ويناۋى از، ويلاۋى كوپ ەل وزادى
ىسپانديار سولتاش ۇلى
2016.09.07 10:57 كەلۋ قاينارى : حالىق تورابى
{ ءارىپتىڭ ۇلكەن-كىشىلىگى كىشى ورتا ۇلكەن} باسىپ شىعارۋ
قازىر قوعامدا ءىشىنارا ادامدار ونەر-ءبىلىم يگەرىپ ءوزىنىڭ تۇلعالىق ساپاسىن جوعارلاتۋعا قۇلشىنىس جاساۋدان گورى، ۋاقىتتى بوسقا وتكىزەتىن جارق-جۇرق ەتكەن الدامشى نارسەلەرگە، ياعني، ءبىلىم ەمەس، ءبىلىم سياقتى سەزىلەتىن ارزان قول اقپارات، مالىمەتتەرگە، ادامنىڭ رۋحاني الەمىنە ەشبىر پايداسى جوق قايداعى ءبىر ماعىناسىز ساۋىقشىلدىققا قۇمار بولۋدا. مىنە مۇنداي اسىرە ەلىكتەۋ پسيحولوگياسى ادامدى تۇككە تۇرمايتىن جەڭىل نارسەلەردى وزىنە الدانىش ەتەتىن كۇيگە ءتۇسىرىپ، قوعام مۇشەلەرىن ساۋاتسىزدىققا، بويكۇيەز، جالقاۋلىققا قاراي يتەرمەلەپ، ادام ساناسىن تۇيىققا تىرەپ، جەڭىل ويلاۋعا داعدىلاندىراتىن بولادى.
سانالى تىرشىلىك يەسى بولعان ادام بالاسى، ەڭ اۋەلى، ءوزىن قورشاعان جاراتىلىستىق دۇنيە مەن قوعامدىق قۇبىلىستىڭ قىر-سىرىن ىشكەرلەي تانىپ بىلۋگە ۇمتىلىس جاساۋى ءتيىس. ادامداردىڭ مۇنداي تالعامدا بولماي تەك زاتتار مەن قۇبىلىستاردىڭ سىرتقى فورماسىنا عانا ءمان بەرۋگە داعدىلانۋى سەزىمدىك تانىمنىڭ اقىلدىق تانىم ساتىسىنا كوتەرىلۋىنە ۇلكەن كەدەرگى بولادى. ناتيجەدە بۇنداي ويلاۋ ءتاسىلى ادامداردى مي جۇمساپ، باس اۋىرتپاسا دا ونەر-ءبىلىم، عىلىم-تەحنيكا يگەرۋ جولىندا اۋرە-سارساڭعا سالىنباسا دا ءومىر سۇرە بەرۋگە بولادى ەكەن دەگەن تاياز تۇسىنىككە كىرىپتار ەتىپ قويادى.
قازىر سان ءتۇرلى يدەيالار سايىسقا تۇسكەن، قۇبىلمالى قۇبىلىسقا تولى مىنا جاھاندانۋ داۋىرىندە، عالامتوردا نە كوپ ــ ويىن كوپ، ءبىر قىرىنان قاراعاندا جاھاندانۋدىڭ ءوزى ۇلكەن ويىن، بۇل ادامداردىڭ جۇيكەسىمەن، اقىل-پاراسات دەڭگەيىمىن وينايتىن «پسيحولوگيالىق سوعىس» ويىنى. وسى ويىن بارىسىندا باتىستىڭ كاپيتاليزم دۇنيەسى قازىرگى عالامتور تۇتاستىعىنان پايدالانىپ وزدەرىنىڭ ادام ساناسىن ۋلايتىن ءمورالدىق كوزقاراستارىن، قۇيتىرقى قىلىقتارىن، جىمىسقى يدەيالارىن بىزگە بىلدىرمەي تىقپالاپ ەنگىزۋگە قۇشتار. ولار ۇنەمى ءتۇرلى-تۇستەگى ەرمەكتەردى ويلاپ تاۋىپ، جۇرتتى ويىن-كۇلكىگە ەلىكتىرىپ، قىزىق قۋۋعا جەتەلەيدى. ءسويتىپ ادامداردى جۇرەگىنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلاتپاي، ويلانۋ قابىلەتىنەن ايىرۋدى وزدەرىنە ماقسات ەتەدى.
مىنە وسىنداي عالامدىق ىقپالدىڭ اسەرىندە، قازىر ءبىر ءبولىم ادامدار اراسىندا تەك قىزىق قۋۋدى عانا باستى مۇرات سانايتىن ويسىز كۇلكى كوبەيدى. سونىڭ ءبىر كورىنىسى بۇل كۇندەرى ساحنالىق ونەرىمىزدە بەينەلەنۋدە. قازىر ۇلتىمىزعا تاماشا رۋحاني قۋات باعىشتاپ، جانىن جادىراتاتىن ساحنا ونەرى جوعارى دەڭگەيدە دامىعانىمەن، كەي كەزدەرى قۇلاقتان كىرىپ بويدى الار اسەم ءان مەن ءتاتتى كۇيلەر قالتارىستا قالىپ، ونىڭ ورنىن اۋلەكى ءان مەن داڭعازا مۋزىكا، قايداعى ءبىر ماعىناسىز ايعاي-شۋ، ارزان كۇلكى باسىپ كەتەتىن جاعدايلار دا بەلەڭ بەرۋدە.
اتامىز قازاق ايتۋشى ەدى «بوياۋشى، بوياۋشى دەسە ساقالىن بوياپتى» دەپ، ءبىز كەيدە سول ءوزىمىز ايتقان بوياۋشىنىڭ قىلىعىن ىستەيتىن بولدىق. ارينە، مۇندا ءبارى ەمەس، تىم از سانداعى ادامدار سونداي دەسەك اسا قاتەلەسپەيتىن سەكىلدىمىز. ويتكەنى بۇگىنگى ساحنا ونەرىمىز ءوزىنىڭ قازاقى قاسيەتىمەن رۋحاني جان دۇنيەڭدى باۋراپ تۇرسا ءبىرسارى، كەي كەزدەرى ساحناعا شىعا سالا ءۇستى-باسىن جۇلىپ تىرنالاپ، وكىرىپ-باقىرىپ جىن شاقىرعانداي، قىرىلداپ-شىرىلداپ اۋلەكىلىككە باسىپ ءان ايتاتىنداردى، ادامي قالىپتى كەيىپ-كەسپىردە ەمەس، جۇزدەرى سۇرلانعان، كوزدەرى شاتىناعان، شاشتارى دۋدىراعان، بولماسا بار كيىمىن وڭاپ كيمەي تەرىس كيگەن (تاريحي جانە اجۋا-سىقاق مازمۇنداعى شىعارمالار مۇنىڭ سىرتىندا) قايداعى ءبىر البا-جۇلبا قۇبىجىق بەينەدەگى ساحنا كەيىپكەرى تۇتقيىل شىعا كەلگەندە، مىناۋ حالىقتىق ساحناعا سودىر-سوتاناق بىرەۋلەر شىعىپ كەتكەن جوق پا دەگەندەي تۇرشىگىپ قالاسىز.
