- ورتالىق
- ەل ءىشى
- شينجياڭ
- حالىقارا
مادەنيەت
ارناۋلى تاقىرىپ
وتباسىلىق تورقالى سالت-داستۇرلەر
2013.07.19 15:29
مۇندا «كوگەن ءتۇپ»، «ەنشى»، «جەتى اتا»، «اشامايعا مىنگىزۋ»، «ءتىلاشار»، «اسىراپ الۋ»، «ساتىپ الۋ»، «ات قويۋ»، «باسىرە»، «باۋىرىنا سالۋ»، «ءيت كويلەك»، «شىلدە قاققان» ت.ب وتباسىلىق تورقالى سالت-داستۇرلەر ەنگىزىلگەن.
كوگەن ءتۇپ (كوگەندىك) (سالت)
تۋىس، ىلىك، جۇراعات ادامداردىڭ قوناققا كەلگەندە ونىڭ بالاسىنا ەسكەرتكىش، سي رەتىندە بەرىلەتىن مال: (قوزى، قوي، بۇزاۋ، قۇلىن، تاي، بوتا، تايلاق، ات). بۇل بالا ءۇشىن سي، قۋانىش بولسا، ونىڭ اتا-انالارى ءۇشىن قۇرمەتتەۋدىڭ بەلگىسى دەسە دە بولادى. كوگەن ءتۇپ بەرۋدى مالدى اۋىلداردىڭ ءالى دە پايدالانىپ جۇرگەنى جاقسى، جاراسىمدى سالتتارىنىڭ ءبىرى.
ەنشى (سالت)
«وعان باي قالىڭ بەرىپ، قاتىن اپەردى دە، كەيىن ەنشى بەرىپ بولەك شىعارادى» (س.مۇقان ۇلى). بالالاردى ەرجەتىپ، جەكە ءۇي بولعاندا اتا-اناسى وعان وتاۋ تىگىپ، دۇنيە-مۇلىكتى «جاساۋ» دەيدى.
جەتى اتا (ءداستۇر)
جەتى اتاسىن بىلمەگەن ــ جەتەسىز (ماتەل). ءومىر تاجىريبەسى مول حالقىمىز كەيىنگى ۇرپاققا جەتى اتاسىن ءبىلۋدى مىندەتتەگەن جانە ونى ۇيرەتكەن، جاتتاتقان. مۇنىڭ الەۋمەتتىك زور ءمانى بولعان. ەكىنشىدەن، قازاق حالقى جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاعان. بۇرىنعى ادامدار ءبىر-بىرىمەن تانىسقاندا، جۇزدەسكەندە رۋىن، تەگىن سۇراۋى وسىدان شىققان. سوندىقتان ءار قازاق بالاسى ءوز اتا-تەگىن ءبىلۋ تەكتىلىك ءارى ۇلتتىق ءتارتىپ پەن ءجون ءبىلۋدىڭ ءبىر سالاسى بولىپ سانالعان.
جەتى اتا اكەدەن تومەن ەمەس، جوعارى تاراتىلادى. ونىڭ دالەلى: «جەتى اتاسىن بىلگەن ۇل، جەتى جۇرتتىڭ قامىن جەر» دەگەن قازاق دانالىعىنا توقتالساق، ءار ادام وزىنەن كەيىنگى بالاسىنىڭ، نەمەرەسىنىڭ، ءارى كەتسە شوبەرەسىنىڭ، اتىن بىلەر. ودان ارى ءبىلۋ ءۇشىن ادام 100 جىلدان استام ءومىر ءسۇرۋى كەرەك ەمەس پە؟ ال عاسىردان اسا بەرەتىن ادام بار ما؟
ولاي بولسا جەتى اتا: 1. بالا. 2. اكە. 3. اتا. 4. ارعى اتا. 5. بابا. 6. ءتۇپ اتا. 7. تەك اتا. (اتا-تەك دەگەن ءسوز وسىدان شىققان ءسوز). («جەتى قازىنا» 34 بەت. 2001 ج.) .مىسالى وسى كىتاپتا جازۋشى ءوز جەتى اتاسىن بىلاي تاراتادى: سەيىت - كەنجەاحمەت - قۇتتىگەلدى - نۇرەت - بايتوعاي - امانباي - دەربىسالى - سولتان (جەتىنشى اتا) تاڭعۇلى - جىلقايدار (رۋ اتى، ول ارعىنعا جاتادى). جەتى اتانى تاراتۋ وسىلاي جىكتەلەدى.
