بيىل تۇرعىنداردىڭ تۇتىنۋ باعاسىنىڭ قىمباتتاۋ مولشەرىنە قالاي قاراۋ كەرەك؟  (وقىرماندار سۇراۋ قويىپ، كوپشىلىك بىرگە نازار اۋدارۋ) 

ۇكىمەت قىزمەتىنەن باياندامادا بيىلعى دامۋدىڭ باستى مەجەلى نىسانالارىندا تۇرعىنداردىڭ تۇتىنۋ باعاسىنىڭ قىمباتتاۋ مولشەرى %2 اينالاسىندا بولادى دەپ العا قويىلدى. كوپ جىلدان بەرى بۇل نىسانا ”٪3 اينالاسىندا“ بولىپ كەلگەن، بيىل بۇرىنعى جىلدارداعىدان تومەندەپ كەتتى، بۇعان قالاي قاراۋ كەرەك؟

حالىق تورابىنداعى توراپتاس 2****13

بۇل ماسەلەگە جاۋاپ بەرۋدە الدىمەن تۇرعىنداردىڭ تۇتىنۋ باعا كورسەتكىشىنىڭ (CPI) قانداي ءمانى بار ەكەنىن ءبىلۋ كەرەك.

باعانىڭ ءبىر باسى ماكرولىق ەكونوميكامەن، ءبىر باسى مىڭداعان، ون مىڭداعان وتباسىمەن بايلانىسىپ جاتادى، ول قامداۋ مەن قاجەتسىنۋ جاعدايىن بەينەلەيتىن ”بارومەتر“، بايلىقتىڭ اعىلۋ باعىتىنا جەتەكشىلىك ەتەتىن ”باعدار كورسەتكىشى“، حالىق تۇرمىسىنىڭ ىستىق - سۋىعىن ولشەيتىن ”تەرمومەتر“.

شارپيتىن كولەمى كەڭ، ىقپالى كوپ بولعاندىقتان، زات باعاسىنىڭ دەڭگەيىن بەينەلەيتىن CPI ادەتتە ”تەپە - تەڭدىكتى“ دارىپتەيدى، تىم جوعارى، تىم تومەن بولسا دا جاقسى بولمايدى. ءۇرتىس زور مولشەردە جوعارىلاسا، اقشانىڭ قۇنسىزدانۋى تۋىلىپ، تۇرمىستىڭ وزىندىك قۇنى جوعارىلاپ، تۇتىنۋ قۋاتى السىرەپ، ەكونوميكانىڭ ارتۋىنا بوگەت بولادى. ۇزدىكسىز تومەندەۋ ءىس جۇزىندىك ءوسىم مولشەرىنە ىقپال جاساپ، كاسىپورىنداردىڭ قارجى قوسۋ تىلەگىن تەجەپ، تۇرعىنداردىڭ جۇمىستانۋىنا جانە كىرىسىن ارتتىرۋىنا ءتيىمسىز بولادى. ءتىپتى دە كوڭىلدەگىدەي، اقاۋسىز كۇي ”لايىقتى ورلەۋ“ بولىپ تابىلادى.

ەندى وتكەن بىرنەشە جىلداعى ەلىمىزدىڭ CPI ىنىڭ بەينەسىنە كوز جىبەرسەك، 2021 - جىلدان 2024 - جىلعا دەيىن، ەلىمىزدىڭ تۇتاس جىلداعى CPI ىنىڭ ارتۋ مولشەرى جەكە - جەكە %0.9، %2، %0.2، %0.2 بولدى. جالپىلاي قاراعاندا، زات باعاسى جالپى جاقتان ورنىقتى بولعان.

مۇنىڭ بەلسەندى جاعى بار.

وسى بىرنەشە جىلدا ەلىمىزدىڭ جاساۋ كاسىبىنىڭ نەگىزى بەرىك بولۋىنىڭ، استىق ءوندىرىسىنىڭ ”ورنىقتى ساۋلەلەندىرىلۋىنىڭ“، اقشا ساياساتىندا ”بەيپىل تاراتپاۋدىڭ“ ارقاسىندا، ءبىز كەيبىر دامىعان ەكونوميكالىق تۇلعالار ءدوپ كەلىپ وتىرعان اقشانىڭ قاۋىرت قۇنسىزدانۋىنان ساقتاندىق. اسىرەسە، وتىن، كۇرىش، ماي، تۇز، ەت، ءسۇت، جۇمىرتقا، ءۇي قۇستارى سياقتى كۇندەلىكتى قاجەتتى بۇيىمداردىڭ باعاسى ورنىقتى بولىپ، بۇقارانىڭ تۇرمىسى زات باعاسىنىڭ جوعارىلاۋىمەن داعدارىسقا تاپ بولمادى.

