- ورتالىق
- ەل ءىشى
- شينجياڭ
- حالىقارا
مادەنيەت
ارناۋلى تاقىرىپ
«قىزىل جەبەنىڭ» قىرپۋى
تۇرعانباي ورازعالي ۇلى
2016.12.14 13:49 كەلۋ قاينارى : شينجياڭ گازەتى
ادەبيەتتەگى ساتيرا وڭايشىلىققا ساۋىرىنان سيپاتىپ، جالىنان ۇستاتىپ، جۇگەن - قۇرىققا موينىن وڭاي توسەي قوياتىن جانر ەمەس. وعان باتىر جۇرەك، بالۋان قول، يكەم مەن بەيىم كەرەك. وسىنداي بابى كۇشتى سەتەر جانردىڭ ىستىعى مەن سۋىعىنا بىردەي كونىپ، ەرىنبەي، تىنباي ەڭبەكتەنىپ كەلە جاتقان جەڭىس ىرىسحان ۇلى قازىرگە دەيىن «قىزىل تىكەن» (ءازىل - سىقاق اڭگىمەلەر جيناعى)، «الىستان مەڭگەرۋ» (كومەديالار جيناعى)، «تومپاقتىڭ كەشىرمەلەرى» (بالالارعا ارنالعان ساتيرالىق رومان − تريلوگيا)، «اق سەمسەر» (ءازىل - سىقاق اڭگىمەلەر، فەليەتوندار جيناعى)، «قازىرگى قارعا مەن تۇلكى» (بالالارعا ارنالعان ساتيرالىق اڭگىمەلەر جيناعى)، «قىزىل جەبە» (فەليەتوندار جيناعى) قاتارلى كىتاپتارىن ۇسىنىپ، وقىرماندارىنىڭ ايىزىن قاندىرىپ، كوڭىل ولكەسىن قۇلپىرتتى.
تەگىندە ساتيرالىق شىعارمالار قوعامدىق ماسەلەلەردى، ادام مىنەزىندەگى كەسەلدەردى مىردىڭ وعىمەن بىردەن - بىردەن اتىپ جايراتادى. بۇل تۇستا ءسىزدىڭ ارقاڭىز كەڭىپ، قىبىڭىز قانىپ، ولاردى ءوزىڭىز جايراتقانداي بولاسىز. بۇل داۋ جوق ساتيرانىڭ قىلپىلداعان قانداۋىرىنىڭ، الماس ۇشتى اق نايزاسىنىڭ كەرەمەتى. جەڭىس وسى جاقتاعى تالانتىن تاباندىلىقپەن ۇشتاپ، ۇزدىكسىز ىزدەنىس جاساپ، ءتۇسىمدى ەڭبەك ەتىپ كەلەدى. ول ساتيرانىڭ ءازىل - وسپاق، مازاق، مىسقىل، كەكەسىن، مىنەپ - شەنەۋ، سىقاق، كەلەمەج، ساركازم سىندى امال - تاسىلدەرىنەن شەبەر پايدالانىپ، جوعارىداعى اتاپ وتكەنىمىزدەي كىتاپتارىمەن جۇرتشىلىققا تانىمال قالامگەرگە اينالدى.
ءبىز بۇل ماقالامىزدا جەڭىستىڭ 2014 - جىلى «شينجياڭ اسەمونەر - فوتو سۋرەت» باسپاسىنان جارىق كورگەن، فەليەتوندار جيناعى «قىزىل جەبەگە» بولعان وقىرماندىق سارابىمىزدى قارىمىمىز جەتكەنىنشە ورتاعا سالامىز.
ساتيرا قوعامداعى سوراقىلىقتار مەن كەلەڭسىز جايتتەردى، ادام مىنەزىندەگى جەكسۇرىندىقتاردى ۋىتتى سوزبەن تۇيرەپ، ونىڭ سوقتاسىن سىعىپ شىعارادى دەسەك، ەلپەك تە تەنتەك، ەبدەيلى دە وتكىر فەليەتوننىڭ اتقارار رولى ءتىپتى دە زور بولماق. ول بەتى - ءجۇزىڭ دەمەيدى، اشىق ايتادى، اشىنىپ ايتادى. اسىرەسە، ول كوز الداعى، جۋىق اراداعى، بۇگىنگى كەمشىلىك - كەسەرلىكتى باتىل ايتادى، باتىرىپ ايتادى. ەندەشە، ءبىز وسى تۇرعىدان جەڭىستىڭ اتالمىش جيناقتاعى فەليەتوندارىنا ءسوز بەرەمىز.
راس، «فەليەتون ءارى ادەبي جانر، ءارى گازەت جانرى. ولەڭمەن دە، قارا سوزبەن دە جازىلا بەرەدى. ادەبي قاسيەتى مول جاقسى ۇلگىلەرىندە كوركەم بەينەلەر، قىزىق مىنەزدەر ساتيرالىق تيپتەر جاسالعان» دەگەن قاعيداعا جۇگىنسەك، وندا جەڭىستىڭ فەليەتوندارى «ادەبي قاسيەتى مول...» دەگەنگە باپ كەلەدى.
