- ورتالىق
- ەل ءىشى
- شينجياڭ
- حالىقارا
مادەنيەت
ارناۋلى تاقىرىپ
بۇگىنگى قازاق شارۋالارىنىڭ تۇرمىس -تىرشىلىگىندەگى تىڭ وزگەرىستەر
اقىلباي مۇقامەتالي ۇلى (ءوز ءتىلشىمىز )
2015.03.03 13:20
«جۇك كوتەرگەن قۇمىرىسقاعا تيمەڭدەر، ىزدەگەنى ءومىر عوي، ءومىر سونداي ابزال عوي» دەپ ايگىلى پارس اقىنى فەرداۋسي جىرلاعانداي، جىلدار بويى جەر ەمشەگىن ەمىپ، تالىشىعىن سودان ايىرىپ كەلە جاتقان، وزدەرىنىڭ تابان ەت، ماڭداي تەرلەرىمەن نە ءبىر كەرەمەتتەردى جاراتىپ، قوعامنىڭ دامۋىنا زور ۇلەستەر قوسقان ەگىنشىلەر قاۋىمى بۇگىنگى تاڭدا پارتيامىزدىڭ بۇقارانى اۋقاتتاندىرۋ ابزال ساياساتىنان يگىلىكتەنىپ، كوسەگەسىن كوگەرتىپ وتىرعاندىعى بەلگىلى. انە سول قاتاردا ءبىزدىڭ قازاق شارۋالارى دا بۇرىنعى كونە سۇردەك پەن جالقاۋلىقتان ارىلىپ، دەربەس يگىلىك جاراتىپ اۋقاتتانۋدىڭ سارا جولىنا شىنداپ تۇسە باستاعاندىعى انىق. جاڭا بەينە، تىڭ تىرلىك دەگەن مىنە وسى دا. عاسىرلار بويى تىرلىگىن ءتورت تۇلىك مالعا بايلاپ كەلگەن ۇلتىمىز شارۋالارىنداعى مۇنداي تىڭ سەرپىلىستەر مەن وزگەرىستەر، ءسىرا، قايسى جاقتاردان بەينەلەنىپ وتىر؟ مەن تالاي جىل اۋىل - قىستاقتاردى ارالاپ تىلشىلىك ىستەۋ بارىسىندا كوزبەن كورىپ كۋا بولعان قازاق شارۋالارىنىڭ شارۋاشىلىق جۇرگىزۋ ءتاسىلى مەن تۇرمىسىنداعى وزگەرىستەردى وقىرماندارمەن ورتاقتاسىپ، وي بولىسپەكپىن.
قوعامنىڭ، بازار شارۋاشىلىعىنىڭ قارىستاپ دامۋى، اسىرەسە، ورتالىقتىڭ شارۋالارعا قولدانعان ءتيىمدى ساياساتى ارقاسىندا ەلەكتر تورابى مەن ءۇي ەلەكتر جابدىقتارىنىڭ اۋىل - قىستاقتارعا دەيىن جەتكىزىلۋى، استىق تولىقتاما قاراجاتى مەن سەلبەسىپ ەمدەلۋدىڭ اتقارىلۋى سياقتىلار شارۋالار تۇرمىسىنا زور قۋانىش سيلادى، قاراپايىم بۇقارا باياشاتتى تۇرمىستىڭ شۋاعىنا شومدى. وسى ورايدا جىل بويى مال سوڭىندا بولىپ، كوشىپ - قونىپ جۇرەتىن قازاق شارۋالارى دا بىرتىندەپ وتىرىقتانىپ كاسىپتەنۋگە قاراي ويسا باستادى. ايتالىق، وسىدان 10 جىلدىڭ الدىندا قازاق شارۋالارىنىڭ كوبى «ەگىنشىلىكتەن ماردىمدى پايدا جوق، تاپقان كىرىسىڭ باجى مەن جەر جىرتىپ تۇقىم ءسىڭىرۋ، استىق ورۋ اقىسىنان اسپايدى، ونان دا مالدى كوبەيتىپ سونى باققان تىنىش» دەيتىن تاياز يدەيانى جەلەۋ ەتىپ، ەگىستىك جەرلەرىن باسقالارعا مايعا بەرىپ جىلدىق نورماسىن سودان الاتىن دا، وزدەرى مال باعۋمەن عانا اينالىساتىن، كىرىستەرى دە شامالى ەدى. 2004 - جىلى ورتالىق ۇكىمەت جەر باجىسىن الۋدى بۇتىندەي كۇشىنەن قالدىرىپ، استىق تولىقتاما قاراجاتى مەن استىقتى ءبىر تۇتاس ساتىپ الۋدا ءتيىمدى ساياساتىن اتقارعان سوڭ ۇلتىمىز شارۋالارى جەر ساتقاندى بىلاي قويىپ، باسقالاردان ەگىستىك جەر مايلاپ الىپ ەگىن ەگەتىن بولدى.
