سارى توپىراقتى ءۇستىرت وڭىرىندە تاريحي اڭگىمەلەر جالعاستى جازىلۋدا (تاريحتى ەستەپ ساقتاپ، قاھارمانداردى ەسكە ءتۇسىرۋ)

”سول جاعىمدا تايحاڭشان، وڭ جاعىمدا لۇڭلياڭ تۇر“ سانشي — ”داڭقتى توڭكەرىستىك داستۇرگە يە جەر“. جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى سوعىس كەزىندە، 8 - ارميا حۋاڭحى وزەنىنەن ەندەي ءوتىپ، پيڭشيڭگۋاندا زور جەڭىسكە قول جەتكىزىپ، وسى ارادا جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى تۇرۋدىڭ ارتقى شەپ بازاسىن قۇرىپ، ءجۇز تۋان زور شايقاسى سىندى شايقاستاردى قوزعاپ، تايحاڭ رۋحىن، لۇيلياڭ رۋحىن سومداعان.

بيىل 7 - ايدا باس شۋجي شي جينپيڭ سانشي ولكەسىندە تەكسەرۋ - زەرتتەۋ جۇرگىزگەندە بىلاي دەپ باسا دارىپتەدى: ”ءجۇز تۋان زور شايقاسىنىڭ تاريحي ۇلى ارەكەتى پارتيامىزدىڭ بۇكىل ۇلتتىڭ جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى سوعىسىنداعى تىرەكتىك رولىن تولىق ايگىلەدى، پارتيا باسشلىق ەتكەن حالىقتىق سوعىستىڭ جويقىن كۇشىن تولىق ايگىلەدى. جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى تۇرۋ سوعىس حيكاياسىن جاقسى بايانداپ، جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى سوعىستىڭ ۇلى رۋحىن ۇرپاقتان - ۇرپاققا جالعاستىرۋىمىز كەرەك“.

تاياۋدا ءتىلشى سانشيدىڭ بايتاق دالاسىنا بارىپ، تاريحي جادىگەرلەردى ارالاپ، بۇگىنگى زور وزگەرىستەردى سەزىندى، قىزىل قۇتتى مەكەننىڭ جاڭا بەينەگە ەنگەنىنە كۋا بولادى.

اۋەلگى ماقساتتان اينىماۋ: قىزىل ەستەمە ماڭگى وشپەيدى

داتۇڭ ليڭچيۋ اۋدانى باييانتاي اۋىلى باييانتاي قىستاعىندا ”جەڭىس شۇعىلاسى“ ۇڭگىرى الاڭىندا، ”جول باستاۋشى“ ءمۇسىنى جارقىراپ تۇر. ساعات سترەلكاسى 1937 - جىلدى كورسەتتى، 8 - ارميانىڭ 115 - شىسى رانجۋاڭعا جينالدى. جەرگىلىكتى بۇقارا جول باستاۋشىلار بولىپ، ولارعا استىق جەتكىزىپ بەردى، اياق كيىم ۇسىندى، پيڭشيڭگۋان شايقاسىنىڭ جەڭىسكە جەتۋىنە قولقابىس تيگىزدى.

”اۋىلداس قورىقپاڭىز، ءبىز 8 - ارميا جاۋىنگەرلەرىمىز، بىزگە جول باستاپ بەرە الاسىز با؟“ دەدى قىستاق تۇرعىنى زىڭ حۋايدىڭ نەمەرەسى زىڭ فۋشىڭ وتكەندى ەسكە الىپ، زىڭ حۋاي ۇيىنەن شىعىپ، تاۋدا جاسىرىنىپ جاتقان ۇيىندەگىلەرگە ازىق - تۇلىك اپارماقشى بولىپ تۇرعانىندا، ءبىر جاس جاۋىنگەر جولىن بوگەدى.

زىڭ فۋشىڭ بىلاي دەدى: ”اتام اتقان مىنگەن ءبىر قولباسشىنى ەرتىپ الىپ داشىتۋ سايىنا كەلدى، بۇل ارادان چياۋگۋ سايىن كورۋگە بولاتىن ەدى“.

قىستاقتان 4 كيلومەتر قاشىقتىقتا، ۇلى قورعاننىڭ 1 - ءنومىرلى ساياحات تاۋ جٶلىنىڭ جانىندا، پيڭشيڭگۋان زور شايقاسىنىڭ نەگىزگى مايدانى بولعان چياۋگۋ سايى جاسىل جەلەك جامىلىپ تۇر. كەزىندە 8 - ارميا وسى تابيعي تورۋىلداۋ الاڭىنان شەبەرلىكپەن پايدالانىپ، جاپون ارمياسىنىڭ 1000 نان استام ادامىن جويىپ، 100 دەن استام ماشيناسىن كۇيرەتىپ، ءبىر توپ اسكەري جابدىقتى ولجالاپ، بۇكىل ۇلتتىڭ جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى سوعىسى باستالعاننان كەيىنگى جۇڭگو ارمياسىنىڭ جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى ىرىقتىلىقپەن سوعىس جۇرگىزۋدەگى تۇڭعىش كەلەلى جەڭىسىنە قول جەتكىزىپ، جاپون ارمياسىنىڭ ”جەڭىمپازدىق“ اڭىزىن تالقانداعان بولاتىن.