«جاڭا شاھارداعى قۇلتەمىرلەر» وتباسى تاربيەسىندەگى ۇلىعاۋسار كەمشىلىكتى سىن وبيەكتى ەتكەن. وتباسى تاربيەسىن حالقىمىز ەجەلدەن باستى، ماڭىزدى ورىنعا قويعان. وكىنەرلىگى قازىر بۇل تاربيە كەيبىر وتباسىلارىندا ويسىراپ تۇر. ەگەر ءسىز وسى فەليەتوندى وقىعان بولساڭىز، مۇنى بىردەن اڭعارار ەدىڭىز.
فەليەتونداعى باستى بۇزعان «ماڭقا» مەركىتباي. ول قالاقتىڭ باسىنداي ورىنباسارلىق ءمانساپتىڭ بۋىنا سەمىرگەن، بالالارىمەن جۇمىسى بولماعان، بۇرىن «مە پۋ» اتالسا، دەمالىسقا شىققان سوڭ، باسقالار ونى «لاۋحي» (قارا شال) اتاپ كەتكەن. ول قازىر اتا، اتا دەگەن، ارينە، سوزىمەن دە، ىسىمەن دە بالالارىنا، نەمەرەلەرىنە ۇلگى شاشاتىن، ونەگە دارىتاتىن ابزال، كورگەندى جان بولۋعا ءتيىس. ءبىراق، بۇل وعان بۇيىرماعان. لاۋحيدان تارتىپ نەمەرەلەرىنە دەيىن ادامگەرشىلىك، سالت - ءداستۇر دەگەندەردەن ەرتەرەك تۇرجاعۇرىم بولعان. تەك كۇندەلىك حاراكەتپەن بولىپ، قارىن قامىن عانا جاسايدى. لاۋحي بالا - شاعاسىنا قىزمەتتەگى كەزىندەگىدەي جيىن اشىپ، جيىن تىلىمەن ورنالاستىرۋ جاسايدى. قان قىسىمى ورلەپ دارمەنسىزدەگەندە «كۇرمەنىڭ ءتوس قالتاسىنداعى ءدارىنى الىپ بەرىڭدەر دەگەندى» ەكى نەمەرەسى تۇسىنبەي، قۇتقارۋشى شيپاگەر كەلگەنشە، لاۋحي و دۇنيەلىك بولىپ كەتەدى.
مەركىتباي اتا - بابا رۋحىن ۇمىتپاۋ، جۇرەكتى تازا ۇستاۋ تۋرالى اقىل - كەڭەس ايتاتىن اۋىلداعى ءىنىسىنىڭ ءتىلىن نەگە المايدى؟ نە ءۇشىن ۇلتىنىڭ عۇرىپ - ادەتىنە، سالت - داستۇرىنە نازار اۋدارمايدى؟ وتباسى تاربيەسىنە سۇلەسوق قارايدى؟ قالايشا ۇلتتىق ءتىل، ءدىل دەگەنگە كوڭىل بولمەيدى؟ فەليەتون سونى تەرەڭىنەن قوزعاپ وتىر. اسىرا سىلتەنگەن «سولشىلدىق» يدەولوگيانىڭ ۋى ءىشىنارا زاۋەرتتەرىمىزدى (مەركىتباي سياقتىلاردى) ءتۇپ تامىرىنان ايىرىپ، سالت - داستۇرىنەن بەزدىرگەن اشىنىشتى جاعدايعا سىن نايزاسىن قادايدى.
شىعارماداعى داحي دا (شىن اتى قاڭلىبەك، مىنا اتىن اتاۋعا وڭاي بولسىن دەپ قوجايىنى قويعان) ۇرەيىڭدى ۇشىرادى. ول قازىر «باتىس ءوڭىر قوناقجايىندا» اماندىق قورعاۋشى، قوجايىننىڭ ءتىلىن ەكى ەتپەيدى. ول نە دەسە سونى اتقارادى. ۇلكەن - كىشىگە، وبال - ساۋاپقا قارامايدى. «نە دەسە دە كون، قوجايىندىكى ءجون» دەگەن ءپالساپاعا ساناسى بايلانىپ رۋحى ولگەن، «ويلاۋ جۇيەسى ءوز - وزىنەن ءشوجىپ، سولىپ قالعان» جاڭا ماڭگۇرتتىكتىڭ ۋاكىلى.