دەمەك، پارتيا مەن ۇكىمەتتىڭ ەگىنشىلەر ماسەلەسىنە ايرىقشا ءمان بەرۋىندە قازاق شارۋالارى دا وتىرىقتانىپ ەگىن ەگىپ كىرىس كىرگىزۋدىڭ جولىن بىلە باستادى. ماسەلەن، كۇنەس اۋدانىنىڭ المالى اۋىلى 2013 - جىلى ءبيداي ەككەن ەگىنشىلەرگە جالپى 6 ميلليون 189 مىڭ يۋان استىق تولىقتاما قاراجاتىن تاراتقان. تۇتاس رايونىمىزدا مال تۇقىمىن اسىلداندىرۋ، قورشامالى جايىلىم جاساۋ جاپپاي اتقارىلعان سوڭ مالشىلار اسىل تۇقىمدى مال باعۋعا قاراي ويىستى. ءتىپتى، كەيبىر وتباسىلار قولىنداعى بار مالىن ساتىپ اسىل تۇقىمدى ساۋىن سيىر ساتىپ الىپ، جىل بويى ءسۇت ساتىپ، كوشىپ - قونۋعا قوش ايتتى. ايتالىق، كۇنەس اۋدانى ارالتوبە قالاشىعى قاراعايلىسۋ قىستاعىنىڭ تۇرعىنى ءادىل ەسىمباي ۇلى 2008 - جىلى قىستاق ورتالىعىنان ارناۋلى ءسۇت ساتىپ الۋ ورنىن قۇرعان -دى. قازىر وعان سول ماڭداعى ساۋىن سيىر باعىمشىلىعىمەن شۇعىلداناتىن 100دەي قازاق وتباسى سۇتتەرىن ساتىپ كىرىس كىرگىزىپ وتىر ەكەن. مۇنان تىس، كۇنەس اۋدانى نارات قالاشىعى قاراوي قىستاعىندا 12 قازاق وتباسى كىلەڭ اسىل تۇقىمدى سيىر باقسا، ال، 2012-جىلى كۇنەس اۋدانىنىڭ المالى اۋىلىندا 10باستان ءسۇتتى ساۋىن سيىر باققان وتباسى98 گە جەتكەن. دەمەك، قازىر قازاق شارۋالارى بۇرىنعىداي جالاڭ مال باققاننان گورى وتىرىقتانىپ ەگىن ەگىپ، اسىل تۇقىمدى مال باعىپ، قوسىمشا كاسىپپەن شۇعىلدانۋدىڭ الدەقايدا پايدالى، كىرىسىنىڭ دە ايتارلىقتاي بولاتىندىعىن اڭعارا باستاعاندىعى بايقالادى. ەگىنشىلەردىڭ تۇرمىسىنىڭ كۇن ساناپ جاقسارۋىنا ساي بۇرىن قولى جەتپەي كەلگەن ءشوپ شابۋ ماشيناسى، شاعىن تۇرپاتتى تراكتور، جۇك اۆتوموبيلى، كومباين سياقتى ەگىس ماشينالارىن قازاق شارۋالارى دا ساتىپ الىپ، پايدالاناتىن بولدى. ءتۇرلى وتباسى ەلەكتر جابدىقتارى قىرداعى قازاق شارۋالارى تۇرمىسىنا دا دەرلىك ەنىپ، ودان تولىق يگىلەكتەنە الدى. اسىرەسە، ۇلتىمىزدان شىققان ەگىنشىلەر پارنيكتە كوگونىس ءوسىرىپ، كوگونىس ەگۋ تەحنيكاسىن يگەرە باستاعاندىعى كىسىنى قۋانتادى.