كەيدە جوعارىدا ايتقانىمىزداي، كەيىپ-كەسپىردە ساحناعا شىعاتىن ۇلتىمىزدىڭ ونەر ادامدارىن كورىپ وتىرىپ، ولاردىڭ ەرى قايسى، ايەلى قايسى ەكەنىن پارىقتاۋىڭىز، قايسى ۇلتتىڭ ازاماتى ەكەنىن اجىراتۋىڭىز دا قيىنعا تۇسەدى. اۋەلى، تاماشا ۇلتتىق ەرەكشەلىگىمەن تۇتاس دۇنيەنى تاڭ قالدىرىپ كەلگەن ساحنا ونەرىمىزگە كولدەنەڭ كوك اتتىداي كەلىپ قوسىلعان جايسىز قىلىقتاردى كورگەندە، كەيدە ۇلتتىق رۋحاني شەگىنىس جاساۋدىڭ شەگى وسىمەن توقتاماس پا ەكەن دەپ دە الاڭدايسىز.
ءبىز وسىلاي سوگىس ايتقانىمىزبەن ءىشىنارا ۇلتتىق ساحنا ونەرىمىزدىڭ قۇت-بەرەكەسىن كەتىرۋشىلەر ءوز قىلىقتارىن مادەنيەتتى ءارى وركەنيەتتى بولعانىمىز دەپ سانايتىن سەكىلدى. ولاردىڭ ورتاعا سالاتىن ۋاجدەرىنە قاراعاندا، سەن ساحنا ونەرىن بەينەلەۋدە ءوز ۇلتىڭنىڭ بايىرعى قاسيەتىنەن نەعۇرلىم الىستاساڭ، سوعۇرلىم ءبىلىمدى، مادەنيەتتى، دۇنيەگە بەتالعان، جاڭاشىل، جاسامپاز بولا تۇسەتىن سەكىلدىسىڭ. مىنە، وسىلايشا كەي كەزدەرى كيەلى ساحنا ونەرىمىزدىڭ حالىقتىق قاسيەتىن بۇزىپ، تۇنىعىن لايلاۋشىلار وزدەرىن ساحناعا شىعىپ الىپ بىلگەنىمىزدى ىستەي بەرسەك، ايتەۋىر جۇرتقا ۇنايدى ەكەنبىز دەپ، كوپتى قىتىقتاپ كۇلدىرگەندەي ماعىناسىز ءىس قىلاتىنى ادامدى قاتتى اشىندىرادى. ادەتتە ساحنا ونەرپازى جۇرتتى كۇلدىرە وتىرىپ تەرەڭ ويعا باتىرسا، ونىڭ ءجونى ءبىر باسقا. قازىر باتىستىڭ قايداعى ءبىر بەتىمەن كەتكەن ۇلتتىق بىتىمىمىزگە جات داڭعازا، ۋ-شۋ قىلىقتارىن بەينەلەۋ ارقىلى كورەرمەندى قىزىقتىرۋعا جەتەلەيتىن جاعىمسىز جاعدايلار بەلەڭ الىپ بارادى. بۇل جاعىندا وسىلاي ىستەۋشىلەر بارىنە ۇقساپ باعۋدا، ءبىراق ءوز ۇلتىنا ەمەس.
كەيدە قاراپ وتىرىپ عاجاپ ويعا دا باتاسىز، ءسىرا، ەسسىز مۋزىكا، ەسىرىك ءان ايتىلعاندا ەستى ادام ەسىنەن جاڭىلا ما، كىم ءبىلسىن. بۇل جەردە كىنالى بولساقتا ايتايىق، ۇلتتىق ونەرگە دەگەن ءبىر ءبولىم ادامداردىڭ تالعامى توزىپ كەتكەن بە، جوق الدە ءبىز توزىپ كەتتىك پە، ساحناعا ەلىكتەگەن كەي كورەرمەن ءوزى تۇگىل، وزگەنى دە ۇمىتىپ، وتىرعان ورنىنان قوزعالاقتاپ كەتەدى. بۇعان قاراپ وتىرىپ كەيدە، قازىرگى ءىشىنارا ادامداردىڭ رۋحاني تابەتى مەن قاجەتسىنۋى ماعىناسىز ىرتىڭ-جىرتىڭعا عانا تارتان بولعان با، جوق الدە وسىنداي جايلار كوپ قايتالانا بەرگەن سوڭ ادامداردىڭ ەتى ۇيرەنىپ كەتتى مە دەگەن ويدا قالاسىڭ. ولاردىڭ وسىنداي ءپاتۋاسىز ىرجىڭعا بوي ۇرۋىن، كەيدە تيمە دەگەن نارسەگە جۇرتتىڭ قۇمار بولاتىنىنان با دەپ تە ويلايسىڭ. ءساپ سالا بايقاساڭىز، كەي كورەرمەندەردىڭ قۋانا قول سوعاتىندارى ونەر دەۋگە تاتىمايتىن جاي-جاداعاي ءبىر نارسەلەر بولىپ جاتادى. ءدانىشپان اباي ورىنسىز كۇلكىنى ماستىققا تەڭەگەن ەدى، مۇمكىن سوناندا شىعار، ءسويتىپ وسىنداي جايعا قاراپ وتىرىپ كۇلەسىڭ، كۇلەسىڭ دە كۇيەسىڭ. ۇلتتىق ونەرىمىزدىڭ قۇتىن قاشىرۋشىلار مۇمكىن وسىنداي جايلارعا قاراپ ءوز قىلىقتارىن دۇرىس سانايتىن دا شىعار. سوندىقتان ولاردى تىم جازعىرا بەرۋ دە ورىندى بولماس.