لاۋحيدىڭ ۇلكەن كەلىنى، داحيدىڭ كەلىنشەگى گۇلي 1 دە ءوڭدى بولعاندىقتان، قوناقجايدا ون جىل «اعاش كويلەك كيگەندەي» ەسىك كوزىندە ءتىسىن كورسەتىپ كۇلىمسىرەپ، كەلگەن قوناقتى قارسى الىپ ۇيرەنگەن ادەتى ۇيدە دە، تۇزدە دە اينىماي قايتالانادى. بەينە جاساندى قۋىرشاق مودەل سياقتى؛ لاۋحيدىڭ قىزى گۇلي 2 دە كوشە سىپىرعاننان، ءۇي تازالاعاننان وزگەنى بىلمەيدى؛ ورتانشى ۇلى وسە المادىم دەپ 8 - قاباتتان ءوزىن مەرت ەتەدى؛ كەنجە ۇلى قۋاتي (قۋات) وقۋدان ەرتە قول ءۇزىپ، قالانىڭ قۋىرشاق زاۆودىندا ىستەيدى (قولى تىنىم تاپپاي ءار نەنى شۇقىلاپ، بۇراپ، بۇزىپ وتىرادى)؛ كۇيەۋ بالاسى جۇمىستان قولى بوساسا بولدى قۇمار وينايدى. وشارلى وتباسىنىڭ جالپى حال - احۋالى مىنە وسىنداي. ولار تۇيسىنبەيدى، سەزىنبەيدى، ويلانبايدى، ءتىپتى، سويلەمەيدى. ەندى بۇلاردان، ولاردىڭ ۇرپاقتارىنان نە قايىر كۇتەسىڭ؟ ويلاساڭ شىبىنىڭ شىرقىرايدى، جۇرەگىڭ سىرقىرايدى. بۇل فەليەتونعا مۇنشالىق شۇقشيعان سەبەبىمىز مۇنداي بولمىستىڭ الدىن الماساق، قاراۋىل قويماساق بولمايتىنىن ەسكەرتۋ.
«ماۋماۋ ەكەۋىمىز» دەگەن فەليەتوندى وقىعانىمىزدا، ومىردە شىنايى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ءبىر اشتى شىندىقتىڭ ۇستىنەن تۇستىك. شىعارماداعى «مەن» مەن ماۋماۋ اتتى قاندەن ءيتتىڭ اراسىنداعى سالىستىرمانى كورىپ، ءدامى ۋداي اشتى بولسا دا، بۇل شىندىقتى شاراسىز قابىلدادىق. «مەن» بەلگىلى ءبىلىم ورەسى بار جاس جىگىت. قوجايىننىڭ جاردەمشىسى. كورىنىستە سولاي دەلىنگەنمەن، شىنتۋايتىنا كەلگەندە، مايلىق - سۋلىعى، قۇلاقكەستى قۇلى. «مەن» قوجايىننىڭ نەنى جاقتىرىپ، نەنى جاقتىرمايتىنىن بىلسە بىلەدى ەكەن، الايدا، ءوزىنىڭ نەنى جاقتىرىپ، نەنى جاقتىرمايتىنىن بىلمەيدى. يەسىنىڭ قيمىل - قوزعالىسىن قالت جىبەرمەيدى، ىم - يشاراسىمەن زىر قاعادى. قوجايىن اقىرىپ ۇرىسسا دا، جەتى اتاسىن جەزدەي قاقتاسا دا قىڭق ەتپەيدى، ءۇن شىعارمايدى. وزگەنىڭ ءبارى مانسۇق. ول، ول ما «مەن» ماۋماۋدىڭ دا كۇتۋشىسى: ونى شومىلدىرادى، دەنەسىن قاسيدى، تۇزگە شىعارادى، تاماقتاندىرادى، كوتەرىپ جۇرەدى. بۇل دا رازى بولماسا شاۋىلدەپ ۇرەدى. مۇندايدا قوجايىن مەن حانىم مۇنى كىنالاپ سوگىس ايتادى.
ماۋماۋ ءبىر جولى قاتتى اۋىرىپ حايۋاناتتار شيپاحاناسىنا ءتۇسىپ، شەتەلدىڭ قىمبات باعالى ءدارى - ۋكولىن ىستەتسە دە ءونىمى بولماي، قوجايىن مەن حانىمدى قايعى - قاسىرەتكە باتىرىپ ءولىپ قالادى. ونى يەسى كۇمىستەن تابىت ساندىعىن جاساتىپ، دوس - جاران، كاسىپتەستەرىمەن بىرگە، ساتىپ العان كەن رايونىنىڭ ءتور جايلاۋىنا راشەتكامەن قورشاپ كومەدى. كەيىن ەرلى - زايىپتى ەكەۋى 08 مىڭ يۋانعا شەتەلدىڭ اسىل تۇقىمدى قاندەنىنەن تاعى ءبىرىن ساتىپ الىپ، قايعىلارىنان بىرتىندەپ سەيىلگەندەي بولادى.
قازىرگى ءبىر ۇرەيلى قۇبىلىس كەيبىر ادامداردىڭ ادامدىق قادىر - قىمباتىنىڭ اياق استى ەتىلۋى. ونى تۋدىرعان سەبەپتىڭ باستى ءبىرى اجىقۇنىق اقشا. جوق، اقشا ەمەس، قايتا مىنا قوجايىن سياقتى بەز بۇيرەكتەردىڭ، قارا جۇرەكتەردىڭ، كورسوقىر نادانداردىڭ باداۋي قىلىعى. قوجايىن مەن حانىمى «مەنەن» (بۇقارادان) ءيتتى قادىرلەيدى، جاقسى كورەدى، جوعارى باعالايدى. الايدا ول ەكەۋى وزدەرىنىڭ يتتەن دە تومەن ەكەنىن سەزبەيدى. سەبەبى اقشا، مەن مەندىك، ناداندىق ولاردى الدەقاشان يتتەن دە تومەن كۇيگە ءتۇسىرىپ قويعان. فەليەتون مۇنداي رۋحاني توعىشارلىقتى مىسقىلمەن شاباقتاپ، اجۋا، كەلەمەج ەتەدى.
