بەتتى ساقتاۋ | باس بەت ەتۋ | حات ساندىعى | حابارلاسىڭىز | ءبىز تۋرالى
حالىق تورابى>>مادەنيەت

قازاق كيىز ءۇيى

2013.07.31 15:38   كەلۋ قاينارى : حالىق تورابى



  قازاقتىڭ كيىز ءۇيى

  كيىز ءۇي ــ ورتا ازيانى قونىستانعان مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلداناتىن ۇلتتاردىڭ نەگىزگى باسپاناسى. ول تەز جىعىپ، شاپشاڭ تىگۋگە ىڭعايلى، كوشىپ-قونۋعا ەبدەيلى سياقتى ەرەكشەلىكتەرگە يە. كيىز ءۇي ەرتە زاماننان بەرى كەڭىنەن پايدالانىلىپ، كيىز باسۋ بەلگىلى ءبىر ەڭبەك كاسىبىنە اينالدى. كيىز ءۇيدىڭ سول كەزدەن باستاپ كەڭ تاراعانىن سول زاماندا تاسقا قاشاپ تۇسىرىلگەن سۋرەتتەردەن ايقىن بايقاۋعا بولادى. كيىز ءۇيدىڭ سىرتقى ءپىشىنى دوڭگەلەنىپ، توبەسى كۇمبەزدەنىپ كەلەدى.

  قازاقتىڭ كيىز ءۇيى سىرتقى كيىز جابىسىنا قاراي ــ ۇزىكتى، كوتەرمە تۋىرلىقتى؛ سۇيەگىنىڭ (اعاشىنىڭ) ۇزىن-قىسقالىعى مەن جۋان-جىڭىشكەلىگىنە قاراي ــ التىن وردا، اق وردا، اق وتاۋ، قاراشا ءۇي، قارا لاشىق، ابىلايشا ( قوس) ،ت.ب. تۇرلەرگە بولىنەدى. كيىز ءۇيدىڭ نەگىزگى قاڭقاسى كەرەگە، سىقىرلاۋىق، ۋىق جانە شاڭىراق سۇيەگى دەپ اتالادى. كيىز ءۇيدى تىككەندە ءۇي سۇيەگى ءبىر-بىرىمەن باۋ-باسقۇرلار (باسقۇر، قۇر، تاڭعىش، شالما، بەلدەۋ باۋ ) ارقىلى بىرىكتىرىلەدى. ونىڭ سىرتىنان ءشي (شىم ءشي، اق ءشي) ۇستالىپ، كيىز ابزەلدەر ( تۋىرلىق، ۇزىك، تۇندىك، كيىز ەسىك ) جابىلادى.

  كيىز ۇيگە لايىقتالعان ىشكى جيھازدار (ابدىرا، جۇكاياق، تۇسكيىز، كىلەم،ت.ب.) توسەنىش (الاشا، سىرماق، تەكەمەت، ءبىر سالار، ت.ب.)، سونداي-اق تۇتىنۋ بۇيىمدارى (اياق قاپ، كەسە قاپ، تۇلىپ، قورجىن،ت.ب.) بولادى.

  كيىز ءۇيدىڭ سۇيەگى ارنايى دايىندالعان «ءۇي اعاشتان» جاسالادى. سونىڭ ءبىرى كەرەگە، ول ــ كيىز ءۇيدىڭ شەڭبەر قابىرعاسىن قۇرايدى. كەرەگە جاساۋ ءۇشىن قابىعى ارشىلعان تالدى كەپتىرىپ، ونى مورعا سالىپ، ارناۋلى ۇلگىمەن ىرعاقتا قاتىرادى. ۇلگىگە كەلگەن تالدى جونىپ، جۇمىرلاپ، جىلعالاپ جوسالايدى. كوك وتكىزەتىن جەرىن داقتاپ ۇسكىلەيدى دە، تاسپامەن (تۇيەنىڭ مويىن تەرىسى نەمەسە سيىر تەرىسى) كوكتەيدى. جوسالانعان «ءۇي اعاشتى» داقتاۋ كەزىندە كەرەگەنى جەلكوز (كوزى كەڭ) نەمەسە توركوز (كوزى تار) جاساۋ تاعى ەسكەرىلەدى. كوكتەلىپ بىتكەن كەرەگەنىڭ ءار بولىگى «قانات» دەپ اتالادى. كەرەگەنىڭ قانات سانى ءۇي كولەمىنە قاراي ارتا بەرەدى (6 ــ 18 قانات). كەرەگەنىڭ باسى، اياعى، ساعاناعى (ەكىنشى قاناتپەن نەمەسە بوساعامەن كىرىگەر جەرى) بولادى.