اشامايعا مىنگىزۋ (سالت)
بالانىڭ سانا-سەزىمىن جەتىلدىرۋ ءۇشىن جاسالاتىن تاربيەلىك سالتتىڭ ءبىرى ــ وسى اشامايعا مىنگىزۋ سالتاناتى بولىپ تابىلادى. جاس بالا ەسى كىرىپ 6-7 جاسقا كەلگەن سوڭ وعان جەكە تاي اتاپ، اشاماي ىستەتىپ قامشى ءورىپ «سەن ازامات بولدىڭ» دەگەن سەنىمىن ۇيالاتىپ، ۇيرەتىلگەن جۋاس تايعا اسەم اشاماي ەرتتەپ مىنگىزىپ، جۇرگىزەدى. بۇل بالانىڭ كوڭىلىن وسىرەدى، باسقا بالالار الدىندا مەرەيى كوتەرىلىپ، ماقتانىش سەزىمدە بولادى، تەز ەسەيەدى. ونى ەڭبەككە، ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋدىڭ ۇلتتىق ادىستەمەلىك جولدىڭ ءبىرى ــ وسى اشامايعا مىنگىزۋ ارقىلى كورىنەدى. وسى قۋانىشتى ساتتە بالانىڭ اتاسى:
ال اق تىلەك، اق تىلەك،
اتقا توقىم سال بىلەك،
اتقا دا جاقسى شابا ءبىل،
جاسىڭنان مالدى باعا ءبىل،
ونەگە، ونەر تابا ءبىل،
ايماعىڭا جاعا ءبىل،
اتقا ءمىندىڭ، اق جول بولسىن - دەپ باتا بەرەدى. اق تىلەكتى انالار شاشۋ شاشادى. باسقا بالالار تايعاءمىنىپ جارىسادى. اياعى شاعىن تويعا ۇلاسادى.
ءتىلاشار (ءداستۇر)
ءار وتباسى بالاسى 7 جاسقا تولعان سوڭ مەدىرەسەگە، مەكتەپكە وقۋعا بەرەدى. بۇل دا بالا ومىرىندەگى ەلەۋلى وقيعا، ەستە قالارلىق ەلەۋلى كەزەڭ بولىپ تابىلادى. وسى كۇنى بالاعا جاڭا كيىم كيگىزىپ، وقۋ-جابدىقتارىن دايىنداپ، شاعىن توي وتكىزەدى. مۇنى ءداستۇرلى «ءتىلاشار» تويى دەپ اتايدى. ۇلكەن-كىشىلەر بالاعا ءوستى، ازامات بولدى، «عالىم بول» دەگەن سياقتى تىلەك ءبىلدىرىپ باتا بەرەدى. جاڭا كيىمىنە بايعازى، تاعىمدار ۇسىنادى. بۇل تاربيەدەن بالا وسكەندىگىنىڭ بەلگىسىن سەزىنەدى، وقۋعا قۇمارلىعى ارتادى. جاقىن-جۋىق ادامدار بالانىڭ اتا-اناسىنا قۇتتى بولسىن ايتىپ، بالاعا ءسات-ساپار تىلەيدى.
باسىرە (ءداستۇر)
بالا تۋعان كەزدە نەمەسە ەسى كىرىپ، وڭ-سولىن تانىعان سوڭ، «سۇندەت تويىنا» نەمەسە مەكتەپتە بارعاندا اتاسى نەمەسە ءوز اكە - شەشەسى وعان تاي اتايدى. ونى «باسىرە» تاي دەيدى. بالا ونى ەرەكشە كۇتىمگە الادى، باعادى، ۇيرەتەدى. جانە سول ارقىلى مال باعۋعا، ەڭبەككە ۇيرەنەدى. «باسىرە» اتاۋ بالانىڭ كوڭىلىن وسىرەدى، ومىرگە بەيىمدەلەدى. ءوز قاتارىنا «باسىرە تايىم بار» دەپ ماقتانىپ، ءوسىپ جۇرەدى. مۇنىڭ ءبارى بالانىڭ كوڭىلىن ءوسىرىپ، ىنتالاندىرىپ تاربيەلەۋدىڭ ءبىر جولى.