«بىلەرمەن قارعا» وتكەن عاسىردىڭ 80 - جىلدارىنىڭ باسىندا ءىشىنارا قارت كادرلاردىڭ تولىقسىز، تولىق ورتا مەكتەپ بىتىرگەن پەرزەنتتەرىن ءبىلىم ساپاسىنا، ءمورالىنا ءمان بەرمەي تەڭگەرمەشىلىكپەن قابىلداعانىن، سونىڭ ءبىر ءبولىمىنىڭ ۋاتبەك سياقتى ءبىلىمسىز ءمانساپتى بولىپ، قوعامدا ناشار ىقپال تۋدىرىپ، ءتۇرلى قىزمەتتەرگە ورەسكەل كەرى اسەر جاساعانىن شىنايى سىن سىقاق ەتكەن تۋىندى. فەليەتونداعى كۇلكى اشتى، ءزارلى. «دۇنيەدە كۇلكىدەن قاتەرلى نارسە جوق: كۇلكى جەكسۇرىن جەتەسىزدىكتى جەرلەۋ» (بەلىنسكي) دەگەنگە باپ كەلەتىن كۇلكى.
ۋاتبەك وزگەنىڭ قولتىعىنا كىرۋگە، جاعىمپازدىققا، باقاي قۋلىققا ماپانداي بولعانىمەن، ءبىلىم يگەرۋگە دوكىر، كەر جالقاۋ، ءبىراق، بىلمەيمىن دەمەيدى، بىلەرمەن قارعا سەكىلدى تەك بىلەم دەيدى. ۋاتبەكتىڭ بىلەرمەنسىگەن، بىلەم دەگەن تالاي «قىزىقتارى» بار - اق. سونىڭ بىرنەشەۋىن عانا كولدەنەڭ تارتالىق: ءبىر جولى مەكتەپكە قىزمەت تەكسەرە كەلگەندە، وقۋشىلاردىڭ كوركەم جازۋلارىن وقي الماي قينالىپ قالعاندا: «بۇدان كەيىن مىناداي تانىمايتىن شيمايمەن بالالاردىڭ ميىن اينالدىرماڭدار!» دەپ نۇسقاۋ بەرسە، قۇرىش قورىتۋ زاۆودىن تەكسەرە بارعاندا، جۇمىسشىلارعا «قۇرىش قالاي شىنىقتى» دەگەن كىتاپتى وقىپ، بولات قۇرىشتىڭ قالاي قورىتىلاتىنىن بىلسەڭدەر بولادى دەپ ماندىرايدى.
مىنە ۋاتبەك وسىنداي قارا قۇرساقتىعىمەن - اق، كوڭىل كور سوقىرلىعىمەن - اق اۋداندىق وقۋ - اعارتۋ مەكەمەسىندە بيلىكتە بولدى، ورىنباسار اكىم دە بولدى. جاقىندا ايماققا لاۋازىمى ءوسىپ ورلەپ كەتتى. فەليەتون قارا - قۇرىقتاتىپ جۇرگەن ۋاتبەكتەردىڭ قىلىعىنان ءتۇڭىلدىرىپ، ونىمەن ىمىراسىز كۇرەسكە شاقىرادى.
«قالىپتى قۇبىلىس» فەليەتونىندا «مەن» باستىعىنا حاباردىڭ شىندىعىنا، تيپتىڭ شىنايى ىسىنە قۇرمەت ەتەيىك دەپ شىر - پىر بولسا دا، «بۇل قالىپتى قۇبىلىس» دەپ باستىعى ونى ورگە باستىرماي، جىلماعاي حابار جازۋعا جەتەلەيدى. كەيىن باستىعى ءوسىپ، ونىڭ ورنىنا جاربايعان «مەن» ءبىلىمدى، تەگەۋرىندى جاس ءتىلشى ارىندى يكەمىنە كوندىرۋگە بارىن سالادى. بۇعان ارىن كەۋدەسىن باستىرا قويمايدى، «قالىپتى قۇبىلىس» دەگەنگە كونبەيدى. ءبىراق، ارىن دا «مەننىڭ» ورنىنا وتىرعاندا، جاڭاباي دەگەن ءتىلشىنى دە «ءبارى دە قالىپتى قۇبىلىس» دەپ كونە سارىنعا، الدىڭعى شيىرعا ايدايدى. «مەننىڭ» باستىعى، «مەن»، ارىن ءبىرىنىڭ ورىندىعىنا ءبىرى وتىرعاندا، ءبىرىنىڭ اۋزىنا ءبىرى تۇكىرىپ قويعانداي، بىرىنە - ءبىرى تىلدەرىن العىزا الماعاندا: «اقىماق، وتتاپسىڭ، قالىپتى قۇبىلىس» دەپ ادىرايادى. سويتسەك، بۇل ورىندىققا حاباردىڭ شىنايىلىعى ەمەس، موجەنتومپاي سىپايىلىعى، قوسىمشالانعان جالعاندىعى كەرەك ەكەن. ويتكەنى، ودان دا بيىك، جوعارى ورىندىق سونى قاجەت ەتەدى ەمەس پە. ءيا، بۇل اقپارات سالاسىندا جالعاسىپ كەلە جاتقان، ءالى دە جالعاسۋ مۇمكىنشىلىگى كۇشتى قوعامدىق دەرت، فورماشىلدىق، شىندىعىنا كوشسەڭ سۋايتتىق.