زات باعاسى ورەسىنىڭ جالپى تۇلعالىق جاقتان تومەن بولۋ ماسەلەسىنە دە دۇرىس قاراۋ كەرەك.

2024 – جىلى CPI دىڭ ارتۋ شاماسى ”٪3 اينالاسىندا بولادى“ دەگەن نىسانا بەلگىلەندى، ءىس جۇزىندە ٪0.2 ارتتى. ونىڭ قالىپتاسۋ سەبەبى كوپ جاقتى: بۇكىل دۇنيە جۇزىنە كوز جىبەرسەك، دۇنيە ءجۇزى ەكونوميكاسىنىڭ ارتۋىنداعى قوزعاۋشى كۇشتىڭ السىرەۋ ىقپالىنا ۇشىراعاندىقتان، حالىقارادا كوپ قولدى تاۋارلار باعاسىنىڭ تۇلعالىق تولقۋى باسەڭدەدى؛ قامداۋعا كوز جىبەرسەك، كەيبىر كاسىپتەر مەن سالالاردا كەزەڭدىك قامداۋ قاجەتسىنۋدەن كوپ بولدى، ءىشىنارا كاسىپورىندار باعانى تومەندەتىپ، ساتۋدى جەبەدى، ءتىپتى ”ىشكى قاراتالاسۋ ۇلگىسىندەگى“ باسەكەگە سالىندى؛ قاجەتسىنۋگە قاراعاندا، تۇتىنۋ قابىلەتى مەن تىلەگىن ءالى دە ونان ارى جوعارىلاتۋعا تۋرا كەلەدى؛ ءتۇيىندى سالالارعا نازار سالساق، ءۇي - جاي بازارى ىشكەرىلەي رەتتەلۋ كەزەڭىندە تۇر... بۇل ماسەلەلەر − قۇلدىراۋ قىسىمىنىڭ سالدارى ءارى زات باعاسىنىڭ ءۇرتىس تومەن دەڭگەيدە اينالىم جاساۋىنىڭ ءتۇيىنى.

قازىرگى زات باعاسى قۇلدىراۋ قىسىمىنىڭ رەالدىعىن تياناق ەتىپ، ماكرولىق ساياساتتىڭ جالپى تۇلعالىق نىساناسىمەن ۇشتاستىرىپ، بيىلعى ۇكىمەت قىزمەتىنەن باياندامادا CPI دىڭ %2 اينالاسىنداعى قىمباتتاۋ نىساناسى ورتاعا قويىلدى، بۇل شىندىقتى ءىس جۇزىنەن ىزدەۋدى، ءىس جۇزىندىككە جاناسىپ، بەلسەنە العا باسۋدى ايگىلەدى. مۇنداي ناقتى نىسانا ءارى نەگىزگى حالىق تۇرمىسىن قامتاماسىزداندىرادى، ءارى مەجەنى ورنىقتىرىپ، قارجى قوسۋدى جەبەپ، ەكونوميكالىق اينالىمدى جاقسارتىپ، ەكونوميكانىڭ ءۇرتىس جاقسارۋىن ىلگەرىلەتەدى.

زات باعاسى ۇيلەسىمدى ارالىقتا اينالىمعا ءتۇستى، ءبىزدىڭ شارت - جاعدايىمىز، قابىلەتىمىز، نەگىزىمىز بار.

الدىمەن ساياساتتىڭ تەبىنىنە قارايىق. ۇكىمەت قىزمەتىنەن باياندامانى زەر سالا وقىساق، شارالار دالمە - ءدال، سەرپىندى بولعان. مىسالى، ”تۇتىنۋدى بارىنشا سەرپىلتۋ“، ”ىشكى سۇرانىستى جان - جاقتى كەڭەيتۋ“ ”قامداۋ قاجەتتەن كوپ بولۋ“ قايشىلىعىن شەشۋگە پايدالى. تاعى ءبىر مىسال، ”ىشكى قاراتالاسۋ ۇلگىسىندەگى باسەكەنى جان - جاقتى جونگە سالۋ“ باعانىڭ ساپانى اناعۇرلىم جاقسى بەينەلەۋىنە مۇمكىندىك جاساپ، ”ۇتىمسىز اقشانىڭ ۇتىمدى اقشانى ىعىستىرۋىنان“ ساقتايدى. تاعى ءبىر مىسال، ”تۇرعىن ءۇي بازارىن، جارنا بازارىن ورنىقتىرۋ“ ارقىلى بايلىق اسەرىن تۋدىرىپ، تۇتىنۋدى ءتىپتى دە جاقسى سەرپىلتۋگە بولادى. بۇدان سىرت، قازىنا، اقشا سياقتى ماكرولىق ساياساتتاردىڭ كەرى پەريودتىق رەتتەۋ تەبىنىن ارتتىرىپ، قامداۋ مەن قاجەتسىنۋ قاتىناسىن جاقسارتىپ، زات باعاسىنىڭ لايىقتى ورلەۋىنە كەپىلدىك ەتەدى.