باستاڭعى (سالت)
ءۇيدىڭ ۇلكەندەرى جول ءجۇرىپ كەتكەندە اۋىل جاستارى سول ۇيگە جينالىپ، «جولاۋشىلاردىڭ جولدا باسى اۋىرماسىن، باستاڭعى جاسا» دەيدى. باستاڭعىنىڭ ءمانىسى ـــ جاستاردىڭ سول ۇيدە ويىن-ساۋىقتا باس قوسۋى. ءداستۇر بويىنشا بۇعان تىيىم سالۋعا بولمايدى. باستاڭعىنى جاستار جاسايدى.
بايعازى (ءداستۇر)
بايعازى بالالاردىڭ، جاستاردىڭ جاڭا كيىمى ءۇشىن (مىسالى: قامشى، شانا، ەر-توقىم) بەرىلەتىن اقشالاي، زاتتاي سي. بايعازى سۇراۋدىڭ ەش ارتىقتىعى جوق. جەڭگەلەرى، شەشەلەرى «بايعازىعا بايدىڭ قىزى» دەپ تە اتايدى. بايعازى بالالاردىڭ كوڭىل - كۇيىن كوتەرەتىن ءداستۇر.
بازارلىق (ءداستۇر) «كۇيەۋىنىڭ بازارلىعى ەكەن عوي، - دەدى اقبالا ىشىنەن» (ا.نۇرپەيس ۇلى). - الىس ساپارعا ساياحاتقا، ساۋدا جولىنا شىققان ادامدار جەرلەستەرىنە، كورشى-كولەمدەرىنە، سىيلاس ادامدارىنا، جاس بالالارعا ءىرىلى- ۇساقتى سيلىقتار اكەلەدى. ونى «بازارلىق» دەپ اتايدى. بۇل جاقسى كورۋدىڭ، سيلاستىقتىڭ بەلگىسى جانە ەسكەرتكىش رەتىندە قابىلدانادى.
اسىراپ الۋ (عۇرىپ)
بالاسى جوق ادامدار بىرەۋدىڭ بالاسىن اسىراپ الۋى ەجەلدەن بار قاعيدا. مۇنىڭ دا ءجون-جورالارى بار. مىسالى، جاڭا تۋعان بالانى اسىراۋشى اناسى شاراناسىنان ەتەگىنە سالىپ الادى. قازاقتىڭ ەجەلگى زاڭى بويىنشا اسىراۋشى ادام جاڭا تۋعان بالاعا اتىن قويىپ، وڭ قولىنا اسىق جىلىك ۇستاتادى. اسىق جىلىك ۇستاعان بالا سول ءۇيدىڭ بالاسى دەپ ەسەپتەلەدى. كەيدە بالانىڭ ءوز اكە-شەشەسى بالاعا تالاسقان جاعدايدا اسىراۋشى ادام «وڭ قولىنا اسىق جىلىك ۇستاتىپ ەدىم عوي» دەپ داۋلاسادى. بۇل ۇلكەن دالەل، كۋالىك ەسەبىندە جۇرەدى. وسىدان كەيىن سول ءۇيدىڭ ايەلى پەرزەنتتى بولسا، وندا اسىراپ العان بالانى بۇدان بىلاي «مايقۇيرىق» دەپ الپەشتەپ، ونى بۇرىنعىدان بەتەر جاقسى كورەدى. الايدا، بالا قايتىس بولعان جاعدايدا ونىڭ تۋعان اكە-شەشەسىنىڭ اتى ايتىلىپ، جانازاسى شىعارىلادى.