«جالماۋىز» قولىنداعى كەيبىر كوك تاسى بارلاردىڭ، ءىشىنارا لاۋازىمدى الفاۋىتتاردىڭ پارتيا مەن حالىقتىڭ بەرگەن ۇقىعىن الباتى پايدالانىپ، ۇكىمەتتىڭ اجىراتقان قاراجاتىن تومەنگە ءتۇسىرۋدى دە ءوزىنىڭ قارا باسىنىڭ پايداسىنا يكەمدەپ دانىككەن جەمقورلىق وسپەنى سىلىپ تاستاۋدىڭ اسا قاجەت ەكەنىن ورتاعا قويعان تولعامدى دۇنيە. بۇل ماسەلە كوركەم ادەبيەتتىڭ باسقادا جانرلارىندا دا مولداپ جازىلعانى بەلگىلى. ايتسەدە، ونىڭ فەليەتون جانرىنداعىداي اسەرى كۇشتى بولمايدى ەكەن.
ءبىر رەتكى قوناعاسى ارقىلى مايباستىڭ تاماققا دا، اراققا دا تويمايتىن مەشكەيلىگىن، ۇلاردىڭ، ارقاردىڭ ەتىن جەۋ ءۇشىن زاڭدى بەلىنەن وپىراتىن وكتەمدىگىن، مايمىلدىڭ ميىن جەيمىن دەپ، ماستىقتا ءيتتىڭ ميىن جەگەن ماڭگۇرتتىگىن مىسقىل كۇلكىنىڭ ىستىكىنە شانشىپ، وڭمەنىنەن تۇيرەپ وتكىزىپ، وقىرمانىن ودان جىرەندىرەدى. اۋداندا تەكسەرۋدە بولعاندا، كورىنگەن جەردەن كەن اشقانداردى كورىپ، مىنالاردىكى ەكولوگيالىق ورتانى قورعاۋ زاڭىنا قايشى، مۇنى مەن اشامىن دەپ ءوز پايداسىنا شەشكەنىنە سەنەسىڭ، ءتىپتى، قاس تاسى شىعاتىن «شيباستاۋ تاۋىنىڭ» ونىڭ كوز سۇعىنان كەيىن زىم - زيا جوعالىپ كەتكەنىنە دە عاجاپتانبايسىڭ. ءيا، ول مۇنداي جالماۋىزداردىڭ جۇمىرىنا جۇق بولمايتىنىنا، بۇيىم ەمەس ەكەنىنە يلاناسىڭ. قىسقاسى، بۇل فەليەتون بىردە كۇلكىنىڭ كۇيمەسىنە مىنگىزىپ، بىردە كەلەمەجدىڭ اشتى ۋىتىنا توعىتىپ، بىردە ساركازمنىڭ قىزىل شوعىنا قاقتاپ ءوزىمشىل، اشكوز، تويىمسىز مايباستاردىڭ پارە - پارەسىن شىعارادى. ايتەۋ قويشى، اقىرى كۇتىم مەن كەنگە رازى بولعان مايباستىڭ «اۋزىنا تىستەگەن ءبىر كەسەك التىن ىرىمشىگىن» قوناق يەلەرى الىپ قالدى، جوعارىدان ايماقتىق قازىناعا ايتا قالسىن قاراجات ءتۇستى. سول مايباس بيىل جەمقورلىقتىڭ چەمپيونى بولىپ، قاقپان باسىپ، قىل موينىنان تۇزاققا ءتۇسىپتى. مۇنداي ماسەلەلەر ەبدەيلى، ەركىن، وتكىر فەليەتوننىڭ ۋىسىنا تۇسسە ۇماتىلىپ، كۇلپارشاسى شىعادى ەكەن. قوعامدىق كىناراتتىڭ، داۋىرلىك ماسەلەنىڭ بەتى ايپارا بولادى ەكەن.
