جونىنەن ايتقاندا، ول وقۋشىعا تاربيە جۇرگىزگەندە، ەڭ الدىمەن، ءوزىنىڭ قازاق ۇلتىنىڭ ۋاكىلى ەكەنىن ىشتەي تەرەڭ سەزىنىپ، سانادا سوعان سايكەس بۇرىلىس جاساۋى، وقۋشىعا جەكە ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن جالپى ادامزاتقا ورتاق قۇندىلىقتاردى ءوزارا سايكەستىرىپ تاربيە جۇرگىزە الاتىن بولۋى كەرەك. مىنە وسىلايشا ۇلتىمىزدان شىققان ءار ۇستاز ءوز ۇلتىنىڭ پەرزەنتى رەتىندە ۇلت بولاشاعىن باستى ماقسات ەتە وتىرىپ ءتالىم-تاربيە قىزمەتىمەن شۇعىلدانسا، وقىتۋ-تاربيە جۇمىسى ناتيجەلى بولارى ءسوزسىز. ەگەردە قازىرگى بىرىكتىرىلگەن مەكتەپتەردە ۇرپاقىمىزعا باعىتتالعان ۇلتتىق رۋحاني تاربيەنى شىنايى كۇشەيتپەسەك، وندا ۇلتىمىزدىڭ ايتۋلى قوعام قايراتكەرى مۇستافا شوقايدىڭ: «ۇلتتىق مادەنيەتتەن جۇرداي رۋحتا تاربيەلەنگەن ۇرپاقتان حالقىمىزدىڭ قاجەتى مەن مۇددەسىن جوقتايتىن پايدالى ازامات شىقپايدى»-دەگەن دانالىعىنىڭ كۋاگەرلەرىنە اينالارىمىز انىق جاعداي. ءار قاشان ۇلتىمىزدىڭ بولاشاعىن حالىقتىق قاسيەتىمىزگە ساي ورەسى بيىك، ءبىلىمدى ۇرپاق ايقىندايدى. ال مەكتەپ ومىرىندە جاس ۇرپاقتىڭ تاعدىرى قاشاندا ۇلاعاتتى ۇستازدارعا بايلانىستى. سوندىقتان بۇگىنگى بىرىكتىرىلگەن مەكتەپتەردە ۇلتىمىز ۇرپاقتارىنا قاراتا ساپالى بىلىممەن بىرگە، سانالى ۇلتتىق رۋحاني تاربيە بەرۋ قىزمەتىن ونان ارى كۇشەيتە ءتۇسۋىمىز قاجەت.
3. ۇرپاقىمىز ۇلتتىق رۋحاني تاربيەنى قوعامدىق ورتادان قابىلدايدى
ۇرپاق تاربيەسىنە وتباسى مەن مەكتەپ قانا ەمەس، تۇتاس قوعام جاۋاپتى. سەبەبى، ادام قوعامنان دارا دامي المايدى، ادامسىز قوعام قالىپتاسپايدى. سوندىقتان بۇل ەكەۋى ەگىز ۇعىم. رەال ومىردە قوعامدىق سانا، قوعامدىق وي-پىكىر، سولارعا قاتىستى ءىس-قيمىل بارلىعى دا قۇبىلمالى، كۇردەلى قۇبىلىستار. وسىعان بايلانىستى قوعام كەلەشەگى سانالاتىن جاستار تاربيەسى دە قوعامداعى وتكىر تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى سانالادى.
ۇلتىمىز ۇرپاقتارى ۇلتتىق رۋحاني تاربيەنى وتباسى جانە مەكتەپپەن بىرگە قوعامدىق ورتادان دا قابىلدايدى. مۇندا تەحنولوگيا بارىنشا دامىعان مىنا زىمىران زاماندا، ءتۇرلى اقپارات قۇرالدارىنىڭ جاستارعا ىقپالى باسىم ورىندى يەلەيدى. بۇل كۇندەرى قوعامىمىزعا جىمداسا جايعاسىپ، بار قۇندىلىقتارىمىزدى اقىرىن كەمىرىپ جاتقان باتىستىق جات مادەنيەتتىڭ اسەرى دە جاستارىمىزدىڭ ۇلتتىق رۋحاني جان دۇنيەسىنىڭ وزگەرۋىنە از كەسىرىن تيگىزىپ جاتقانى جوق. مىنە، وسىناۋ جاستارىمىزدىڭ ساناسىن ۋلاپ، تاربيەسىن تەرىستەپ جاتقان جىمىسقى كۇشكە قارسى يكەمدى شارا قولدانۋ بارلىق ءىس باسىندا وتىرعان ۇلتىمىز ۋاكىلدەرىنىڭ بيىك ازاماتتىق بورىشتارىنا اينالۋى ءتيىس.