ساتىپ الۋ (سالت، ىرىم)
بىرەۋدىڭ بالاسى تۋىسىمەن شەتىنەي بەرسە، ياعني بالاسى تۇرماسا، وندا ودان كەيىن تۋعان بالانى «ساتىپ الاتىن» ىرىم بار. بۇل ىرىم بىلاي جاسالادى. ەلدەگى باقسى، بالگەر كەمپىر الگى ۇيگە كەلىپ، «مەنىڭ بالامدى ۇرلاپ الىپسىزدار، ءوزىم الام» دەپ نارەستەنى اتا-اناسىنىڭ نارازىلىعىنا قاراماستان الىپ كەتەدى. ءبىر-ەكى كۇننەن كەيىن بالانىڭ اكە-شەشەسى الگى كەمپىرگە بارىپ «بالا ساتىپ الادى». كەمپىر بالانى كەرەگەنىڭ استىنان الىپ بەرەدى. ءسويتىپ، بۇل بالا «ساتىپ الىنعان» بالا بولىپ سانالادى. بالاسى تۇرماي جۇرگەندەرگە بۇدان باسقا دا جاسالاتىن ىرىم بار. مىسالى، الگىندەي بالانىڭ ءومىرى ۇزاق بولسىن دەپ جەتى كەمپىردىڭ ەكى اياعىنىڭ اراسىنان وتكىزىپ الادى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى قازاق بالا ءوسىرۋدى باقىت ساناعان. بالالى بولۋدى ارمانداعان. مۇنى «بالالى ءۇي بازار، بالاسىز ءۇي قۋ مازار» دەگەنىنەن-اق اڭعارۋعا بولادى.
باۋىرىنا سالۋ (ءداستۇر)
ادەتتە قارت اتالار مەن اجەلەر العاشقى نەمەرەسىن نەمەسە جاقىن كىسىلەر ءوز تۋىستارىنىڭ بالاسىن قولىنا الىپ، ءوز بالاسىنداي تاربيەلەپ ءوسىرەدى، قولقانات قىلادى. مۇنى «باۋىرىنا سالدى» دەيدى. باۋىرىنا سالۋشى ادام بالانى ءوز اتا-اناسىنان اجىراتپايدى. بالانى ەكى ۇيگە دە تەڭ ءوسىرىپ الپەشتەيدى. ادەتتە ۇلكەن كىسىلەر مۇنداي بالانىڭ تاربيەسىنە وتە كوڭىل ءبولىپ، ولاردى ونەگەلى ازامات ەتىپ وسىرۋگە، حالىقتىق جاقسى قاسيەتتەردى ولاردىڭ بويىنا سىڭىرۋگە زور ىقپال جاسايدى. بالا ەرجەتكەننەن كەيىن ءوز وتباسىنا ورالۋىنا نەمەسە باۋىر باسقان ۇيىندە قالۋىنا ەركى بار.
ءيت كويلەك (سالت)
جاڭا تۋعان نارەستەنىڭ العاشقى كويلەگىن «ءيت كويلەك» دەپ اتايدى. ويكەنى ول كادىمگىدەي كويلەك سياقتى تىگىلمەيدى، جورمەلەپ، ءىلىپ قانا تىگەدى. بالا قىرقىنان شىعارىلعاننان كەيىن الگى كويلەككە ءتاتتى ءتۇيىپ ونى ءيتتىڭ موينىنا بايلاپ جىبەرەدى. ءيتتى بالالار قۋىپ جەتىپ، شاقىرىپ، ۇستاپ، ءتاتتىسىن بولىسەدى. «ءيت كويلەكتى» بالاسى جوق كەلىنشەكتەر ىرىم قىلىپ الادى.
ءيت كويلەك اتىنىڭ شىعۋى ونىڭ ءيتتىڭ موينىنا بايلاعانىندا ەمەس، حالىق ءيتتى «جەتى قازىنانىڭ» ءبىرى دەپ باعالاۋىندا جاتىر. سونىمەن بىرگە «بالامىز كوپ بولسىن» دەپ، «قيىندىققا بەرىك بولسىن» دەگەن ىرىم بار. قازاقتا ءيت جاندى دەگەن ءسوز ونىڭ بەرىكتىگى مەن توزىمدىلىگىن ايتقانى.
