- ورتالىق
- ەل ءىشى
- شينجياڭ
- حالىقارا
مادەنيەت
ارناۋلى تاقىرىپ
اۋىز ادەبيەتىمىزدىڭ سالت - داستۇرىمىزدەگى ماڭىزى
قاناعات شاكەن قىزى
2015.02.28 13:34 كەلۋ قاينارى : شينجياڭ گازەتى
«ۇرپاعىڭا باسقۇر قالدىرما، ءداستۇر قالدىر» دەگەن دانا حالقىمىز تاريحتان بەرى ۇرپاعىن يناباتتىلىققا، ىزگىلىككە، ۇلگى - ونەگەگە باۋليتىن، اتادان بالاعا جاراسىممەن جالعاسىپ كەلە جاتقان قىمباتتى رۋحاني قازىنالارىمىز بارشىلىق. سول قازىنالارىمىزدىڭ ءبىرى −− قازاق حالىق اۋىز ادەبيەتى جاقۇتتاي جارقىراپ، تالاي تارعالاڭ كۇندەرگە كۋا. حالىق اۋىز ادەبيەتىمىزدىڭ قامتيتىن كولەمى كەڭ، مازمۇنى باي، بوگەنايى بولەك. حالقىمىزدىڭ تاراۋ - تاراۋ تاعدىرىنان تەرەڭ سىر شەرتەدى.
ارينە، تاريحتىڭ سان عاسىرىن بەدەرلەپ، كۇردەلى دە كۇدىرلى سوقپاقتارىنان سۇرىنبەي، اتا سالت - ءداستۇرىن، اۋىز ادەبيەتىن، اسىرەسە، بارلىق مادەنيەتىن بۇلدىرمەي امان - ەسەن الىپ ءوتىپ، بۇگىنگى ۇرپاققا جەتكىزگەن، كەيىنگى ۇرپاعىنا كەرەكتى رۋحاني ازىعىن جانىنداي قورعاپ، ەنشى ەتىپ قالدىرعان دانالارىمىزعا مىڭ دا مىڭ العىس! دەسەدە اۋىز ادەبيەتىمىزدىڭ كەيبىر باعالى جانرلارى بۇگىنگى كوشىمىزدىڭ اراسىنان قاراسى كورىنبەي قالىپ قويعان جايى دا بار.
ءدال وسىنداي ساتتە، بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرامىزدى كوز قاراشىعىمىزداي قورعاۋعا زور قولداۋلار جاسالعاندىقتان، جوعارىنىڭ ۇيعارۋى بويىنشا بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرانى قورعاۋعا جاۋاپتى ورىندار جابال اتتانىسقا كەلىپ، جاپالى قۇلشىنىس جاساپ، حالىق اۋىز ادەبيەتىن جيناۋ، قورعاۋ، ساقتاۋ جانە ونى دامىتۋ سەكىلدى جۇمىستاردى زاڭدى تۇردە ويداعىداي ورىستەتىپ كەلەدى.
اۋىز ادەبيەتىمىزدىڭ الۋان ءتۇرىن ايتاتىن جانە تىڭدايتىن ميۋالى بايتەرەكتەرىمىزدىڭ قاتارى سيرەپ كەتكەندىكتەن، اۋىز ادەبيەتىن جيناۋ بارىسىندا كوپتەگەن قيىندىقتار دا بولدى. سويتە ءجۇرىپ تام - تۇمداپ جينالدى. قازىر اۋىز ادەبيەتىمىزدە تاربيەلىك ماڭىزى زور، جاقۇتتاي جارقىراعان قيسا - داستاندى، بەسىك جىرىن، سارىندى، ساي سۇيەكتى سىرقىراتاتىن كورىستى، جوقتاۋدى ايتاتىن ادامدار بار بولسا دا وتە سيرەك.