ەندى بازاردىڭ قىزعىندىلىعىنا قارايىق. جىل باسىنان بەرى زات باعاسىنىڭ اينالىمى بەلسەندى سيگنال بەردى. 1 - ايدا CPI ساقينا ءتارىزدى كورسەتكىش بويىنشا 2024 - جىلى 12 - ايدا تەپە - تەڭ بولۋدان %0.7 ارتۋعا وزگەرىپ، 2024 - جىلى 12 - ايداعى %0.1 تەن %0.5 كە كەڭەيدى. 2 - ايدا كوكتەم مەرەكەسى، ارنايى بەلگىلەنگەن اي سياقتى فاكتورلاردىڭ ىقپالىنان زات باعاسى تومەندەگەنىمەن، كوكتەم مەرەكەسىنىڭ، ارنايى بەلگىلەنگەن ايدىڭ ىقپالىن شىعارىپ تاستاعاندا، CPI سايكەس مەزگىلدەگىدەن %0.1 ارتىپ، زات باعاسىنىڭ لايىقتى قايتا ورلەۋ جاعدايى وزگەرگەن جوق. بۇدان سىرت، 2 – ايدا جاساۋ كاسىبىنىڭ PMI ءمانى %50.2 كە كوتەرىلىپ، كەڭەيۋ ارالىعىنا قايتا ورالىپ، ءوندىرىس قاجەتى كورنەكتى جاقساردى. جاساۋ كاسىبىنەن تىسقارى كاسىپتەردىڭ PMI ءمانى، جالپىلىق PMI ءمانى سياقتى كورسەتكىشتەردىڭ كەڭەيۋ ارالىعى دا ەكونوميكانىڭ كورىنىستىك دەڭگەيىنىڭ جوعارىلاعاندىعىن ايگىلەپ، جالپى سۇرانىستىڭ بىرتىندەپ جاقساراتىندىعىن اڭعارتتى.

جالپىلاي قاراعاندا، تۇتىنۋدى سەرپىلتۋ − ەكونوميكالىق اينالىمدى ىركىلىسسىزدەندىرۋدىڭ تەتىگى، سونداي - اق زات باعاسىنىڭ لايىقتى ورلەۋىنىڭ كەپىلى. ونىڭ ”لوگيكالىق تىزبەگى“: تۇتىنۋدى سەرپىلتۋ، قامداۋدى ساپالىلاندىرۋ − قامداۋ - قاجەتسىنۋ قاتىناسىن اناعۇرلىم تەڭگەرۋ − زات باعاسىن ۇيلەسىمدى جوعارىلاتۋ − كاسىپورىننىڭ پايداسىن جاقسارتىپ، ونىمدىلىگىن جوعارىلاتۋ − اناعۇرلىم كوپ جۇمىستانۋدى جارىققا شىعارىپ، تۇرعىنداردىڭ كىرىسىن ارتتىرۋعا دەم بەرۋ − تۇتىنۋ قابىلەتىن جوعارىلاتۋ − تۇتىنۋدى ىشكەرىلەي كەڭەيتۋ. بىزدە جوعارى ساپالى قامداۋ، كەڭ كولەمدى قاجەتسىنۋ بار، مول ساياساتتىق قۇرال بار، جەتكىلىكتى قابىلەت پەن شارت - جاعداي بار، ەكونوميكالىق اينالىمنىڭ توسىلۋ ءتۇيىنىن اشىپ، قامداۋ مەن قاجەتسىنۋدىڭ ”تەڭگەرگىشىن“ جاقسى مەڭگەرسەك، ارتۋدىڭ ورنىقتى بولۋىن، جۇمىستانۋدىڭ ورنىقتى بولۋىن جانە زات باعاسىنىڭ ۇيلەسىمدى جوعارىلاۋىن جۇزەگە اسىرا الامىز.

بۇقارا تۇتىنۋعا قۋاتتى بولسا، تۇتىنۋعا باتىلدىق ەتە السا، تۇتىنۋدى قالاپ تۇرسا، قالىڭ كاسىپورىندار ۇيلەسىمدى پايداعا كەنەلىپ، جۇمىستانۋ كىرىسى قامتاماسىز ەتىلىپ، تۇرعىنداردىڭ تۇرمىس ساپاسى جاقسارادى، بۇل − جاڭا ءبىر جىلدا جۇڭگو ەكونوميكاسى كۇش سالىپ قول جەتكىزەتىن ”سالاماتتىق كۇيى“. قانەكي، بىرگە قۇلشىنايىق.

كەلۋ قاينارى: حالىق تورابى