قىرقىنان شىعارۋ (سالت)
«قازاق حالقىنىڭ عۇمىرىندا جەتى، توعىز، وتىز، قىرىق ءبىر ساندارى قاسيەتتى دەپ ەسەپتەلەدى. مىسالى «جەتى جارعى»، «جەتى قازىنا»، «ءبىر توعىز»، «ءۇش توعىز»، «قىرىقتىڭ ءبىرى ــ قىدىر»، دەگەن قاعيدالار بار وسى ساندىق ۇعىمىنان پايدا بولعان. سونىڭ ءبىرى ــ بالانى «قىرقىنان شىعارۋ» ءداستۇرى. ادەتتى بالانىڭ تۋعانىنا قىرىق كۇن تولعان سوڭ ونى ىدىسقا قىرىق ءبىر قاسىق سۋ قۇيىپ شومىلدىرادى. بۇل رەسمي ءداستۇر. وعان ۇلكەن اجەلەر، ايەلدەر قاتىسادى، كادە بەرىلەدى، داستارحان جايىلادى. ءسابيدىڭ قارىن شاشى الىنىپ ونى ءسابيدىڭ ءوزىنىڭ كيىمىنە ماتاعا وراپ قويادى. مۇنداعى ماقسات ەرتەدە سۋرەت بولماعاندىقتان بالانىڭ، ءسابي كەزىنەن ەسكەرتكىش رەتىندە ساقتاۋدان شىققان.
تىماققا سالۋ (سالت)
ەل اراسىندا «شالا تۋىپ تىماققا سالىپ وسىرگەن ەكەن» دەگەن سوزدەر ءجيى ەستىلەدى. حالىقتا ادەتتە شالا تۋعان ءسابيدى وسىلاي وسىرەتىن عۇرىپ بار. ونىڭ سەبەبى شالا تۋعان ءسابي ۇستاۋعا، بەسىككە سالۋعا كەلمەيدى، تىماق جىلى، ءارى بولەۋگە، ۇستاۋعا ىڭعايلى بولادى. جانە ءسابيدىڭ نەشە كۇنى كەم بولسا، سونشا كۇن كەرەگەنىڭ ءار باسىنا ءىلىنىپ قويىلاتىندىقتان، كۇن كەرەگە باسى ارقىلى ەسەپتەلەدى. مىسالى: قىرىق كۇنى كەم بولسا، كەرەگەنىڭ قىرقىنشى باسىنان بالا تىماقتان الىنىپ، ادەتتە جاڭا تۋعان بالانىڭ ءراسىمى جاسالا باستايدى. ايتالىق، ات قويۋ، بەسىككە سالۋ ت.ب. (ەگەر بالا قىستا تۋسا، وندا ءۇي قابىرعاسىنا بىرنەشە شەگە قاعىلىپ ىلىنەدى).
تىشتىرما (ءداستۇر)
ءسابيدى بەسىككە سالار كەزدە بەسىكتىڭ تۇبەگى تۇراتىن تەسىكتەن قۇرت، ىرىمشىك، تاتتىلەر وتكىزىپ «تىشتى، تىشتى» دەپ ىرىم جاسايدى جانە ونى «تىشتىرما» دەپ اتايدى. «تىشتىرمانى» ايەلدەر ىرىمداپ ءبولىسىپ الىپ، بالا-شاعالارىنى ۇلەستىرىپ بەرەدى.
بەسىك جىرى (سالت)
ءالدي-ءالدي، اق بوپەم،
اق بەسىككە جات بوپەم!
جىلاما، بوپەم، جىلاما،
جىلىك شاعىپ بەرەيىن،
بايقۇتاننىڭ قۇيرىعىن،
جىپكە تاعىپ بەرەيىن.
ارشا ما ەكەن بەسىگى؟
الار ما ەكەن اكەسى؟
ورىك پە ەكەن بەسىگى؟
سۇيە مە ەكەن اكەسى؟
جيدە مە ەكەن بەسىگى؟
ءالدي-ءالدي، اپپاعىم،
قويدىڭ ءجۇنى قالپاعىم...