«رۋدىڭ ۇرپەك باستارى» فەليەتونى دا شىمىردا شيراقى جازىلىپ، اياسىنا تالاي سىردى سيعىزعان. جيىن سايىن كونە قوعام ۇستىنەن شەر توگىپ، «جالپى ايتقاندا، قازاقتىڭ رۋعا ءبولىنۋى، جالپى ايتقاندا، باي - بيلەردىڭ قانداستىق قاتىناسىنان پايدالانىپ، جالپى ايتقاندا، ەزۋ - قاناۋ جۇرگىزەتىن قۇرالى»، «جالپى ايتقاندا، جوعارىنىڭ بۇيرىعى بويىنشا، جالپى ايتقاندا، ۇلتقا، دىنگە بولىنبەيمىز»، «جالپى ايتقاندا، كونەلىكتىڭ ءبارىن جويامىز، قارسى كەلگەننىڭ كوزىن ويامىز»، ت.ب دەپ جۇرەتىن «يزەكباس» دۇيجاڭ «جالپى ايتقاندانى» ايتا ءجۇرىپ، قارسى كەلگەندى جالپايتا ءجۇرىپ گۇڭشىعا، ودان اۋدانعا، ايماققا، وبلىسقا، رايونعا اۋىسا ءجۇرىپ باسشىلىق قىزمەتتەر وتەدى. كەيىن و دۇنيەلىك بولدى. دەسەدە، «قوشاقباي شەجىرەسىنە» قاراعاندا، بۇل رۋدىڭ ۇرپەكباستارى اۋداننان تارتىپ اۆتونوميالى رايونعا دەيىن ءورىپ جۇرگەنىن كورەسىز. كورەسىز دە، ويباي - اۋ، ءوزى نادان، پيعىلى قاران يزەكباسىڭ مىناداي رۋشىلىقتىڭ تۋىن جەلبىرەتكەنىنە تاڭ قالاسىڭ. تاڭ قالا وتىرىپ، ءبىر ءتۇرلى اجداھا ۇرەيدىڭ جاعاڭا جارماسىپ، ميىڭدى ۇڭگىپ جەگەنىندەي بەيمازا كۇي كەشەسىڭ. فەليەتونداعى شىندىقتىڭ ساناڭا شىق ەتە تۇسكەن اشتى جاڭعىرىعى، ۇرەيلى ايعايى سەنى سەلت ەتكىزگەندىگىمەن قىمبات، باعالى.
جوعارىداعى ارنايى توقتالىپ وتكەن فەليەتونداردان سىرت، جوعارىنىڭ تەكسەرۋى كەزىندە، اۋدان، اۋىل، قىستاق بولىپ ساپاسىز سالىنعان بەيقۇت ۇيلەردى مايلاپ - سىرلاپ وتكىزىپ، بۇقارانىڭ ءتول مۇددەسىمەن ەسەپتەسپەيتىن فورماشىلدىقتى سىنداعان «ءۇش كورپە، ءبىر ىشىك» −− ءىشىنارا جەرلەر مەن ورىنداردا «ءتورت ءتۇرلى بۇرىس ستيلدىڭ» قابىنداۋىنان تۋىنداعان حالىق بۇقاراسىنىڭ ارىز - ارمانىنىڭ، داۋ - شارىنىڭ كۇننەن - كۇنگە مولايعاندىعى سەبەپتى، اۋداندىق ارىز - شاعىم مەكەمەسىنىڭ كولەمىنىڭ ۇلعايىپ، ادام سانىنىڭ ارتىپ بارا جاتقان كەلەڭسىزدىگىن كەلىستىرىپ سىناعان «قارىشتاپ دامىعان ارىز - شاعىم مەكەمەسى»؛ وزگەنىڭ ءبىلىمىن قىمقىرىپ كوپ كىتاپتىڭ اۆتورى، ءمۇيىزى قاراعايداي پروفەسسور بولىپ جۇرگەندەردىڭ ءشيىن شىعارعان «قورقاۋ»؛ «ادەبيەتتىڭ ارام شوپتەرىن» ۋ سويعى شىندىعىمەن شىقپىرتقان «قالقاش اعايدىڭ قارا الا كىتابى» قاتارلىلار كوتەرگەن كوكەي تەستى تاقىرىبىمەن دە، ەلەۋلى ويىمەن دە، سونى ۇتىمدى جەتكىزگەن ءادىس - تاسىلدەرىمەن دە كوكەيگە قونىپ، كوڭىلگە ۇنايدى.
جەڭىس ىرىسحان ۇلى رەتى كەلگەندە دەتالدى ۇتىمدى دا ءونىمدى پايدالانىپ، زامانا سىرىن، ادام مىنەز - قۇلقىن اشىپ كورسەتۋدە شەبەرلىك تانىتادى. ءبىز بۇل ارادا سوزباقتاتىپ وتىرماي - اق، مىنا بىرنەشە دەتالداردى كولدەنەڭ تارتساق تا، ايتپاقشىمىز وقىرماندارعا جەتەدى دەپ بىلەمىز. مىسالى، «شەشەم قانباسىمى ۇستاپ ەسىكتىڭ الدىندا جىعىلىپ قالدى» دەپ كەلگەن بالاسىنا قارتاكەشتىڭ: «جاتا تۇرسىن، مەن ءبىر جەڭىپ تاستاپ بارايىن» دەۋى دە بۇلتارتپاس شىندىق. قازىر قارتا مەن قۇمار ويناپ ۇتىسۋ اۋىل - قىستاققا دەيىن جامىراپ كەتتى. قارتا ويناعاندا ءبارىن ۇمىتىپ، جۇمىستان قالىپ، ءبىرتالاي اۋرەشىلىككە جولىعىپ، شىعىنعا ۇشىراپ جۇرگەن ەگىنشى - مالشى جاستارىمىز دا بارشىلىق. جوعارىداعى دەتال مىنە وسىنى اسىرەلەي كورسەتىپ، كەكەسىنمەن كەسكىلەگەن.