اقيقاتىن ايتقاندا، ۇرپاق تاربيەسىنە اسەر ەتەتىن جاقتاردا بۇل كۇندەرى، كوبىنەسە، اتا-انانىڭ ورنىن تەلە ارنالارداعى ءتۇرلى مازمۇنداعى بەرىلىمدەر مەن عالامتور سىندى كوپ مەديالى اقپارات، حابارلاسۋ جۇيەلەرى تارتىپ العانداي اسەر قالدىرۋدا. مىنە وسىنداي سىندارلى كەزەڭدە ۇلتتىق ءومىرىمىزدى ىزگىلەندىرىپ، جاستارعا وڭ باعىت كورسەتۋ ۇشىن، قازاق ءتىلدى اقپارات ارنالارىمىزدا قىزمەت ىستەپ وتىرعان ۇلتىمىز ۋاكىلدەرىنە وراسان زور مىندەت جۇكتەۋگە تۋرا كەلەدى. سوندىقتان دا ۇلتتىق يدەيالوگيامىزعا سايكەسپەيتىن اقپاراتتىق باعدارلامالاردى مۇمكىندىك بار ءوز تابيعاتىمىزعا ساي ساراپتاپ، ونى سۇزگىدەن وتكىزىپ تاراتاتىن بولساق، ونىڭ بۇگىنگى جاستار تاربيەسىندەگى رولى جاقسى بولارى انىق. مۇنى وتكەن جىلدارى رايونىمىز كولەمىندە قويىلعان «اعاجاي ءان-ءبي داستانىن» مەكتەپ وقۋشىلارى بىرىنەن-ءبىرى ەستىپ قۇمارتا كورىپ، تاماشا اڭگىمە تاقىرىبىنا اينالدىرعانىنان جانە عالامتورعا شىعارىلعان قازاقستاننىڭ «مىڭ بالا» فيلىمىن تەگىس كورىپ شىعۋعا اسىققان كوڭىل كۇيلەرىنەن ايقىن اڭعارىپ الۋعا بولادى.
قىسقاسى، جاستارعا باعىتتالعان قوعامدىق تاربيەنى كۇشەيتىۋدە، قازىرگى تەلە-راديو بەرىلىمدەرى مەن عالامتور بەتتەرىندە، گازەت-جۋرنالدار مەن ءتۇرلى باسىلىمداردا ۇلتىمىزدىڭ دانالىققا تولى سالت-ءداستۇرىن، قاتپارى قالىڭ قازىنالى تاريحىن، مايەكتى مادەنيەتىن ءناسيحاتتايتىن ارنايى باعدارلامالار مەن ستوندار كوپتەپ اشىلاتىن بولسا، وندا سونىڭ اسەرىنەن جاستارىمىزدىڭ ءوز حالقىنا بولعان تۇسىنىگى تەرەڭدەپ، ءوزىنىڭ قازاق بولىپ تۋعانىن ماقتان ەتەر جاستاردىڭ قاتارى دا وزدىگىنەن مولايار ەدى. ادەتتە، ۇلكەندەر جاعىنان ۇنەمى تىلگە تيەك ەتىلەتىن «جاس ۇرپاقتىڭ ەرتەڭگى تاعدىرى نە كۇيدە بولادى؟ جاستار ۇلتتىق رۋحاني تاربيەنى قايدان قابىلدايدى؟ جاستارىمىز ەندى كىمگە قاراپ بوي تۇزەيدى؟» دەگەن سياقتى الاڭداۋشىلىقتار دا وزدىگىنەن ازايار ەدى.
”سوڭى“
اۆتوردىڭ قىزمەت ورنى: التاي ايماقتىق پارتيا مەكتەبى
كەلۋ قاينارى: حالىق تورابى
جاۋاپتى رەداكتورى : نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى
حابارلار
- ·پاكيستاندا تۋىلعان جەر سىلكىنىسىندە تەڭىز …
- ·پاكيستاندا جەر سىلكىنىسىندە قازا بولعاندار…
- ·توراپ قارقىنى تەزدەپ، باعاسى ارزاندايدى
- ·كەنيا زۇڭتۇڭى لاڭكەستەردى جەڭگەندىگىن جاري…
- ·جۇڭگو توراپ قاسكەرلەرى ا ق ش - تىڭ ۇشقىشسى…
- ·قوعام حاۋىپسىزدىگى مينيسترلىگى شەتەلگە قاش…
- ·شينجياڭعا باعىتتامالى كومەكتەسۋ قىزمەتىنىڭ…
- ·ورتالىق ءتارتىپ تەكسەرۋ كوميتەتى باقىلاۋ م…
- ·ارمياداعى باسشى كادرلار مىندەتى ءوسۋ نەمەس…
كوپ مەديا
ۇلتتىق مانەر