ءسابي تاربيەسى مەن مىنەز-قۇلقىن قالىپتاستىرۋدا بەسىك جىرىنىڭ ورنى مۇلدە بولەك. ول بالانىڭ كوكىرەك كوزىن اشادى، جان-جۇيەسىن تەربەيدى، سەزىمىن سەرگىتەدى، كوڭىل-كۇيىن كوتەرەدى. ەسەيە كەلە ونەرگە، ءسوز ونەرىنە بەيىمدەلەدى. اجە مەن انانىڭ ءالديى ءسابيدىڭ العاشقى ونەر مەكتەبى ەكەنى بارشاعا بەلگىلى. ۇلى ابايدىڭ «تۋعاندا دۇنيە ەسىگىن اشادى ولەڭ» دەۋى تەگىن ەمەس. بەسىك جىرىندا ۇلتتىق تاربيەنىڭ ۇزدىك ۇلگىسى جاتىر. الايدا سوڭعى جىلداردا بەسىك تەربەتىپ وتىرىپ بەسىك جىرىن ايتاتىن اجە، انا ازايدى. بەسىك تەربەتەتىن بالانىڭ ءوزى بوپەسىن ولەڭ ايتىپ ۇيىقتاتاتىن. بۇرىن انانىڭ بەسىك جىرىن ءسابي عانا ەمەس، اۋىل بالالارى، ءتىپتى ۇلكەندەر دە قۇلاعىن سالىپ تىڭداپ وتىراتىن. كەيىنگى كەزدەردە جاستاردىڭ حالىق انىنە نازار اۋدارماۋى، ولەڭگە اۋەستەنبەۋىنىڭ ءبىر سەبەبى ــ وسى بەسىك جىرىنىڭ ۇمىتىلۋىندا.
بەسىككە سالۋ (سالت)
ءالدي-الدي اق بوپەم،
اق بەسىككە جات بوپەم. (بەسىك جىرى)
بەسىك قاسيەتتى، كيەلى قۇتتى مۇلىك، ءسابيدىڭ التىن ۇياسى بولىپ ەسەپتەلەدى. «ەل ءىشى ــ التىن بەسىك» دەگەن ءسوز بەسىكتىڭ قۇدىرەتىن كورسەتەدى. جاڭا تۋعان بالانى بەسىككە سالۋ دا حالقىمىز ءۇشىن ەلەۋلى ءداستۇردىڭ ءبىرى. بەسىككە سالۋ جولى ۇلكەن نەمەسە ەلدىڭ تاربيەلى، ونەگەلى اجەلەرىنە، ايەلدەرگە تاپسىرىلادى. ول بەسىكتى وتپەن الاستاپ «تىشتىرما» جاساپ الىپ، بالانى بەسىككە بولەيدى. بەسىك ۇستىنە جەتى ءتۇرلى قادىرلى، تازا زاتتار قويىلادى. بەسىككە سالعان ادامعا «بەسىككە سالار» ياعني كادەلى سىي بەرىلەدى. وسىنداي قۋانىش ۇستىندە «بەسىك جىرى» ايتىلادى:
ايىر قالپاق كيىسىپ،
اقىرىپ جاۋعا ءتيىسىپ،
باتىر بولار ما ەكەنسىڭ؟
بارماقتارىڭ مايىسىپ،
ءتۇرلى ويۋ ويىسىپ،
شەبەر بولار ما ەكەنسىڭ؟
تاڭدايلارىڭ تاقىلداپ،
ءسوزىڭدى جۇرت ماقۇلداپ،
شەشەن بولار ما ەكەنسىڭ؟
بەسىكتىڭ ءسابي دەنساۋلىعىنا، تازالىعىنا پايداسى وتە زور. بەسىكتەگى ءسابيدىڭ بويى، قول اياعى ءتۇزۋ، شيراق بولادى. سونداي-اق بەسىك بالانى كەزدەيسوق قۇلاعان زاتتان، سۋىق پەن ىستىقتان دا قورعايدى. پالە-جالادان ساقتاسىن دەپ ىرىمداپ، وعان تۇمار، بۇركىت تۇياعى، جىلاننىڭ باس سۇيەگى، كىرپى سياقتى زاتتار تاعىپ قويادى.
بەسىك اعاشتان، نەگىزىندە تالدان ءيىپ جاسالادى. سەبەبى تال باسقا اعاشتاي ەمەس يىلمەل، مورت سىنبايدى، قۇرت تۇسپەيدى، جات ءيىسى بولمايدى. بەسىكتىڭ مىناداي قۇرال-جابدىقتارى بولادى: جاستىق، مامىق، جورگەك، تۇبەك، شۇمەك، قولداۋ، تارتپاباۋ ت.ب.