ساحنا ونەرى ءبىزدىڭ مادەنيەت دەڭگەيىمىزدىڭ، قايتالانباس ۇلتتىق بولمىس-ءبىتىمىمىزدىڭ ەڭ ماڭىزدى كورسەتكىشتەرىنىڭ ءبىرى، ويتكەنى ۇلتىمىز وزگە ۇلتتان ءوزىنىڭ اسەم ءانى، اسەرلى كۇيى، سىمباتتى بيىمەن وزگەشەلەنەدى. سوندىقتان ساحانا سىندى كيەلى ونەرگە جاي قاراۋىمىزعا استە بولمايدى. ءبىزدىڭ حالىق قۋانا قۇپتاپ، قۇمارتا اڭگىمە ەتەتىن ساۋىق-سايران قيمىلدارىنا ەشبىر قارسىلىعىمىز جوق. «ءتورت قۇبىلاڭ ساي بولسىن» دەگەندەي، بىزدە بارلىعى قاتار دامىعانى ورىندى. اڭگىمە سول ساۋىق-سايراندى ۇلتتىق قاسيەتىمىزدى ساقتاي وتىرىپ ورنىمەن، عيبىراتتى، ونەگەلى، مادەنيەتتى وتكىزە بىلۋىمىزدە. سول سەبەپتى ساحناعا ءارقاشان حالقىمىزدىڭ ءداستۇر تازالىعى مەن رۋح بيىكتىگىن ايگىلەيتىن تانىمدىق، تاربيەلىك ءمانى زور، ادام دامۋىنا تۇرتكى بولارلىق ونەر تۇرلەرى كوتەرىلگەنى ورىندى.
ءبىز بۇل كوتەرگەن تاقىرىپتا قازىرگى تۋىندايتىن ساحنا ونەرىمىزدىڭ ءداۋىردىڭ دامۋىنا ساي جاڭا ۇلگىدە بولۋىن جوققا شىعارۋدان اۋلاقپىز. ماسەلەنىڭ ءتۇيىنى سول ونەرىمىز مەيلى قانداي ۇلگىدە ساحناعا كوتەرىلسىن، بىرىنشىدەن، وندا ۇلتىمىزدىڭ ءداستۇر ساباقتاستىعى ايگىلەنۋى، ەكىنشىدەن، حالقىمىزدىڭ وزىندىك مىنەزدەمەسى كورنەكتىلەنۋى، مۇمكىندىك بار ونى داڭعازا ەتپەي، جۇرتقا جاعىمدى فورمادا ادەمىلەپ جەتكىزۋگە قۇلشىنعانىمىز ورىندى. ال اناۋ بايىرعى ءداستۇرلى ونەرىمىز جونىنەن ايتقاندا، ونىڭ اۋەلگى قاسيەتىن ساقتاماي بەتالدى وزگەرىس ەنگىزۋ دۇرىس ەمەس. كەزىندە ءانشى اسەت نايمانباي ۇلىنىڭ «بۇل ءاندى ءبىرىڭ بۇزىپ، ءبىرىڭ تۇزەپ، بۇقاداي مۇرنىن تەسكەن سۇيرەلەرسىڭ» دەپ ايتقانداي، كلاسسيك ونەردىڭ قۇتىن كەتىرىپ، ونىڭ توز-توزىن شىعارىپ جۇلمالاعانىمىز ورىندى بولمايدى. ەگەر ءبىز اتا-بابامىزدان قالعان يگى ءداستۇردى ساقتاماي، ونى ءوز قالاعانىمىزشا كەلسە-كەلمەس جۇلمالاي بەرسەك، وندا ول بابالار رۋحىنا قيانات، اۋەلى قىلمىس جاساعانىمىزبەن بىردەي بولماق.
قازىرگى تاڭدا اقپارات تەحنيكاسىنىڭ جەدەل دامۋىنا ساي، ءۇنحات دەگەن تاماشا اقپارات الماسۋ قۇرالى پايدا بولدى. بۇل كۇندەرى بىرەۋ ونى دۇرىس پايدالانسا، ال ەندى بىرەۋ دۇرىس پايدالانا بىلمەي ورىنسىز زارداپ شەگۋدە. ەگەر دۇرىس پايدالانساڭىز، ءۇنحات ارقىلى دا كوپ ونەر-ءبىلىم ۇيرەنىپ، ازاماتتىق دەڭگەيىڭىزدى جوعارلاتۋىڭىزعا، ساۋدا-ساتتىق ىستەپ بايلىق جاراتۋىڭىزعا، وتپەي جاتقان ونىمدەرىڭىزدى جارنامالاپ بازارىن تابۋىڭىزعا ابدەن بولادى.
بۇل كۇندەرى ءۇنحات سىندى وسى تاماشا قۇرالدى دۇرىس پايدالانباي، ونى ەرىككەننىڭ ەرمەگى سانايتىندار دا جوق ەمەس. ولار تاماق ءىشىپ وتىرسا دا، كوشەدە قىدىرىپ جۇرسە دە، بازاردان جاڭا كيىم ساتىپ السا دا، توي-تومالاق، جيىن-توپقا قاتىناسسا دا، قويشى، ايتەۋ قايدا بارىپ، نە ىستەسە دە بار قيمىلىن سۋرەتكە، كەسكىنگە ءتۇسىرىپ، ءۇنحات تەكشەسىنە شىعارۋمەن اۋرە. ولاردىڭ الگىندەي ءۇنحات تەكشەسىنە تالعامسىز شىعارا سالعان نارسەلەرىن كورىپ وتىرىپ، ءسىرا، ءبىز وسى قاي باعىتتا كەتىپ بارامىز دەپ ويلانباسقا امالىڭىز جوق. كەيدە اۋەلى عالامتوردىڭ قارا قازانىندا قايناپ جاتقان ەلىمىزدىڭ زاڭ-تۇزىمىنە قايشى اقپارلاردى ەش ويلانباستان قابىلداپ، ونى ءوز دوستىق شەڭبەرىنە تاراتىپ جىبەرىپ، زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلىپ جاتقان ازاماتتاردا كەزدەسۋدە. ەگەر ءسىزدىڭ ءۇنحات تەكتەس اقپارات قۇرالدارىن قالاي، قايتىپ پايدالانۋ جونىندە تانىم-تۇسىنىگىڭىز ايقىن بولماسا، وندا تاڭدى-تاڭعا ۇرىپ ءمان-ماعىناسىز جايلارمەن ۋاقىتىڭىزدى قالاي وتكىزگەنىڭدى ءوزىڭىز دە اڭعارماي قالاسىز. ويتكەنى، وندا ءسىزدى الداۋسىراتاتىن، ءتىپتى، ساناڭىزدى جاۋلاپ باعدارىڭىزدان اداستىراتىن نەبىر سوراقىلىقتىڭ ءبارى تابىلادى.