  ۋىق ــ كەرەگە مەن شاڭىراقتى ءبىر-بىرىمەن تۇتاستىرىپ تۇرادى. بۇل دا كەرەگەمەن ۇقساس ادىسپەن دايىندالادى. ونىڭ كەرەگەگە بايلانار جاعى جالپاقتاۋ كەلىپ، كيىز ءۇيدىڭ توبەسىنە كۇمبەزدىك سيپات بەرۋ ءۇشىن ىشكە قاراي يلەدى دە، بۇل جاعىنا ۋىق باۋ وتكىزىلەدى. ۋىقتىڭ كەرەگە تاڭىلاتىن جاعى ءيىنى، شاڭىراققا ۇلاسار بويى ۋىقتىڭ «قارىنى»، ءتورت قىرلى ۇشىن «قالامى» دەپ اتايدى. ۋىقتىڭ قارىنى گەومەتريالىق ورنەكتەرمەن ناقىشتالادى. ءۇيدى جىققان كەزدە ۋىقتى توپتاپ بايلايتىن ۋىق باۋ ونىڭ شاڭىراققا تاياۋ ۇشىنا بايلانادى (ەكى نە ءۇش ۋىقتا عانا بولادى) .

  شاڭىراق ــ كۇمبەز ەڭسەسىن قۇراپ، جالپى ءۇي سۇيەگىن تۇتاستىرىپ تۇرادى. ونى 2 ــ 3 بولەك سوم قايىڭنان ءيىپ، قوسپالارىن قيىپ ۇستاستىرادى. شاڭىراقتىڭ ءون بويى ويۋ-ورنەكتەرمەن بەدەرلەنەدى دە، ودان ۋىق كەلىپ سۇعىناتىن «قالامدىقتار» تەسىلەدى. قالامدىق سانى شاڭىراق كولەمىنە قاراي بولادى. كيىز ۇيگە كۇمبەزدىك ءتۇس بەرىپ تۇندىكتى كوتەرىپ تۇرۋ ءۇشىن جىڭىشكە اعاشتى جارتى اي بەينەسىندە ءيىپ اكەلىپ ايقاستىرىپ، شاڭىراق شەڭبەرىنە بەكىتەدى. بۇل «كۇلدىرەۋىش» دەپ اتالادى.

  سىقىرلاۋىق (جارما ەسىك) ــ كەرەگە شەڭبەرىن تۇيىقتاپ،كيىز ۇيگە كىرىپ-شىعار ەسىك قىزمەتىن اتقارادى. ول تابالدىرىق پەن ماڭدايشادان، قوس بوساعادان، جارما ەسىكتەن قۇرالادى. قوس بوساعا مەن ماڭدايشا ۇيلەسىمدى كەلەتىن ويۋلارمەن ورنەكتەلىپ، ەسىك بەتى نازىك ورنەكتى، بەدەرلى سۇيەكپەن نەمەسە مەتالدارمەن قاپتالادى. كيىز ءۇيدىڭ سىرتقى ابزەلدەرى كۇن ساۋلەسىن، تامشى وتكىزبەۋ، جىلۋ ساقتاۋ قىزمەتىن اتقارادى. ۇزىك، تۋىرلىقتارى پىسىرىلعان شاڭقان اق كيىزدەن ءپىشىلىپ، ويۋ-ورنەكتەرمەن بەزەندىرىلەدى. پىشىلگەن كيىزدى تاڭداي ورنەكتى جىپپەن جيەكتەۋ، ماقپال نەمەسە شۇعادان دودەگەگە ويۋ باستىرۋ كيىز ۇيگە سالتاناتتى سيپات بەرەدى. تۋىرلىق كەرەگە ىرگەسىنەن ۋىقتىڭ ورتاسىنا دەيىنگى جەردى، ۇزىك كەرەگە باسىنان شاڭىراق شەڭبەرىنە دەيىنگى ارالىقتى، تۇندىك شاڭىراقتى، كيىز ەسىك سىقىرلاۋىقتى جاۋىپ تۇرادى. كيىز ەسىكتىڭ سىرتى كيىز، ورتاسى ءشي، استارى جارعاق تەرىدەن جاسالادى. ول شيىرشىقتاپ ءتۇرىپ قويۋعا ىڭعايلى بولىپ، كوبىنەسە، جەل سوققاندا نەمەسە سالقىن تۇسكەندە پايدالانىلادى.