ءالميساقتان بەرى، حالقىمىز «تويدىڭ كوركى جىرلاۋ، ءولىمنىڭ كوركى جىلاۋ» دەپ پەرزەنتتەرىن الۋان ءتۇرلى ولەڭ، جىر - داستان، بەتاشار، بەسىك جىرى، سارىن، كورىس، جوقتاۋ، اۋشاديار، جار - جار، ت. ب جانە باتا - تىلەك ايتۋعا، تاقپاقتاپ، ماقالداپ - ماتەلدەپ سويلەۋگە تاربيەلەپ، اۋىز ادەبيەتىنىڭ الۋان ءتۇرىن مانەرىمەن ۇيرەتكەن. بەينە قۇستىڭ بالاپانىن باۋلىعانى سەكىلدى انالارىمىز دا قىز بالالارىن ەرتىپ ءجۇرىپ ۇلتتىق ۇلگى - ونەگەگە تاربيەلەگەن. مۇنىڭ ىشىندە اقىندار ايتىسى، جار - جار، بەتاشار، باتا - تىلەكتەر قازىردە توي - تومالاق، ءتۇرلى ۇلتتىق قيمىلداردا بۇرىنعىدان دا دامىپ، جاراسىممەن جالعاسىپ كەلە جاتىر. ال سالقىنداپ بارا جاتقانى قيسا - داستان، قىز ۇزاتىپ شىعارارداعى ەل - جۇرتىن قيماي ايتىلاتىن كورىس، بەسىك جىرى، ەرتەگى ايتۋ، جوقتاۋ، كورىس سەكىلدىلەر بۇرىنعىسىنان باسقاشا بولىپ بارا جاتقانى كوپكە بەلگىلى. شىر ەتىپ جارىق دۇنيەگە كەلگەننەن باستاپ، قارا جەردىڭ قوينىنا كىرگەنشە ادامنىڭ بۇكىل عۇمىرى اۋىز ادەبيەتتەن ايرىلا المايدى ەكەن. مۇنىڭ ءوزى ۇلكەن عىلميلىعى بار سالت - ءداستۇرىمىز.
«ەل بولام دەسەڭ بەسىگىڭدى تۇزە» دەمەكشى، بەسىك جىرىنىڭ قازىرگى جاعدايىنا كەلسەك، بالانى بەسىككە بولەپ الىپ، ارلى - بەرلى تەربەتە بەرەمىز. بەسىك جىرىن ايتقاننىڭ ورنىنا ءتۇرلى دىبىس تاسپالارىنان مۋزيكا نەمەسە قول تەلەفونىمىزدان ءان قويىپ بەرەتىن بولدىق. بۇل ادەت نارەستەنىڭ جەتىلمەگەن جۇيكەسىنە اقاۋ ءتۇسىرىپ قانا قويماستان، كۇشتى لازەر نۇرىمەن دە زاقىمداماسىنا كىم كەپىل؟ «بالا بەسىگىندە بەس تۇلەيدى» دەپ انالارىمىزدىڭ نارەستە تۋىلىپ ءبىر اپتادان سوڭ بەسىكتى ارشامەن الاستاپ، بەسىككە سالىپ، ادەمى ۇنمەن ءالدي ايتۋى ءسابيدى ءتاتتى ۇيقىعا باتىراتىن ەدى - عوي.
تاعى ءبىر سالقىن تارتقانى قىز ۇزاتىلىپ ۇيدەن شىعاردا اكە - شەشەسىنە، تۋىس - تۋعاندارىنا كورىسۋ سالتى. قىز ۇزاتىلىپ شىعاردا كورىس ايتۋ ۇلتىمىزدىڭ باسقا ۇلتتارمەن ۇقسامايتىن ۇلگىلەرىنىڭ ءبىرى بولاتىن...
ال ەرتەگى ايتۋ، بۇرىن ۇلكەن ادامدار بالالارىنا، نەمەرەلەرىنە بوس ۋاقىتى بولا قالسا ەرتەگى ايتىپ بەرەتىن، بالالار ەستىپ، ويىنا توقىعانىن ءبىر - بىرىنە ايتىپ بەرەتىن. كىشكەنتاي كەزىمىزدە ويىنىمىزدىڭ ءبىر ءتۇرى ەرتەك ايتۋ بولاتىن. ول دا بالالاردى زەرەكتىككە، بىلىمدىلىككە، ادالدىققا، ەرجۇرەكتىلىككە، باۋىرمالدىققا، يماندىلىققا، سالت - داستۇرگە باۋليتىن تاماشا تاربيە ەكەن. قازىر ەرتەگى ايتۋ ازايىپ كەتتى. ەگەر اتا - انا بولعان ءبىز مايىن تامىزىپ ەرتەك ايتىپ بەرە الساق، بالالار، ءسوزسىز، تىڭدايدى، ۇيرەنەدى.
«جان بار جەردە قازا بار» دەمەكشى، جوقتاۋ، كورىس ايتۋ ەجەلدەن بەرگى سالتىمىز. ەرتەدەن بەرى قازاق ايەلدەرى جوقتاۋدى دا، كورىستى دە ۇلگى ەتىپ كەيىنگىگە قالدىرىپ كەلگەن. كورىستى دە وزىندىك ماعىناسىمەن، مانەرىمەن ايتادى. جالپى ۇلتىمىزدىڭ تۇنىق ءتىلى، جۇيەلى ءسوزى، سالت - ساناسى، ادەت - عۇرپى ادەمى قالپىندا قازىردە، كەيىن دە جالعاسسا بارلىعىمىزعا نۇر ەدى.