قازىر اقپاراتتىق تەحنولوگيا كىمگە بولماسىن اۋاداي قاجەت. مۇندا، ەڭ اۋەلى، ازاماتتاردا اقپارات قۇرالدارى جونىندە ساۋاتتىلىق، ونان سوڭ جالپى اقپاراتتىلىق ءبىلىم، سوڭىندا اقپاراتتىق مادەنيەت ماعلۇماتى بولۋى ءتيىس. بۇل بارىستا اقپاراتتى تاڭداي ءبىلۋ ماسەلەسى وتە ماڭىزدى. سوندىقتان ءبىز اقپارات جەلىلەرىندە وي بەينەلەۋدە ويناپ سويلەسەك تە ويلاپ سويلەگەنىمىز ءجون. انشەيىن ەكران كوزىنەن تىسقارى قالتارىستا وتىرمىن، ءتۇسىم تانىلمايدى، ءىسىم قۋزالمايدى دەگەندەي ويسىز تالعامدا جۇمىس ىستەيتىن بولساڭىز، وندا قاتەلەسپەي قالمايسىز.
جاستار مەن جاسوسپىرىمدەر اراسىنداعى ءۇنحاتقا قاتىستى پايدالى-پايداسىز اسەرلەردى ءسوز ەتەر بوساڭىز ول ءوز الدىنا تاۋسىلمايتىن ۇلكەن ءبىر اڭگىمە. قازىنالى حالقىمىزدا «ۋىزىنا جارىماعان...» دەگەن ءبىر ۇلاعاتتى ۇعىم بار ەدى. ءبىز قازىرگى مىناۋ جاھاندانۋدىڭ جاقسى جاعى دامۋعا جەبەپ، جايسىز جاعى جاعامىزعا جارماسىپ جاتقان تۇسىندا، بولاشاق ۇرپاقتارىمىزدى ۇلتتىق رۋحانياتىمىزدىڭ ءنارلى ۋىزىنا قاندىرا الىپ جۇرمىز بە، مىنە بۇل ۇلت كەلەشەگىنە ءتان ويلانارلىق ۇلكەن تاقىرىپ.
جوعارىدا ايتقانىمىزداي، بۇل كۇندەرى ۋاقىتىن قالاي وتكىزەرىن بىلمەگەن ادامعا الەۋمەتتىك جەلىدە جۇزدەسەتىن اۋمەسەرلىكتىڭ ءتۇرى جەتىپ ارتىلادى. ءارقاشان ءوزىن سانالىلار قاتارىندا سانايتىن ادامنىڭ ءوزىن تەجەپ، ساناسىز تىرلىككە ەلىكتەمەگەنى ءجون. سوندىقتان ازاماتتارىمىز قازىرگى مىناۋ كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن دامىپ بارا جاتقان ءداۋىر تالابىنا سايكەسەمىن دەيدى ەكەن، وندا ماعىناسىز ويىن قۋالاعاننان گورى، ماعىنالى وي قۋعانى ورىندى. ولاردىڭ ساناسىندا قازىرگى كۇن سايىن شيەلەنىسە تۇسكەن باسەكەلى قوعامدىق ورتادا ادامدى العا جەتەلەيتىن تىڭ يدەيالار، بيىك ارماندار، تاۋداي تالاپتار مەن مۇندالاۋعا ءتيىس. ويتكەنى قازىرگى ءبىلىم ەكونوميكاسى ءداۋىرى رۋحاني دۇنيەسى جۇتاڭ، وي ءورىسى تار ادامداردى مۇلدە قالامايدى، ونى ەكشەپ ءوز ايدىنىنان شىعارىپ تاستايدى.
وزىنە-ءوزى سىن كوزبەن قاراي المايتىن حالىق استە دامىمايدى. ءارقانداي ازامات ءوز حالقىنىڭ تاعدىرىنا كۇيىنۋگە قاقىلى، بۇل ــ ادامشىلىقتىڭ ەڭ قاراپايىم بەلگىسى. بىزدە قازىر جەتىسپەي جۇرگەنى سانانى تاربيەلەۋ. سانا تۇزەلمەي، ۇلت كوشى ۇلى دۇبىرگە ىلەسە المايدى. رۋحاني ساۋلىق السىرەگەن سايىن ادام دارمەنسىزدەنىپ، وزىنە-ءوزى ريزا بولعىش، توق كوڭىل كەلەدى. ءارقانداي قاۋىم اقىل-پاراسات جاعىنان قازىرگى كۇن دەڭگەيىنەن وزا شىققاندا عانا، ەرتەڭگى كۇننىڭ تالابىنا ويداعىداي سايكەسە الاتىن بولادى.
رەال ومىردە تومەن ەكونوميكالىق دەڭگەيدى كوتەرۋ وڭاي، ال كەرى كەتكەن رۋحاني سانانى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ قيىننىڭ قيىنى. قازىر جالپى قوعام بولىپ ويلاناتىن ماسەلەلەر از ەمەس، سولاردىڭ ىشىنەن ءبىز ادامداردىڭ تالعامىنا قاتىستى بولعان ماعىناسىز كۇلكىگە بوي ۇرۋ مەن تىم جاداعاي، جەڭىل ويلاۋ ماسەلەسىن ازىراق ءسوز ەتتىك. ءسوزدىڭ قىسقاسى، ءبارىن ايت تا ءبىرىن ايت، ءدال قازىر ۇلتىمىزعا سانا دەڭگەيىن ءداۋىر تالابىنا ساي جوعارى ورەگە كوتەرەتىن مول رۋحاني ازىق قاجەت. ونەر-ءبىلىم، عىلىم-تەحنيكا كەرەك. ۇلتتى سان سالالى كاسىپكە ويىستىرۋعا، اۋقاتتانۋ جولىنا باستاۋ قاجەت. ازاماتتارىمىزدى كوبىنەسە توي تويلاۋعا ەمەس، بىرلەسىپ وي ويلاۋعا شابىتتاندىرۋىمىز كەرەك. ويتكەنى توزار ەلدىڭ بالاسى كوپ ويناپ، از ويلايتىن بولسا، ال وزار ەلدىڭ بالاسى ءارقاشان از ويناپ، كوپ ويلايتىن بولادى.