  كيىز ءۇي سۇيەگىن ءبىر-بىرىمەن ۇستاستىرۋ، سىرتقى كيىزدەرىن باستىرىپ تۇرۋ ماقساتىندا باۋ-باسقۇرلار قولدانىلادى. ولار: باسقۇر، قۇر، تاڭعىش، شالما؛ تۋىرلىق، ۇزىك جانە تۇندىك باۋلار، بالاق باۋ، يىق باۋ، جەل باۋ ،ت.ب. كەرەگە مەن تۋىرلىق اراسىنان اينالدىرا ۇستالاتىن شيلەر تۋىرلىقتى كەرەگە كوگىنىڭ جىرتۋىنان قورعاپ، كيىز ءۇيدىڭ سىرتىنا اينالا ۇستالادى. الۋان تۇرگە بويالعان قوي ءجۇنىن شيگە وراۋ ارقىلى بەلگىلى گەومەتريالىق ورنەكپەن توقىلعان ءشيدى « شىم ءشي» دەپ اتايدى.

  كيىز ءۇيدى تىككەندە ەڭ اۋەلى كەرەگە جايىپ، ونىڭ ساعاناقتارىن تاڭعىشتارمەن بىرىكتىرە تاڭادى، ەسىگىن ورناتادى. باسقۇر تاڭعىشتارمەن مىقتاپ تاڭىلعان كەرەگە شەڭبەرىنىڭ ۇستىنەن باقانمەن شاڭىراقتى كوتەرىپ، وعان ۋىق شانشادى. ءاربىر ۋىق قالامىن شاڭىراق قالامدىعىنا سۇعىندىرا كىرگىزىپ، ەكىنشى جاعىن ۋىق باۋى ارقىلى كەرەگە باسىنا بايلايدى. بايلانعان ۋىقتى اينالدىرا قۇرمەن شالمالاپ شىعادى. وسىدان كەيىن تۋىرلىق، ۇزىك، تۇندىكتەردى جانە كيىز ەسىكتى جابادى. ات ۇستىنەن شاڭىراق كوتەرىپ، ۋىق شانشاتىن الىپ كيىز ۇيلەر دە بولادى، ەڭ ۇلكەن كيىز ءۇي وتىز قاناتقا دەيىن بارادى.

  قازاق كيىز ءۇيىن بارىنشا اسەمدەپ جاساۋعا، جاڭالاپ اپپاق كيىزدەن جابۋعا، ءۇيدىڭ باۋ-شۋىن بارىنشا ورنەكتەپ توقۋعا تالپىنادى. قازاق كيىز ءۇيىنىڭ ءۇي اعاشىن «ءۇيشى» دەپ اتالاتىن ارناۋلى ۇستالار جاسايدى دا، وعان جابىلاتىن كيىز، تاعىلاتىن باۋ-شۋ تەگىس قازاق ايەلدەرىنىڭ ەڭبەگى ارقىلى دايىندالادى. كيىز باسۋعا، تۋىرلىق، ۇزىكتەردى تىگۋگە جۇمىسقا جارايتىن ايەلدەر تەگىس قاتىناسادى. ال، ءۇيدىڭ باۋ-شۋىن توقۋ بارلىق ايەلدىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. ولاردى كوبىنەسە ارناۋلى قولونەر يەسى توقيدى. كيىز ءۇيدىڭ بۇيىمدارىن جاساي ءبىلۋ قازاق ايەلدەرىنىڭ ەڭ ءبىر ورەلى ونەرى سانالادى.

  قازاق كيىز ءۇيدى وزگەرتپەيدى، ۇيدەگى كونە زاتتاردى جاڭعىرتىپ جونبايدى، وتقا جاقپايدى. زامان، ءداۋىر وزگەرگەنىمەن قازاقتىڭ كيىز ءۇيىنىڭ جالپى تۇلعاسىندا، شاڭىراعىندا، كەرەگە، ۋىعىندا جانە باسقا ءۇي سايماندارى مەن باۋ-شۋ، كيىزدەرىندە ەلەۋلى وزگەرىس بولمادى. مۇنىڭ سەبەبى، قازاقتىڭ كيىز ءۇيدى وزگەرتە الماعاندىعى ەمەس، قايتا وزگەرتۋگە بولمايدى دەپ كيەلى ساناعاندىعىندا. قازاقتىڭ كيىز ءۇيىنىڭ جالپى قۇرىلىسى ەرەكشە ونەرمەن قۇرىلعان. كيىز ءۇيدى تىگۋدىڭ، جىعۋدىڭ، بۋىپ-ءتۇيۋدىڭ، تۇيەگە ارتۋدىڭ جانە كوش تىركەۋدىڭ، جەتەكتەۋدىڭ وزىندىك رەت-ءتارتىبى، جۇمىس ەرەجەسى بار. مۇنى ءبىلۋ ءاربىر قازاق ازاماتىنا سىن. (ماتەريالدان الىندى)

  كەلۋ قاينارى: حالىق تورابى

【1】 【2】 【3】 【4】 【5】 【6】 【7】 【8】 【9】 【10】 【11】 【12】 【13】 【14】 【15】 
【16】 【17】 【18】 
جاۋاپتى رەداكتورى : مۇحيت امانتاي ۇلى

 سۋرەت