تالاي جىلدىڭ الدىندا حالقىمىزداعى «قالىڭ مال» اسقىنىپ، كوپتەگەن شاڭىراقتى تۇرالاتقاندىعى ءمالىم، ول تۋرالى اقپارات دانەكەرلەرىندە كوپ ايتىلىپ، كوپ جازىلعان-دى. «تەڭىن تاپ تا تەگىن بەر» دەمەكشى، بۇل كۇندەرى اۋىل-قىستاقتاردا كەلىن ءتۇسىرۋ تويىنداعى ءۇي كورۋ، جىرتىس اپارۋ، كەلىن اس اپارۋ، تانا تاعۋ سىندى تولىپ جاتقان جول-جوسىنداردىڭ كوبى قىسقارعان، ياعني، كوپ ساندى ادامدار قۇدالىق سويلەسىپ بولعان سوڭ، قالعان جۇمىستاردى ەكى جاق اقىلداسۋ ارقىلى ءبىر-اق جولدا بىتىرەتىن تاماشا داعدى قالىپتاسا باستادى، قۇدالىقتاعى الىم -بەرىم دە بۇرىنعىدان كوپ جەڭىلدەگەن، بۇل قۇن ۇعىمىنىڭ حالقىمىز شاۋالارى ساناسىنا دا تەرەڭ ورناپ، ولاردىڭ تۇرمىس تاسىلىندە ۇلكەن جاڭارۋ بولا باستاعاندىعىن اڭعارتادى.
بۇرىنعى جىلدارى اۋىل-قىستاقتارداعى قازاق شارۋالارى قولدىڭ قىسقالىعى سالدارىنان جوعارىلاپ ەمدەلۋگە كۇيى كەلمەيتىن دە، كوبىندە اۋىلدىق ەمحانالاردا نەمەسە جەكە شيپاگەرلەرگە عانا بارىپ ەمدەلەتىن. ال، بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدە اۋىل-قىستاق سەلبەسىپ ەمدەلۋ ءتۇزىمى سىندى ابزال ساياساتتىڭ اتقارىلۋىنا بايلانىستى قازاق شارۋالارى دا ۇلكەن ورىندارعا بارىپ شيپاحاناعا جاتىپ ەمدەلە الاتىن، ەمدەلۋ اقىسىنان كوپ الاڭدامايتىن بولدى. ماسەلەن 2013- جىلى كۇنەس اۋدانىنىڭ المالى اۋىلىندا جالپى 2 مىڭ 84 شارۋا جاڭاشا سەلبەسىپ ەمدەلۋدەن يگىلىكتەنىپ، ولاردىڭ 88 مىڭ 436 يۋاندىق ەمدەلۋ قاراجاتى ەسەپتەن كوتەرىلگەن. مىنە بۇلاردى پارتيا مەن ۇكىمەتتىڭ شارۋالارعا كورسەتكەن شەكسىز قامقورلىعى دەۋگە بولادى.