«سوڭى»
2016.8
اۆتوردىڭ قىزمەت ورنى: التاي ايماقتىق پارتيا مەكتەبى
كەلۋ قاينارى: حالىق تورابى
سانالى تىرشىلىك يەسى بولعان ادام بالاسى، ەڭ اۋەلى، ءوزىن قورشاعان جاراتىلىستىق دۇنيە مەن قوعامدىق قۇبىلىستىڭ قىر-سىرىن ىشكەرلەي تانىپ بىلۋگە ۇمتىلىس جاساۋى ءتيىس. ادامداردىڭ مۇنداي تالعامدا بولماي تەك زاتتار مەن قۇبىلىستاردىڭ سىرتقى فورماسىنا عانا ءمان بەرۋگە داعدىلانۋى سەزىمدىك تانىمنىڭ اقىلدىق تانىم ساتىسىنا كوتەرىلۋىنە ۇلكەن كەدەرگى بولادى. ناتيجەدە بۇنداي ويلاۋ ءتاسىلى ادامداردى مي جۇمساپ، باس اۋىرتپاسا دا ونەر-ءبىلىم، عىلىم-تەحنيكا يگەرۋ جولىندا اۋرە-سارساڭعا سالىنباسا دا ءومىر سۇرە بەرۋگە بولادى ەكەن دەگەن تاياز تۇسىنىككە كىرىپتار ەتىپ قويادى.
قازىر سان ءتۇرلى يدەيالار سايىسقا تۇسكەن، قۇبىلمالى قۇبىلىسقا تولى مىنا جاھاندانۋ داۋىرىندە، عالامتوردا نە كوپ ــ ويىن كوپ، ءبىر قىرىنان قاراعاندا جاھاندانۋدىڭ ءوزى ۇلكەن ويىن، بۇل ادامداردىڭ جۇيكەسىمەن، اقىل-پاراسات دەڭگەيىمىن وينايتىن «پسيحولوگيالىق سوعىس» ويىنى. وسى ويىن بارىسىندا باتىستىڭ كاپيتاليزم دۇنيەسى قازىرگى عالامتور تۇتاستىعىنان پايدالانىپ وزدەرىنىڭ ادام ساناسىن ۋلايتىن ءمورالدىق كوزقاراستارىن، قۇيتىرقى قىلىقتارىن، جىمىسقى يدەيالارىن بىزگە بىلدىرمەي تىقپالاپ ەنگىزۋگە قۇشتار. ولار ۇنەمى ءتۇرلى-تۇستەگى ەرمەكتەردى ويلاپ تاۋىپ، جۇرتتى ويىن-كۇلكىگە ەلىكتىرىپ، قىزىق قۋۋعا جەتەلەيدى. ءسويتىپ ادامداردى جۇرەگىنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلاتپاي، ويلانۋ قابىلەتىنەن ايىرۋدى وزدەرىنە ماقسات ەتەدى.
مىنە وسىنداي عالامدىق ىقپالدىڭ اسەرىندە، قازىر ءبىر ءبولىم ادامدار اراسىندا تەك قىزىق قۋۋدى عانا باستى مۇرات سانايتىن ويسىز كۇلكى كوبەيدى. سونىڭ ءبىر كورىنىسى بۇل كۇندەرى ساحنالىق ونەرىمىزدە بەينەلەنۋدە. قازىر ۇلتىمىزعا تاماشا رۋحاني قۋات باعىشتاپ، جانىن جادىراتاتىن ساحنا ونەرى جوعارى دەڭگەيدە دامىعانىمەن، كەي كەزدەرى قۇلاقتان كىرىپ بويدى الار اسەم ءان مەن ءتاتتى كۇيلەر قالتارىستا قالىپ، ونىڭ ورنىن اۋلەكى ءان مەن داڭعازا مۋزىكا، قايداعى ءبىر ماعىناسىز ايعاي-شۋ، ارزان كۇلكى باسىپ كەتەتىن جاعدايلار دا بەلەڭ بەرۋدە.
اتامىز قازاق ايتۋشى ەدى «بوياۋشى، بوياۋشى دەسە ساقالىن بوياپتى» دەپ، ءبىز كەيدە سول ءوزىمىز ايتقان بوياۋشىنىڭ قىلىعىن ىستەيتىن بولدىق. ارينە، مۇندا ءبارى ەمەس، تىم از سانداعى ادامدار سونداي دەسەك اسا قاتەلەسپەيتىن سەكىلدىمىز. ويتكەنى بۇگىنگى ساحنا ونەرىمىز ءوزىنىڭ قازاقى قاسيەتىمەن رۋحاني جان دۇنيەڭدى باۋراپ تۇرسا ءبىرسارى، كەي كەزدەرى ساحناعا شىعا سالا ءۇستى-باسىن جۇلىپ تىرنالاپ، وكىرىپ-باقىرىپ جىن شاقىرعانداي، قىرىلداپ-شىرىلداپ اۋلەكىلىككە باسىپ ءان ايتاتىنداردى، ادامي قالىپتى كەيىپ-كەسپىردە ەمەس، جۇزدەرى سۇرلانعان، كوزدەرى شاتىناعان، شاشتارى دۋدىراعان، بولماسا بار كيىمىن وڭاپ كيمەي تەرىس كيگەن (تاريحي جانە اجۋا-سىقاق مازمۇنداعى شىعارمالار مۇنىڭ سىرتىندا) قايداعى ءبىر البا-جۇلبا قۇبىجىق بەينەدەگى ساحنا كەيىپكەرى تۇتقيىل شىعا كەلگەندە، مىناۋ حالىقتىق ساحناعا سودىر-سوتاناق بىرەۋلەر شىعىپ كەتكەن جوق پا دەگەندەي تۇرشىگىپ قالاسىز.
كەيدە جوعارىدا ايتقانىمىزداي، كەيىپ-كەسپىردە ساحناعا شىعاتىن ۇلتىمىزدىڭ ونەر ادامدارىن كورىپ وتىرىپ، ولاردىڭ ەرى قايسى، ايەلى قايسى ەكەنىن پارىقتاۋىڭىز، قايسى ۇلتتىڭ ازاماتى ەكەنىن اجىراتۋىڭىز دا قيىنعا تۇسەدى. اۋەلى، تاماشا ۇلتتىق ەرەكشەلىگىمەن تۇتاس دۇنيەنى تاڭ قالدىرىپ كەلگەن ساحنا ونەرىمىزگە كولدەنەڭ كوك اتتىداي كەلىپ قوسىلعان جايسىز قىلىقتاردى كورگەندە، كەيدە ۇلتتىق رۋحاني شەگىنىس جاساۋدىڭ شەگى وسىمەن توقتاماس پا ەكەن دەپ دە الاڭدايسىز.