ات قويۋ (عۇرىپ)
جاڭا تۋعان سابيگە ات قويۋ ــ ەرەكشە سالتاناتتى عۇرىپتاردىڭ ءبىرى. ات قويۋعا قازاق حالقى ەرەكشە كوڭىل بولگەن. ارينە الدىمەن جاقسى ەسىمدەر مەن ەلگە ايگىلى ادامداردىڭ اتىن قويعان. سونىمەن بىرگە بالا ەسىمىن جاقسى، بەدەلدى كىسىلەرگە قويعىزىپ، باتاسىن الۋدى دا ۇمىتپاعان. ماسەلەن، قانىشتىڭ اكەسى تۋعاندا اتاسى ساتباي سەگىز سەرىنى ادەيى شاقىرىپ، بالاسىنىڭ اتىن قويعىزعان. سوندا سەگىز سەرى يمانجان دەپ ات قويىپ «بۇل بالانى ەركەلەتسەڭدەر يمانتاي دەپ اتارسىڭدار» دەپ بالاعا بىلاي دەپ باتا بەرەدى:
انەت بيدەي ەلىڭنىڭ اعاسى بول،
حالقىڭنىڭ قازىبەكتەي داناسى بول.
جەر، سۋدى جاۋ قالماقتان قورعاپ قالعان،
بوگەنبايداي جۇرتىڭنىڭ پاناسى بول.
ەر سىرىمداي حالقىڭنىڭ كوسەمى بول،
توقسان بيدەي ءۇش ءجۇزدىڭ شەشەنى بول.
كەرەيدە بەلگىبايداي بىلەكتى بول،
بەرىشتە يساتايداي جۇرەكتى بول...»
سول سياقتى كەنەسارى حاننىڭ ەسىمىن ارعىننىڭ اتاقتى ءبيى شوقاي قويعان ەكەن.
حالىق بالاسىنا جاقسى ات قويۋعا تىرىسقان. ىرىم ەتىپ بۇرىنعى باتىرلار مەن اقىندار، شەشەندەردىڭ دە اتىن قويادى. ءبىراق وتە قاسيەتتى اۋليە - امبيەلەر مەن ۇلى ادامدار ەسىمىن قويۋعا تىيىم دا سالعان. قازاقتا بالاعا ات قويۋدىڭ جولى مەن ساتتەرى كوپ. ءشوپ شاۋىپ جاتسا ءشوپتىباي دەپ، ناۋرىز ايىندا تۋسا - ناۋرىزباي دەپ، ايت كۇنى تۋسا - ايتباي دەپ تە قويا سالادى. سول سياقتى قىز بالا تۋا بەرسە - ۇلبولسىن، ۇلتۋعان، ۇلمەكەن، دەيدى. كوز تيمەسىن دەپ، بيشاي، كوتەرشى، قوسقۇلاق، يتەمگەن، كۇشىك دەپ تە قويعان. قازىر باۋىرجان، اباي، ولجاس، ساكەن، ابىلاي، فاريزالار كوپ. بۇل دا سول كىسىلەردەي بولسىن دەپ قويىلعان ەسىمدەر.
ات قويۋ - جەڭىل-جەلپى ءىس ەمەس. سوندىقتان بالاعا لايىقتى ادەمى ەسىمدەر قويعان ءجون.
قالجا (ءداستۇر)
جاس بوسانعان ايەلگە ارناۋلى مال سويىلىپ بەرىلەتىن تاماق «قالجا» دەپ اتالادى. جاقىن ادامدار دا «قالجا» اكەلەدى. بۇل ــ ءارى سىيلاستىق، قۇرمەت ءارى بوسانعان ايەل بەلىن تەز بەكىتىپ، ساۋىعىپ كەتسىن دەگەن تاربيەلىك ماقساتتان تۋعان ەلدىك ءداستۇر، عۇرىپ.