قازىر اۋىل-قىستاقتارداعى قازاق جاستارى دا ءتۇرلى ونەردىڭ تەتىگىن يگەرۋ ارقىلى ءوز الدىنا كاسىپتەنىپ، وزگە ۇلت ازاماتتارىمەن ۇزەڭگى قاعىستىرىپ كەلە جاتقانى بارشاعا ايان. ايتالىق، بۇرىن اۋىل-قىستاقتاردا قازاق شارۋالارى كەرپىش ۇيلەر مەن قورا-قالىتقىلارىن نەگىزىنەن باسقا ۇلت قۇرىلىسشىلارىنا سالعىزاتىن، ال، بۇگىنگى تاڭدا ونداي قۇرىلىستاردى حالقىمىزدان شىققان قۇرىلىس شەبەرلەرى دە سالاتىن بولدى. ماسەلەن، قازىردىڭ وزىندە كۇنەس اۋدانى كەڭسۋ اۋىلى كەڭسۋ مالشىلىق قىستاعىندا 100 گە تارتا قازاق ازاماتى كىلەڭ قۇرىلىس سالۋ كاسىبىمەن اينالىسادى ەكەن. مۇنداي ون ساۋساعىنان ونەر تامعان قازاق قۇرىلىس شەبەرلەرى اۋدان، اۋىلداردا دەرلىك بار. دەمەك، بۇگىنگى تاڭدا مال ساۋداسىمەن اينالىسۋ، مال بورداقىلاۋ، ءىشتى بيە بايلاۋ، قازى جاساپ ساتۋ، اسحانا، ناۋايحانا، ساتىراشحانا اشۋ، تارى، تالقان، سارى ماي، قۇرت ساتۋ، ۇلتتىق قولونەر بۇيىمدارىن جاساپ ساتۋ سىندى جۇمىستارمەن شۇعىلداناتىن كاسىپكەرلەر اۋدان، اۋىل، قالالاردا دەرلىك بار دەۋگە بولادى. قازىر ءىشتى بيە نەسەبى باعالى تاۋارعا اينالعاندىقتان، كوپتەگەن قازاق شارۋالارى وزدەرىنىڭ مال باعۋداعى قۇندى تاجىريبەلەرىنە ساي ءىشتى بيە بايلاپ كىرىستەرىن ارتتىرىپ وتىر. ايتالىق، 2008- جىلى «اقوزەن ءىشتى بيە سەلبەستىڭ قوعامىن » قۇرعان كۇنەس اۋدانى ارالتوبە قالاشىعىنىڭ تۇرعىنى تۇردىبەك مۇراتبەك ۇلى ءبىر مىڭ 500 ءىشتى بيە بايلاپ، جىلدىق ورتاشا كىرىسىن ءبىر ميليون 500 مىڭ يۋانعا جەتكىزىپ وتىر ەكەن.
دەمەك، وسى ءبىر عانا ارالتوبە قالاشىعىنداعى ارناۋلى ءىشتى بيە باعىمشىلىعىمەن شۇعىلداناتىن 34 قازاق وتباسى بۇل كۇندەرى جالپى 700 ءىشتى بيە بايلاپ، جىلدىق ورتاشا كىرىستەرىن 20 مىڭ يۋاننان اينالدىرسا، كۇنەس اۋدانىنىڭ نارات قالاشىعى قاراوي قىستاعىنداعى بەس قازاق وتباسىنىڭ ءاربىرى 30ءىشتى بيە بايلاپ جىلدىق ورتاشا كىرىسىن 36 مىڭ يۋاننان اينالدىرۋدا. مۇنان تىس، 2009 - جىلى كۇنەس اۋدانىنىڭ المالى اۋىلىنداعى ءىشتى بيە بازاسىندا 90 