ءبىز وسىلاي سوگىس ايتقانىمىزبەن ءىشىنارا ۇلتتىق ساحنا ونەرىمىزدىڭ قۇت-بەرەكەسىن كەتىرۋشىلەر ءوز قىلىقتارىن مادەنيەتتى ءارى وركەنيەتتى بولعانىمىز دەپ سانايتىن سەكىلدى. ولاردىڭ ورتاعا سالاتىن ۋاجدەرىنە قاراعاندا، سەن ساحنا ونەرىن بەينەلەۋدە ءوز ۇلتىڭنىڭ بايىرعى قاسيەتىنەن نەعۇرلىم الىستاساڭ، سوعۇرلىم ءبىلىمدى، مادەنيەتتى، دۇنيەگە بەتالعان، جاڭاشىل، جاسامپاز بولا تۇسەتىن سەكىلدىسىڭ. مىنە، وسىلايشا كەي كەزدەرى كيەلى ساحنا ونەرىمىزدىڭ حالىقتىق قاسيەتىن بۇزىپ، تۇنىعىن لايلاۋشىلار وزدەرىن ساحناعا شىعىپ الىپ بىلگەنىمىزدى ىستەي بەرسەك، ايتەۋىر جۇرتقا ۇنايدى ەكەنبىز دەپ، كوپتى قىتىقتاپ كۇلدىرگەندەي ماعىناسىز ءىس قىلاتىنى ادامدى قاتتى اشىندىرادى. ادەتتە ساحنا ونەرپازى جۇرتتى كۇلدىرە وتىرىپ تەرەڭ ويعا باتىرسا، ونىڭ ءجونى ءبىر باسقا. قازىر باتىستىڭ قايداعى ءبىر بەتىمەن كەتكەن ۇلتتىق بىتىمىمىزگە جات داڭعازا، ۋ-شۋ قىلىقتارىن بەينەلەۋ ارقىلى كورەرمەندى قىزىقتىرۋعا جەتەلەيتىن جاعىمسىز جاعدايلار بەلەڭ الىپ بارادى. بۇل جاعىندا وسىلاي ىستەۋشىلەر بارىنە ۇقساپ باعۋدا، ءبىراق ءوز ۇلتىنا ەمەس.
كەيدە قاراپ وتىرىپ عاجاپ ويعا دا باتاسىز، ءسىرا، ەسسىز مۋزىكا، ەسىرىك ءان ايتىلعاندا ەستى ادام ەسىنەن جاڭىلا ما، كىم ءبىلسىن. بۇل جەردە كىنالى بولساقتا ايتايىق، ۇلتتىق ونەرگە دەگەن ءبىر ءبولىم ادامداردىڭ تالعامى توزىپ كەتكەن بە، جوق الدە ءبىز توزىپ كەتتىك پە، ساحناعا ەلىكتەگەن كەي كورەرمەن ءوزى تۇگىل، وزگەنى دە ۇمىتىپ، وتىرعان ورنىنان قوزعالاقتاپ كەتەدى. بۇعان قاراپ وتىرىپ كەيدە، قازىرگى ءىشىنارا ادامداردىڭ رۋحاني تابەتى مەن قاجەتسىنۋى ماعىناسىز ىرتىڭ-جىرتىڭعا عانا تارتان بولعان با، جوق الدە وسىنداي جايلار كوپ قايتالانا بەرگەن سوڭ ادامداردىڭ ەتى ۇيرەنىپ كەتتى مە دەگەن ويدا قالاسىڭ. ولاردىڭ وسىنداي ءپاتۋاسىز ىرجىڭعا بوي ۇرۋىن، كەيدە تيمە دەگەن نارسەگە جۇرتتىڭ قۇمار بولاتىنىنان با دەپ تە ويلايسىڭ. ءساپ سالا بايقاساڭىز، كەي كورەرمەندەردىڭ قۋانا قول سوعاتىندارى ونەر دەۋگە تاتىمايتىن جاي-جاداعاي ءبىر نارسەلەر بولىپ جاتادى. ءدانىشپان اباي ورىنسىز كۇلكىنى ماستىققا تەڭەگەن ەدى، مۇمكىن سوناندا شىعار، ءسويتىپ وسىنداي جايعا قاراپ وتىرىپ كۇلەسىڭ، كۇلەسىڭ دە كۇيەسىڭ. ۇلتتىق ونەرىمىزدىڭ قۇتىن قاشىرۋشىلار مۇمكىن وسىنداي جايلارعا قاراپ ءوز قىلىقتارىن دۇرىس سانايتىن دا شىعار. سوندىقتان ولاردى تىم جازعىرا بەرۋ دە ورىندى بولماس.
ساحنا ونەرى ءبىزدىڭ مادەنيەت دەڭگەيىمىزدىڭ، قايتالانباس ۇلتتىق بولمىس-ءبىتىمىمىزدىڭ ەڭ ماڭىزدى كورسەتكىشتەرىنىڭ ءبىرى، ويتكەنى ۇلتىمىز وزگە ۇلتتان ءوزىنىڭ اسەم ءانى، اسەرلى كۇيى، سىمباتتى بيىمەن وزگەشەلەنەدى. سوندىقتان ساحانا سىندى كيەلى ونەرگە جاي قاراۋىمىزعا استە بولمايدى. ءبىزدىڭ حالىق قۋانا قۇپتاپ، قۇمارتا اڭگىمە ەتەتىن ساۋىق-سايران قيمىلدارىنا ەشبىر قارسىلىعىمىز جوق. «ءتورت قۇبىلاڭ ساي بولسىن» دەگەندەي، بىزدە بارلىعى قاتار دامىعانى ورىندى. اڭگىمە سول ساۋىق-سايراندى ۇلتتىق قاسيەتىمىزدى ساقتاي وتىرىپ ورنىمەن، عيبىراتتى، ونەگەلى، مادەنيەتتى وتكىزە بىلۋىمىزدە. سول سەبەپتى ساحناعا ءارقاشان حالقىمىزدىڭ ءداستۇر تازالىعى مەن رۋح بيىكتىگىن ايگىلەيتىن تانىمدىق، تاربيەلىك ءمانى زور، ادام دامۋىنا تۇرتكى بولارلىق ونەر تۇرلەرى كوتەرىلگەنى ورىندى.