كىندىك كەسەر (سالت)
ەل ىشىندە «كىندىك شەشەسى» نەمەسە نارەستە تۋعان ساتتە ونىڭ كىندىگىن كەسەتىن ايەلدەر دايىن تۋرادى. كەيدە ولاردىڭ «جول مەنىكى» دەپ تالاساتىن كەزدەرى دە بولادى. كىندىك كەسۋ ــ مارتەبەلى، ابىرويلى ءىس. بايىپتى اجەلەردىڭ شەشىمىمەن كىندىك كەسكەن ايەلگە «كىندىك كەسەر» كادەسى بەرىلەدى. بۇل دا جولى بولەك كادە. كەيىن دە «كىندىك شەشە» دەپ اتالاتىن الگى ايەل سول بالانىڭ اناسى ەسەپتى قۇرمەتكە يە بولادى. كىندىك بالاسىن ونىڭ ءوز اناسىنان كەم ساناماۋى كەرەك. «كىندىك شەشە» كەيىن كەلىپ بالا ۇيىنەن ءوز قالاۋىن دا الا الادى. بالانىڭ كىندىگى تۇسكەننەن كەيىن دە جاسالاتىن حالىقتىق ىرىمدار كوپ. «ەلدىڭ قورعانى بولسىن»، دەپ ەر بالانىڭ كىندىگىن اتشاپتىرىم جەرگە اپارىپ كومەدى. «قىز وتباسىنىڭ تىرەگى بولسىن»، دەپ وت ورنىنا نەمەسە تابالدىرىققا كومەدى.
ءسۇيىندىر (سالت)
كەلىنشەك بوسانعاننان كەيىن ونىڭ اناسى كادە، جوراسىن الىپ ادەيى كەلۋگە ءتيىس. بۇل ــ قالىپتاسقان سالت جانە انانىڭ مىندەتتى پارىزى. مۇنى قىزىن قياعا قوندىرعان ءار قازاق ايەلى بىلۋگە جانە ورىنداۋعا مىندەتتى. انا بولعان ءوز بالاسىنىڭ (قىزىنىڭ) قاسىندا بولىپ، وعان رۋحاني كۇش بەرىپ، سەنىم تۋعىزىپ، جاس ءسابيدى ەمىزۋ، كۇتۋ جولدارىن ۇيرەتەدى، اقىلشىسى، سۇيەنىشى، قامقورى بولادى. قۇدا-قۇداعيلارىنىڭ نەمەرەلى بولعان قۋانىشىنا ورتاقتاسادى، نارەستەگە ارناعان بۇيىمدارىن، سالەم-ساۋقاتىن ۇسىنادى. قۇرمەتتى قوناعى دا بولادى.
شىلدە قاققان (ىرىم)
قازاقتا «ءار بالا تۋعان سايىن اناسىنىڭ ءبىر ءتىسىن الا تۇسەدى» دەگەن شىندىققا ساي كەلەتىن قاعيدا بار. انىعىندا جاس بوسانعان ايەلدەردىڭ ءتىسى ءتۇسىپ قالاتىنى بار. مۇنى «شىلدە قاققان» دەيدى. بۇل جاس انانىڭ ءوز كۇتىمىنە دە، دەنساۋلىعىنا دا بايلانىستى بولادى. ىرىم بويىنشا جاس بوسانعان كەلىنشەك يتكە «كەت» دەمەيدى. وندا ءتىسى ءتۇسىپ قالادى دەيدى حالىق سەنىمى. حالىق تاجريبەسىندە بۇل دا جاي ايتىلا سالعان سوز بولماۋى كەرەك. ويتكەنى حالىق ىرىمى مەن تىيىمىنىڭ بارىن بەكەرگە شىعارۋ ورىندى ءىس ەمەس.
قازاقپارات عالامتور پاراعىنان دايىنداعان: جۇلدىز اقباي قىزى (پراكتيكانت)
جاۋاپتى رەداكتورى : نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
- 1.
جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
2.
قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
4.
ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.
تەلەفون: 67 /65368365-010 حات ساندىعى: kazakh@peopledaily.com.cn
بۇل بەتتىڭ مەنشىك ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان، كەلىسىمنەن وتپەگەندە كوشىرىپ پايدالانۋعا بولمايدى
Copyright © 1997-2012 by www.people.com.cn. all rights reserved
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى 
بۇل حابارعا باعاڭىز
لەبىز جازۋ