«ول تاكسيگە بىلاي شىعا بەرىپ ءمىندى... قالا ىشىندە ءوزىنىڭ تاكسيدە وتىرعانىن الدە بىرەۋ بايقاپ قالماۋى ءۇشىن تەرەزە پەردەسىن تارتىپ تاستاعان ازاتقان ەندى تەرەزەنى اشىپ دالانىڭ ساۋ سامال اۋاسىن قۇشىرلانا جۇتتى». مۇندا دوكەي باستىق ازاتقاننىڭ پەنسياعا شىققاننان كەيىنگى بەيشارا كەيپى، ءمۇساپىر حالى، جالعان نامىسى، توعىشار كەسپىرى مىنەپ - شەنەپ كورسەتىلگەن.
ءىشىنارا ۇتىمدى ءتىل قولدانىستارى دا القاۋعا تاتيدى. كەيبىر فەليەتوننىڭ ءتىلى كەكەسىن، اجۋالى، ۋىتتى بولىپ، كۇلكى تۋدىرۋى نە عازابىڭدى قايناتۋى كەرەك دەگەنگە دە باپ كەلەدى. «يزەكباس اۋدانعا ءوستى، ءبىر وسكەندە جامان ءوستى. ورىنباسار اكىم بولىپ قوقيعاندا، نە ايتارىن بىلمەدى تامام ەستى. مۇنى بىلگەن ەلدىڭ ويى ويدىم - ويدىم، دامەسى قويدىم - قويدىم بولدى»؛ «قۇربان بولعان ەل مۇددەسى ەسىمە تۇسكەندە، ارقامنان ارىس وزەنى اققانداي، بەلىمنەن بەس ءجۇز ماسا شاققانداي، موينىما اۋىر شىنجىر تاققانداي بولىپ تىنىسىم تارىلىپ كەتتى»؛ «مىنا مىقتىنىڭ ساباعىن تاپجىلماي تىڭدا دەيتىن بولسا، ءيتتىڭ ءوزى دە شىداماي شىنجىرىنا بۋىنىپ ولەر ەدى»؛ «ءبىزدىڭ اۋىلدا ءيتتىڭ جۇرەك ءدۇرسىلىن تىڭدايتىن، ەل سۋ جۇقپاس اتاپ كەتكەن پىسىق بار»؛ «ول كىسىمەن ءبىر مۇرىندا تىنىستاپ، ءىنى بولىپ العان ەدىڭدەر عوي»؛ «شاشىنىڭ اراسىنان شايتان ءجۇرىپ وتكەندەي باسىن قاسيتىن»؛ «كولبىرەگەن قوس ەتەك كويلەك كيگەن بيكەشتەرگە، وزىنەن دارەجەسى ۇلكەندەرگە عانا الا جۇگىرەتىن مارتەبەلى قولىن الا جۇگىرىپ، ىستىق ىقىلاسپەن سالەمدەستى»، ت.ب. مىنە بۇلار ءمىردىڭ وعىنداي وتكىر بولىپ، ءوز ورنىندا ەرەكشە رول اتقارىپ، شىعارمانىڭ ءارلى دە ءنارلى شىعۋىنا تاماشا رول ويناعان.
جەڭىستىڭ ءىشىنارا فەليەتوندارى وتە ۇزىن - سونار، شۇبالاڭقى جازىلعان. ءبىزدىڭ بايقاۋىمىزشا، مۇنى مىناداي ءۇش ءتۇرلى جاقتان بايقاۋعا بولادى: ءبىرى، ايتقانىم جەتپەي قالدى ما دەگەن الاڭمەن جان - جاقتى تۇسىندىرۋگە نيەت ەتسە؛ ەندى ءبىرى، ايتپاسا دا بولاتىن ىستەر مەن وقيعالاردى تەرگىشتەگەنىن ءوزى دە سەزبەي قالسا؛ تاعى ءبىرى، كۇلكى ءۇشىن ەشقانداي قوعامدىق ءمان المايتىن جايتتەردى دە شىعارماعا تىقپالاي تۇسەدى.
«جاڭا شاھارداعى قۇلتەمىرلەر» (34 بەت)، «قالىپتى قۇبىلىس» (29 بەت)، «جالماۋىز» (31 بەت)، «قارا باسقان ءبىر كۇن» (29 بەت)، «توقتابايدىڭ تويى» (30 بەت)، ت.ب فەليەتوندارى سوزىمىزگە كۋا، ايعاق. مۇنىمىز ولاردىڭ كولەمىنە قاراپ ەمەس، مازمۇنىنا، بەرەتىن نارىنە قاراپ ايتىپ وتىرمىز. مۇنداي فەليەتوندارى فەليەتون قىسقا دا نۇسقا جازىلىپ، كورسوقىرلىق، اشكوزدىك، جالتاقويلىق، وزىمشىلدىك، رۋحاني توعىشارلىق، ت.ب كەلەڭسىز جايتتەردى اشكەرەلەپ، ونى تۇزەتۋگە ۇندەيتىن، ونىمەن ىمىراسىز كۇرەس جاساۋعا شاقىراتىن وتكىر دە ەبدەيلى جانر دەگەن شارتتارعا ۇيلەسپەيدى.