ءبىز بۇل كوتەرگەن تاقىرىپتا قازىرگى تۋىندايتىن ساحنا ونەرىمىزدىڭ ءداۋىردىڭ دامۋىنا ساي جاڭا ۇلگىدە بولۋىن جوققا شىعارۋدان اۋلاقپىز. ماسەلەنىڭ ءتۇيىنى سول ونەرىمىز مەيلى قانداي ۇلگىدە ساحناعا كوتەرىلسىن، بىرىنشىدەن، وندا ۇلتىمىزدىڭ ءداستۇر ساباقتاستىعى ايگىلەنۋى، ەكىنشىدەن، حالقىمىزدىڭ وزىندىك مىنەزدەمەسى كورنەكتىلەنۋى، مۇمكىندىك بار ونى داڭعازا ەتپەي، جۇرتقا جاعىمدى فورمادا ادەمىلەپ جەتكىزۋگە قۇلشىنعانىمىز ورىندى. ال اناۋ بايىرعى ءداستۇرلى ونەرىمىز جونىنەن ايتقاندا، ونىڭ اۋەلگى قاسيەتىن ساقتاماي بەتالدى وزگەرىس ەنگىزۋ دۇرىس ەمەس. كەزىندە ءانشى اسەت نايمانباي ۇلىنىڭ «بۇل ءاندى ءبىرىڭ بۇزىپ، ءبىرىڭ تۇزەپ، بۇقاداي مۇرنىن تەسكەن سۇيرەلەرسىڭ» دەپ ايتقانداي، كلاسسيك ونەردىڭ قۇتىن كەتىرىپ، ونىڭ توز-توزىن شىعارىپ جۇلمالاعانىمىز ورىندى بولمايدى. ەگەر ءبىز اتا-بابامىزدان قالعان يگى ءداستۇردى ساقتاماي، ونى ءوز قالاعانىمىزشا كەلسە-كەلمەس جۇلمالاي بەرسەك، وندا ول بابالار رۋحىنا قيانات، اۋەلى قىلمىس جاساعانىمىزبەن بىردەي بولماق.
قازىرگى تاڭدا اقپارات تەحنيكاسىنىڭ جەدەل دامۋىنا ساي، ءۇنحات دەگەن تاماشا اقپارات الماسۋ قۇرالى پايدا بولدى. بۇل كۇندەرى بىرەۋ ونى دۇرىس پايدالانسا، ال ەندى بىرەۋ دۇرىس پايدالانا بىلمەي ورىنسىز زارداپ شەگۋدە. ەگەر دۇرىس پايدالانساڭىز، ءۇنحات ارقىلى دا كوپ ونەر-ءبىلىم ۇيرەنىپ، ازاماتتىق دەڭگەيىڭىزدى جوعارلاتۋىڭىزعا، ساۋدا-ساتتىق ىستەپ بايلىق جاراتۋىڭىزعا، وتپەي جاتقان ونىمدەرىڭىزدى جارنامالاپ بازارىن تابۋىڭىزعا ابدەن بولادى.
بۇل كۇندەرى ءۇنحات سىندى وسى تاماشا قۇرالدى دۇرىس پايدالانباي، ونى ەرىككەننىڭ ەرمەگى سانايتىندار دا جوق ەمەس. ولار تاماق ءىشىپ وتىرسا دا، كوشەدە قىدىرىپ جۇرسە دە، بازاردان جاڭا كيىم ساتىپ السا دا، توي-تومالاق، جيىن-توپقا قاتىناسسا دا، قويشى، ايتەۋ قايدا بارىپ، نە ىستەسە دە بار قيمىلىن سۋرەتكە، كەسكىنگە ءتۇسىرىپ، ءۇنحات تەكشەسىنە شىعارۋمەن اۋرە. ولاردىڭ الگىندەي ءۇنحات تەكشەسىنە تالعامسىز شىعارا سالعان نارسەلەرىن كورىپ وتىرىپ، ءسىرا، ءبىز وسى قاي باعىتتا كەتىپ بارامىز دەپ ويلانباسقا امالىڭىز جوق. كەيدە اۋەلى عالامتوردىڭ قارا قازانىندا قايناپ جاتقان ەلىمىزدىڭ زاڭ-تۇزىمىنە قايشى اقپارلاردى ەش ويلانباستان قابىلداپ، ونى ءوز دوستىق شەڭبەرىنە تاراتىپ جىبەرىپ، زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلىپ جاتقان ازاماتتاردا كەزدەسۋدە. ەگەر ءسىزدىڭ ءۇنحات تەكتەس اقپارات قۇرالدارىن قالاي، قايتىپ پايدالانۋ جونىندە تانىم-تۇسىنىگىڭىز ايقىن بولماسا، وندا تاڭدى-تاڭعا ۇرىپ ءمان-ماعىناسىز جايلارمەن ۋاقىتىڭىزدى قالاي وتكىزگەنىڭدى ءوزىڭىز دە اڭعارماي قالاسىز. ويتكەنى، وندا ءسىزدى الداۋسىراتاتىن، ءتىپتى، ساناڭىزدى جاۋلاپ باعدارىڭىزدان اداستىراتىن نەبىر سوراقىلىقتىڭ ءبارى تابىلادى.
قازىر اقپاراتتىق تەحنولوگيا كىمگە بولماسىن اۋاداي قاجەت. مۇندا، ەڭ اۋەلى، ازاماتتاردا اقپارات قۇرالدارى جونىندە ساۋاتتىلىق، ونان سوڭ جالپى اقپاراتتىلىق ءبىلىم، سوڭىندا اقپاراتتىق مادەنيەت ماعلۇماتى بولۋى ءتيىس. بۇل بارىستا اقپاراتتى تاڭداي ءبىلۋ ماسەلەسى وتە ماڭىزدى. سوندىقتان ءبىز اقپارات جەلىلەرىندە وي بەينەلەۋدە ويناپ سويلەسەك تە ويلاپ سويلەگەنىمىز ءجون. انشەيىن ەكران كوزىنەن تىسقارى قالتارىستا وتىرمىن، ءتۇسىم تانىلمايدى، ءىسىم قۋزالمايدى دەگەندەي ويسىز تالعامدا جۇمىس ىستەيتىن بولساڭىز، وندا قاتەلەسپەي قالمايسىز.