قورا جاڭادان سالىنىپ، وندا ءار جىلى مىڭنان استام ءىشتى بيە بايلانۋدا. ارناۋلى ماركا شىعارىپ ونىمدەرىن تۇتاس شينجياڭ كولەمىندە ساتۋدان سىرت، قازاقستان ەلىنە ەكسپورت ەتىپ وتىرعان كۇنەس اۋدانى ارالتوبە قالاشىعى قارابۇلاق قىستاعىنداعى «جاقسىلىق» تارى زاۆودى، كۇنەس اۋدانى تۇرگەن اۋىلى اققىرقا قىستاعىنداعى «كاميلا» تارى زاۆودى، قۇلجا قالاسىنا ىرگە تەپكەن «تاسبۇلاق» قازاق ۇلتتىق كيىم - كەشەك فابريكاسى، ەشمۇقامەت دەگەن ازاماتتىڭ قۇلجا قالاسىنان اشقان «قازاق ساۋدا بازارى» سياقتىلار ۇلتىمىز كاسىپكەرلەرى قۇرعان جەكە كاسپورىنداردىڭ دا قاتارى مولايىپ، ىرگەلەنە باستاعاندىعىن بىلدىرەدى. حالىقتىڭ ساناسى ويانىپ، ونەر -ءبىلىم ۇيرەنۋدىڭ قۇدىرەتىن بىلە باستاعاندىقتان، قازىر قىرداعى قازاق شارۋالارى بالالارىن كوبىندە شوفەرلىك، جوندەۋ، اسپازدىق، ءۇي اشەكەيلەۋ، كومپيۋتەر سياقتى قولدانىلمالى تەحنيكالىق كاسىپتەردەن وقىتاتىن بولعان. ماسەلەن، قازىرگى اۋدان ورتالىقتارى مەن قالالارداعى ۇلكەن رەستورانداردا جۇمىس ىستەپ كاسىپتەنىپ جۇرگەن قازاق ۇل - قىزدارىنىڭ انە سونداي ارناۋلى كاسىپ وقىعانداردان بولۋى مۇنىڭ ايقىن دالەلى. قازىر، جاعدايى جار بەرگەن قازاق شارۋالارى بالالارىن ورتالاۋدىڭ 1 - جىلدىعىنان باستاپ - اق اۋدان ورتالىعىنان نەمەسە ۇلكەن قالالاردان جاتاقتا جاتقىزىپ وقىتاتىن بولدى. بالالارىن جاقسىراق وقىتۋ ءۇشىن ارناۋلى قالاعا بارىپ جۇمىس ىستەپ جاتقان وتاعاسىلار دا بارشىلىق. ايتالىق، قۇلجا قالاسىنداعى وبلىستىق 1 - ورتا مەكتەپتەگى ءبىر مىڭ 12وقۋشىنىڭ %70 ىن انە سول اۋىل قىستاقتاردان كەلگەن وقۋشىلار يەلەيدى، قۇلجا قالالىق 27 - باستاۋىش مەكتەپتەگى 300 دەن استام وقۋشىنىڭ %60 ىن سىرتتان قالاعا كەلىپ جۇمىس ىستەپ جاتقان قازاق وتباسىلارىنىڭ بالالارى قۇرايدى ەكەن. مۇنان حالقىمىز شارۋالارىنىڭ بالا وقىتۋعا قانشالىق ءمان بەرىپ وتىرعاندىعىن اڭعارۋعا بولادى. دەگەنىمەن، اۋىل - قىستاق وقىتۋىنداعى ءبىر ولقىلىق ـــ قىستاقتاردا قوس ءتىلدى بالالار باقشاسىنىڭ كەمشىلدىگى.