ءبىز باقىتتى زاماننىڭ تۇلەگىمىز. تارشىلىق كورمەدىك. كىشكەنە كۇنىمدە ءبىزدىڭ ۇيدە كىتاپ كوپ بولاتىن دا، اكەم دە، شەشەم دە كىتاپ قۇمار بولاتىن. سول كەزدە، ۇزاعاندا، قىرىق تا ەلۋگە تارتا ءتۇتىنى بار شاعىن قىستاعىمىزداعى اكەم قۇرالىپتاس ادامدار تاڭەرتەڭگىلىك شايلارىن ءىشىپ بولعاننان كەيىن، ەكىدەن، ۇشتەن ءبىزدىڭ ۇيگە كەلىپ اكەمنەن قيسا، ەرتەدەگى ايتىستاردى تىڭدايتىن. ءالى كوز الدىمدا، سول كىسىلەر ءتۇس بولعاندا كادىمگى ءبىر شاۋگىم شايدى ءىشىپ، «مىڭ ءبىر ءتۇن»، «اباي جولى»، باسقا دا رومانداردى، «شالعىن» جۋرنالى سياقتى كىتاپتاردى اكەمە وقىتقىزىپ، اينالاسىن قورشاپ وتىرىپ قۇنىعا تىڭدايتىن ەدى. كەش كىرگەندە، شيشا شامنىڭ جارىعىندا كىتاپ وقىلاتىن. شىركىن، سول كەزدەگىدەي وقىرمان، سول كەزدەگىدەي تىڭدارمان بولسا، مەنشە، ءبىزدىڭ كوپتەگەن سالت - داستۇرلەرىمىزدىڭ ءسانىن كەلتىرەتىن اۋىز ادەبيەتىمىز سول كۇيىندە توقىراماي جالعاسا بەرەر مە ەدى. مەن حات تانىعاننان كەيىن، ايتىس، جىر - داستانداردان ازداپ جاتتاعام. قازىر دە جىرعا قۇمارمىن. ەسىمدە قالۋىنشا، قىستاعىمىزدا توي - تومالاق بولسا، باسقا اۋىلداردان ارناۋلى اقىن الدىرىپ ايتىستىرىپ جاتاتىن. سوندا ۇيگە كىرە الماعاندار ءۇي سىرتىندا تىكەسىنەن تىك تۇرىپ تىڭدايتىن. اۋىلدا ونەرگە دەگەن، سالت - داستۇرگە دەگەن قۇرمەت مىنە وسىنداي ەدى. قازىر ويلاسام، سونىڭ بارىنە تۇلعالىق جاقتان جانە مازمۇندىق جاقتان ۇلكەن وزگەرىس جاسالعان ءتارىزدى. مەن بىلگەندە، ول كەزدەگى اقىندار، ونەرپازدار كۇن - ءتۇن دەمەي، مەيلى ساقىلداعان سارى ايازدا بولسىن، اق قىراۋ بولىپ اتپەن كەلىپ تويدى دۋمانداتىپ، جۇرتتىڭ قۇلاق قۇرىشىن قاندىرىپ قايتاتىن. بۇرىنعى ادەت - عۇرپىمىز نەتكەن كەرەمەت؟ نەتكەن قاراپايىم؟... بۇل سول قاراپايىمدىلىعىمەن قۇندى دا.
اۋىز ادەبيەتىمىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ ادەت - عۇرپىندا رولى زور. تاربيەلىك قۇنى دا وتە كۇشتى. ۇلتتىق وبرازىمىزدىڭ تۋىن جىقپاۋ ءۇشىن ءوزىمىزدى دە، ۇرپاقتارىمىزدى دا الدىمەن اۋىز ادەبيەتىمىزبەن سۋسىنداتۋعا كۇش سالىپ، ءتول مۇرامىزدى ۇلىقتايىق دەمەكپىن! اۋىز ادەبيەتىمىز − التىن قازىعىمىز. ونى جيناۋ، قورعاۋ، ساقتاۋ جانە دامىتۋ ءبىزدىڭ دە، كەيىنگى ۇرپاقتاردىڭ بۇلتارتپاس بورىشى.
التىن قازىعىمىزدان الىستاپ كەتپەيىك!
جاۋاپتى رەداكتورى : مۇحيت امانتاي ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
- 1.
جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
2.
قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
4.
ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.
تەلەفون: 67 /65368365-010 حات ساندىعى: kazakh@peopledaily.com.cn
بۇل بەتتىڭ مەنشىك ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان، كەلىسىمنەن وتپەگەندە كوشىرىپ پايدالانۋعا بولمايدى
Copyright © 1997-2012 by www.people.com.cn. all rights reserved
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى 
بۇل حابارعا باعاڭىز
لەبىز جازۋ