جاستار مەن جاسوسپىرىمدەر اراسىنداعى ءۇنحاتقا قاتىستى پايدالى-پايداسىز اسەرلەردى ءسوز ەتەر بوساڭىز ول ءوز الدىنا تاۋسىلمايتىن ۇلكەن ءبىر اڭگىمە. قازىنالى حالقىمىزدا «ۋىزىنا جارىماعان...» دەگەن ءبىر ۇلاعاتتى ۇعىم بار ەدى. ءبىز قازىرگى مىناۋ جاھاندانۋدىڭ جاقسى جاعى دامۋعا جەبەپ، جايسىز جاعى جاعامىزعا جارماسىپ جاتقان تۇسىندا، بولاشاق ۇرپاقتارىمىزدى ۇلتتىق رۋحانياتىمىزدىڭ ءنارلى ۋىزىنا قاندىرا الىپ جۇرمىز بە، مىنە بۇل ۇلت كەلەشەگىنە ءتان ويلانارلىق ۇلكەن تاقىرىپ.
جوعارىدا ايتقانىمىزداي، بۇل كۇندەرى ۋاقىتىن قالاي وتكىزەرىن بىلمەگەن ادامعا الەۋمەتتىك جەلىدە جۇزدەسەتىن اۋمەسەرلىكتىڭ ءتۇرى جەتىپ ارتىلادى. ءارقاشان ءوزىن سانالىلار قاتارىندا سانايتىن ادامنىڭ ءوزىن تەجەپ، ساناسىز تىرلىككە ەلىكتەمەگەنى ءجون. سوندىقتان ازاماتتارىمىز قازىرگى مىناۋ كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن دامىپ بارا جاتقان ءداۋىر تالابىنا سايكەسەمىن دەيدى ەكەن، وندا ماعىناسىز ويىن قۋالاعاننان گورى، ماعىنالى وي قۋعانى ورىندى. ولاردىڭ ساناسىندا قازىرگى كۇن سايىن شيەلەنىسە تۇسكەن باسەكەلى قوعامدىق ورتادا ادامدى العا جەتەلەيتىن تىڭ يدەيالار، بيىك ارماندار، تاۋداي تالاپتار مەن مۇندالاۋعا ءتيىس. ويتكەنى قازىرگى ءبىلىم ەكونوميكاسى ءداۋىرى رۋحاني دۇنيەسى جۇتاڭ، وي ءورىسى تار ادامداردى مۇلدە قالامايدى، ونى ەكشەپ ءوز ايدىنىنان شىعارىپ تاستايدى.
وزىنە-ءوزى سىن كوزبەن قاراي المايتىن حالىق استە دامىمايدى. ءارقانداي ازامات ءوز حالقىنىڭ تاعدىرىنا كۇيىنۋگە قاقىلى، بۇل ــ ادامشىلىقتىڭ ەڭ قاراپايىم بەلگىسى. بىزدە قازىر جەتىسپەي جۇرگەنى سانانى تاربيەلەۋ. سانا تۇزەلمەي، ۇلت كوشى ۇلى دۇبىرگە ىلەسە المايدى. رۋحاني ساۋلىق السىرەگەن سايىن ادام دارمەنسىزدەنىپ، وزىنە-ءوزى ريزا بولعىش، توق كوڭىل كەلەدى. ءارقانداي قاۋىم اقىل-پاراسات جاعىنان قازىرگى كۇن دەڭگەيىنەن وزا شىققاندا عانا، ەرتەڭگى كۇننىڭ تالابىنا ويداعىداي سايكەسە الاتىن بولادى.
رەال ومىردە تومەن ەكونوميكالىق دەڭگەيدى كوتەرۋ وڭاي، ال كەرى كەتكەن رۋحاني سانانى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ قيىننىڭ قيىنى. قازىر جالپى قوعام بولىپ ويلاناتىن ماسەلەلەر از ەمەس، سولاردىڭ ىشىنەن ءبىز ادامداردىڭ تالعامىنا قاتىستى بولعان ماعىناسىز كۇلكىگە بوي ۇرۋ مەن تىم جاداعاي، جەڭىل ويلاۋ ماسەلەسىن ازىراق ءسوز ەتتىك. ءسوزدىڭ قىسقاسى، ءبارىن ايت تا ءبىرىن ايت، ءدال قازىر ۇلتىمىزعا سانا دەڭگەيىن ءداۋىر تالابىنا ساي جوعارى ورەگە كوتەرەتىن مول رۋحاني ازىق قاجەت. ونەر-ءبىلىم، عىلىم-تەحنيكا كەرەك. ۇلتتى سان سالالى كاسىپكە ويىستىرۋعا، اۋقاتتانۋ جولىنا باستاۋ قاجەت. ازاماتتارىمىزدى كوبىنەسە توي تويلاۋعا ەمەس، بىرلەسىپ وي ويلاۋعا شابىتتاندىرۋىمىز كەرەك. ويتكەنى توزار ەلدىڭ بالاسى كوپ ويناپ، از ويلايتىن بولسا، ال وزار ەلدىڭ بالاسى ءارقاشان از ويناپ، كوپ ويلايتىن بولادى.
«سوڭى»
2016.8
اۆتوردىڭ قىزمەت ورنى: التاي ايماقتىق پارتيا مەكتەبى
كەلۋ قاينارى: حالىق تورابى
جاۋاپتى رەداكتورى : نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى
حابارلار
- ·كوپتەگەن جەردە زەينەتاقىنىڭ جوعارىلاتىلاتى…
- ·وقۋ - اعارتۋ مينيسترلىگى: 2016 – جىلعا دەي…
- ·لي كىچياڭ ۋەنتيانعا جەتتى
- ·ورتاق يگىلىكتىڭ جىرىن جىرلاپ، جاڭاشا گۇلدە…
- ·ءداۋىر تولقىنىنىڭ الدىڭعى لەگىندە بولايىق
- ·«قوس كورمە»: بازارعا بەيىمدەلۋدىڭ تۇڭعىش س…
- ·شىت - جاڭا ۇلگىدەگى جۇڭگو − ازيا - ەۆروپا …
- ·شوكىرات زاكىر جۇڭشين توبىنىڭ جاۋاپتىسىمەن …
- ·ەلىمىزدەگى تۇڭعىش قاس تاسى ساۋدا تەكشەسى ش…
كوپ مەديا
ۇلتتىق مانەر