«قۇرعاق قاسىق اۋىز جىرتادى» دەگەندەيىن، ءسوزىمىزدىڭ دالەلى رەتىندە «توقتابايدىڭ تويى» فەليەتونىنداعى كەمشىلىكتەردى اتاپ كورسەتىپ، قالعان تۋىندىلارىنداعى مۇنداي كەمىستىكتەردى سانالى وقىرمانداردىڭ ءوز سارابىنا قالدىرامىز. فەليەتون ايتپاقشى ويىنان جاڭىلىپ قالعانداي (ءاسىلى شىعارما تويدىڭ ءتۇرىنىڭ كوپتىگى مەن باسەكەلەستىگى جانە ىسىراپشىلدىعى تۋرالى ايتپاقشى)، كەلسە - كەلمەس ىستەر مەن جايتتەردى تالعامسىزدىقپەن ءۇيىپ - توگىپ توپەلەپ، شىعارمانى جەلپۋازداندىرىپ، نارسىزدەندىرىپ العان. ايتالىق، بودىشتىڭ ايەلىنىڭ باسىنا سابى بار سۋلياۋ شومىشتى كيگىزە ساپ، موتومەن قاتىناس ساقشىلارىنىڭ كوزىن بوياپ وتە شىعۋى جانە ساقشىلاردىڭ وعان تاڭ قالۋى، موتاننىڭ ايەلىنىڭ شەشىپ قويعان سىڭار تۋفليىن، كەشەگى ماشيناسىمەن ۇيىنە جەتكىزىپ سالعان جاس سىلقىمدىكى ەكەن دەپ، ايەلىنىڭ كوزىن الا بەرىپ ماشينا تەرەزەسىنەن سىرتقا اتۋى مەن وعان بايلانىستى ءبىرتالاي ىستەر، ولدايدىڭ توي سايىن ءوزىنىڭ تۋىستارىنىڭ بالالارىنا ەت جىمقىرىپ بەرۋ تۋرالى اڭگىمە، كۇندىزگى توي تاراي بەرە سىباعالى سۇيەك جەتىسپەي قالعاندا، قىستاقتىڭ ەت جاساعىشتارى بودىش پەن ولدايدىڭ ۇرلانىپ قاشىپ كەتۋى (ءتىپتى سەندىرمەيدى دە)، اناۋ موتاشى جىگىتتىڭ مىنگەسكەن اپاسىنىڭ ارتىنان ءتۇسىپ قالعانىن بىلمەي قالۋى، تورموزى جاقسى ۇستامايتىن ماشينا وقيعاسى قاتارلىلار شىعارمانىڭ شەكەسىن قىزدىرىپ تۇرعانى جوق. تەك كۇلكى ءۇشىن قۇراستىرىلعان باسى ارتىق دۇنيەلەر. سونداي - اق ۇرپەك باس ماۋەشتىڭ شىعارماعا كىرگىزىلۋى، ءتىپتى دە، دۇرىس بولماعان. ول تويدىڭ ەتىن جاسايتىن انا ەكەۋىنىڭ بۇيىرۋى بويىنشا، ءسىرانى سىمىرە وتىرىپ، ەكى ساۋساعىنىڭ اراسىنان باسبارماعىنىڭ ۇشىن قىليتتىپ شىعارىپ ءارى وعان تۇكىرىپ ءجىبىتىپ الىپ (كىتاپتا سولاي دەلىنەدى)، «ءما» دەپ ەت سۇراي كەلگەندەردىڭ ۇلكەن - كىشىسىنە قاراماي بەتىن قايتارىپ وتىرادى. بۇل ۇلتىمىزدىڭ ادەت - سالتىنا ورەسكەل تومپاق كەلگەننىڭ سىرتىندا، مىنا توقشىلىق زاماندا جۇرتتى سونشالىق سۇرانشاق ەتىپ كورسەتۋ كوپتى قارالاعاندىق. كەيدە مۇنداي ماسەلەلەرگە قالامگەرلەرىمىز كوڭىل بولسە بولادى. مۇنان جوعارىداعى ايتقاندارىمىزدان ەشتەڭەنى دە ۇتىپ، ەشقانداي قوعامدىق ماسەلەنىڭ قۇلاعىن ۇستاي المايمىز...
بۇدان باسقا ءىشىنارا شىعارمالارداعى ءوزارا مازمۇن قارايلاستىعى، كەيبىر ابزاتىستاردىڭ ەكى نە ءۇش شىعارمادا سول بويىنشا قايتالانۋى، تىلدەگى ازداعان ءمىن - مۇلتىكتەردىڭ جىبەرىلۋى قاتارلىلارعا اۆتور بۇدان كەيىن نازار اۋدارسا، كەيبىر فەليەتوندارداعى «شەل - بەزدەردى» سىلىپ تاستاسا دەيمىز.
جاۋاپتى رەداكتورى : مۇحيت امانتاي ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
- 1.
جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
2.
قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
4.
ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.
تەلەفون: 67 /65368365-010 حات ساندىعى: kazakh@peopledaily.com.cn
بۇل بەتتىڭ مەنشىك ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان، كەلىسىمنەن وتپەگەندە كوشىرىپ پايدالانۋعا بولمايدى
Copyright © 1997-2012 by www.people.com.cn. all rights reserved
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى 
بۇل حابارعا باعاڭىز
لەبىز جازۋ