قازىر قىستاقتاردىڭ بارلىعىندا بىردەن باستاۋىش مەكتەپ بولعانىمەن، وندا قوس ءتىلدى بالالار باقشاسى ءالى دە تولىق جالپىلاسا قويماعاندىقتان ءارى كەيبىر قىستاقتار اۋىل ورتالىعىنان شالعاي بولعاندىقتان، وقۋ جاسىنا تولماعان بالالار كوبىندە ۇيىندە، اتا - اناسىنىڭ قاسىندا بولادى ەكەن. وقۋ الدىنداعى تاربيەنى، ياعني، بالالار باقشاسى تاربيەسىن الماعاندىقتان، بالالاردا قازىرگى جاڭا ساباقتىڭ تالاپتارىنا سايكەسە الماي ساباقتى الىپ جۇرە الماۋ، ساباقتا قينالۋ، ساباقتا كەنجە قالۋ، ءتىپتى، وقۋدان زەرىگىپ مەكتەپكە بارعىسى كەلمەۋ ءجايتى تۋىلىپ، وقۋعا ىنتاسى السىرەپ كەتەرى قاق. سوندىقتان، ءارقايسى قىستاقتاعى مەكتەپتەردە دە قوس ءتىلدى بالالار باقشاسى قۇرىلسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. اۋىل - قىستاقتاردا قوس ءتىل وقىتۋى جۇرگىزىلىپ، ۇلتتىق مەكتەپتەر مەن حانزۋ مەكتەپتەر بىرىكتىرىلگەن سوڭ ءار ۇلت بالالارى ءبىر اراعا باس قوسىپ، ءبىلىم نارىنەن بىرگە سۋسىندايتىن بولدى. بۇل ۇلتتىق بالالاردىڭ ءتىل ۇيرەنۋىنە، مادەنيەت جاقتا اۋىس - كۇيىس جاساۋىنا، ۇيرەنۋدە تاجىريبە الماستىرۋىنا ايرىقشا ءتيىمدى بولىپ وتىر. دەسە دە، ءار ۇلت بالالارى ءبىر اراعا شوعىرلانىپ ءبىلىم العان وسىنداي ءبىر تاماشا وقىتۋ ورتاسىنا كىربەڭدىك كەلتىرىپ، قوسءتىل وقىتۋىن بوساڭسىتاتىن كەيبىر ۇنامسىز جاىتتەر دە جوق ەمەس سياقتى. ايتالىق، ءمالىم ءبىر اۋىلدا قوس ءتىل كلاسىنىڭ وقۋشىلارى ساباق وتكەن قوس ءتىل وقىتۋشىلارىنىڭ ايتقان ءسوزىن مۇلدە تۇسىنبەگەندىكتەن، ولاردىڭ اتا - انالارى جوعارى ورىندارعا بارىپ ارىزدانعان، ناتيجەدە قاتىستى ورىنداردىڭ تەكسەرۋى بارىسىندا ولاردىڭ جوعارى مەكتەپتى ىشكى ولكەلەردە وقىپ جاڭادان قىزمەتكە ورنالاسقان حانزۋ وقىتۋشىلار ەكەندىگى، ورتاق تىلدە سويلەي المايتىندىعى انىقتالعان. قوس ءتىلدى بولۋ شارۋا پەرزەنتتەرىنىڭ جوعارىلاپ وقىپ كاسىپتەنۋى ءۇشىن اسا قاجەتتى، قوس ءتىل وقىتۋى نەگىزىنەن ۇلتتىق وقۋشىلارعا قاراتىلعاندىقتان، وعان قاجەتتى وقىتۋشى دا، ءسوز جوق، قوس ءتىل بىلەتىن وقىتۋشى بولۋى شارت. سوندىقتان، قوس ءتىل وقىتۋىنىڭ باياندى دامۋىنا ورالعى بولىپ، ونى باس پايدانىڭ قۇربانى ەتۋگە، استە، بولمايدى.
كەلۋ قاينارى: «ىلە كەشى» - ىلە اقپارات تورابى
جاۋاپتى رەداكتورى : نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
- 1.
جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
2.
قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
4.
ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.
تەلەفون: 67 /65368365-010 حات ساندىعى: kazakh@peopledaily.com.cn
بۇل بەتتىڭ مەنشىك ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان، كەلىسىمنەن وتپەگەندە كوشىرىپ پايدالانۋعا بولمايدى
Copyright © 1997-2012 by www.people.com.cn. all rights reserved
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى 
بۇل حابارعا باعاڭىز
لەبىز جازۋ
