تۇعلۇق تەمىر حان مازارى

حالىق تورابىنىڭ «جاڭا جىبەك جولى» اتىنداعى فوتوسۋرەت جارىسىنا جولدانعان تۋىندى

ماقالاسىن جازىپ سۋرەتتەرىن تۇسىرگەن باقىتبەك ءجۇمادىل ۇلى

2014.11.10 15:05  

　　مازار قاقپاسى (ەسكەرتكىشتەر)

　　ىلەدەگى قورعاس شەكارا وتكەلىنە ىرگەلەس ورنالاسقان بيڭتۋان 4 - شى 61 - تۋان الاڭىنىڭ ورتالىعىنا كىرە بەرىستەن باتىسقا بۇرىلىپ ءبىر كيلومەتردەي جۇرسەڭىز، تاريحتا كوپتەگەن شەتەلدىك ساۋداگەرلەر مەن ساياحاتشىلاردى باۋراپ، بايىرعى جىبەك جولىنىڭ شيىنجياڭداعى ماڭىزدى ساۋدا – ساتتىق جاساپ، مادەنيەت اۋىس – كۇيىس جاسايتىن تاعى ءبىر ءتۇيىنى بولعان «المالى قالاسىنىڭ» سيمۆولى سپەتتى تاريحي مۇراجاي ــ «تۇعلۇق تەمىر حان مازارىن» كورىپ، ونىڭ تاريحىمەن تانىسىپ قايتۋىڭىزعا بولادى.

　　تۇعلۇق تەمىر حان ــ شىڭعىسحاننىڭ جەتىنشى ۇرپاعى، شىعىس شاعاتاي حاندىعىنىڭ ەكىنشى حانى. ول 1328 - جىلى تۋىلىپ، 18 جاسىندا حاندىق تاققا شىققان. سودان 18 جىل حاندىق ۇكىم جۇرگىزىپ، 1364 - جىلى 36 جاسىندا المالى قالاسىندا اۋرۋدان دۇنيە سالعان.

　　وسىدان 600 نەشە جىلدىڭ الدىندا ىلە وزەنى القابىندا ىرگە تەۋىپ، كوركەيىپ، 300 جىل داۋرەندەگەن «ورتا ازياداعى شاتتىق مەكەنى»، «ورتالىق يمپەريانىڭ استاناسى» دەپ اتالعان المالى قالاسى كولەمىنىڭ كەڭدىگىمەن باتىس وڭىردەگى ءبىرىنشى ۇلكەن قالا بولعان ەكەن. قالانىڭ سولتۇستىگى كەگەن تاۋىنىڭ وڭتۇستىگىنە، تۇستىك جاعى كەگەن سايىنا، باتىسى قازىرگى قورعاس شەكارا وتكەلى شەكارا سىزىعىنىڭ ارجاعىنداعى كاناۋاي دەگەن جەرگە دەيىن تۇتاسقان.

　　بۇل مازار 1957 - جىلى قاڭتاردا اۆتونوميالى رايون جاعىنان، 2001 - جىلى ماۋسىمدا مەملەكەتتىك كەڭەس جاعىنان 1 - دارەجەلى قورعالاتىن مادەنيەت مۇراعاتتار جۇرتى قاتارىنا ەنگىزىلپ قورعاۋعا الىندى.

　　ىلە وبلىسى قازىر بۇل مۇراجايدى تاريحي كورىنىس رايونى، ساياحات ءتۇيىنى ەتىپ، سرتقا اشىق ۇستاپ وتىر. اينالاسىنا تەمىر رەشاتكالار ورناتىلعان مازارعا كىرە بەرىستە ۇلكەن تەمىر قاقپا سالىنىپ، جالتىر شىنى كەرپىش تاقتاعا مازاردىڭ جانە المالى قالاسىنىڭ تاريحى التىن ارىپتەرمەن تۇسىرىلگەن. ودان ءوتىپ مازارعا باراتىن سەمونت تاقتا جاتقىزىلعان جولمەن 50 مەتر جۇرسەڭىز جۋىق جىلدارى ورناتىلعان تۇعلۇق تەمىر حاننىڭ ات ۇستىندە ساداق تارتىپ تۇرعان ايبىندى ءمۇسىنىنىڭ ارعى جاعىندا كۇمبەز فورماسىندا سالىنعان مازار اسقاق تا ساۋلەتتى بوي كوتەرىپ تۇر. 600 نەشە جىلدان بەرى تالاي - تالاي داۋىل مەن بۇرقاسىندى جاۋىن - شاشىندى جانە قاقاعان اياز بەن قاپىرىق ىستىقتى باستان وتكەرسە دە «سىرلى اياقتىڭ سىرى كەتسەدە سىنى كەتپەيدى» دەگەن اتالى ءسوزدىڭ كۋاسىنداي، بۇل مازار ءالى ساۋلەتتى تۇلعاسىن ساقتاپ تۇر.

　　كۇمبەزدىڭ ەسىگىنىڭ ماڭدايشالىعىنا رەڭدى شىنى كەرپىشتەن اراب جازۋلارى تۇسىرىلگەن. بۇل جازۋلار «ۇلى پاتشا سەن ۇلىلار مەن ءىسلامنىڭ قورعانىسىڭ، پارۋاردىگار جەڭىمپازسىڭ، مومىنداردىڭ قورعاۋشىسىسىڭ، اللانىڭ، اسقاقتىقتىڭ، ءتىلدىڭ تولىقتاۋشىسسىڭ، ءىسلامنىڭ داڭقى جانە ماقتانىشىسىڭ» دەگەن ماداق سوزدەر ەكەن.

　　بۇل ماداق سوزدە باياندالعانى اسا جوعارى داڭق جانە ابروي. بۇدان بۇل كۇمبەزدىڭ ىشىندەگى قابىردا جاتقان ادامنىڭ ءىسلام دۇنيەسىندەگى ورنىنىڭ، بەدەلىنىڭ قانشاما جوعارى ەكەنىن بىلۋگە بولادى.

　　كەلۋ قاينارى: حالىق تورابى