”العاشقى ايقاستا، پيڭشيڭگۋاننىڭ اتاعى الەمگە ايگىلى بولدى“ . ”8 - ارميانىڭ ارميا انىندەگى“ مىنا ءسوز بۇل كۇرەستىڭ اسەرىن كورسەتىپ بەردى. جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى تۇرۋ سوعىسى جەڭىسكە جەتكەن سوڭ، زىڭ حۋاي ”مىندەتتى ءتۇسىندىرۋشى“ بولدى. چياۋگۋ سايىنداعى تورۋىلداۋ شايقاسىنىڭ حيكاياسىن قايتا - قايتا بايانداپ، قىزىل ەستەمەنى جالعاستىردى.

ۇلى اتاسىنىڭ ىزگى ىستەرىنەن اسەرلەنگەن زىڭ كىفىڭ اسكەرگە قاتىناسۋدى تاڭدادى. قوسىننان شەگىنگەننەن كەيىن، ول اۋىلىنا قايتىپ شارۋاشىلىق قۇرىپ، باييانتاي قىستاعىندا حالىقتى اۋقاتتاندىرۋ قوراپ جاساۋ زاوۆدىن قۇرىپ، اۋقاتتاندىرۋدىڭ باستاماشىسى بولدى. قىستاقتاعى كەدەيلىكتەن ارىلعان 10 نەشە وتباسى جاقىن ماڭنان ورنىقتى كاسىپتەندى.

چياۋگۋ سايىنىڭ اتاعىنان پايدالانىپ، باييانتاي قىستاعى 8 - ارميا 115 - شىسىنىڭ وفيتسەر - جاۋىنگەرلەرى تۇرعان تاۋ ۇڭگىرىن ”كونەسىن كونەدەي قالپىنا كەلتىرىپ“، 8 - ارميانىڭ قۇپيا ىستەر باسقارماسىن قايتادان جوندەدى، لاۋيەمياۋ ۇستىرتىنە تالاسۋ سوعىس جۇرتى ءۇشىن قىزىل مادەنيەت اتىنداعى تيجارات كوشەسى ”پيڭشيڭگۋان ايالداماسىن“ سالىپ، قىزىل ساياحاتتى بەلسەنە دامىتتى. قىزىل بايلىققا سۇيەنىپ، قىستاق كاسىپتىك سەرىكتەستىكتەردى باۋراپ، قىزىل كورىنىس ءتالىم - تاربيە بازاسىن قۇردى، 2024 - جىلى تۇتاس جىلدا 40 تان استام قىزىل زەرتتەۋ - ۇيرەنۋ ۇيىرمەسىن، 6 مىڭنان استام رەت ساياحاتشى قابىلدادى.

اۋەلگى ماقساتتى ۇمىتپاعاندا عانا، ءىستىڭ سوڭى باياندى بولادى. پارتيالى كادرلاردىڭ باستاۋىندا، قىستاق تۇرعىندارى اسحانا، تۇسەلحانا اشىپ، ەرەكشە ونىمدەردى ساتتى، الاقانداي جەرى، بۇت ارتار ءبىر عانا وگىزى بار اتى شۋلى كەدەي قىستاق مەملەكەت بويىنشا تۇڭعىشقىزىل ءتۇستى كوركەم قىستاققا اينالدى.

باييانتاي اۋىلى پارتكوم شۋجيى ليۋ حۇيسۇڭ بىلاي دەدى: ”قىزىل بايلىق قاينارى ناقتى مادەنيەت - ساياحات كاسىبىنە اينالدى، اۋىلداستار بۇنىڭ ءدامىن تاتتى“.

بەرىك يرادا بولاتتاي بەكەمدەلدى: جاسىل دامۋعا ۇزاق ۋاقىت ەڭبەك ءسىڭدى

لۇڭلياڭشيڭ اۋدانى جينسۇي شەكارا رايوندىق ۇكىمەت جانە اسكەري رايون قولباسشىلىق شتابىنىڭ كونە جۇرتىندا، سارى ءتۇستى مۇقابالى «ۇزاققا سوزىلاتىن سوعىس تۋرالى» بايانداما كىسىلەردى وزىنە باۋراپ كەلەدى. جينسۇي شەكارا ءوڭىرىنىڭ جەرى قۇنارسىز، بايلىعى تاپشى، ونىڭ ۇستىنە جاۋدىڭ قۇرساۋلاۋى، ”الاستاۋى“ ەڭ اۋىر بولعان، ەڭ جاپالى كەزدەردە 120 - شىسىنىڭ جاۋىنگەرلەرى كۇنىنە ءار ادام 7 ءسارى قارا بۇرشاقتى عانا اۋجال ەتتى. نەگىزگى بازا قيىنشىلىقتاردى جەڭىپ، سارى توپىراقتى ۇستىرتتەگى ۇڭگىرلەردە جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى تۇرۋ شۋەيۋاندارىن قۇرىپ، «ۇزاققا سوزىلاتىن سوعىس تۋرالى» باياندامانىڭ اقيقاتىمەن العا باسۋ جولدارىن نۇرلاندىردى.

”كەيبىر ىستەردە قامال الۋ شايقاستارى جۇرگىزىلسە، كەيبىر ىستەردە ۇزاق ۋاقىت ۇلەس قوسۋعا تۋرا كەلەدى“، جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى سوعىستىڭ ەڭ سوڭعى جەڭىسىنە قول جەتكىزۋدەن اۋىل - قىستاقتى جاپپاي گۇلدەندىرۋدى ىلگەرىلەتۋگە دەيىن بارلىعى دا وسىنداي بولادى.

قىزىل بايلىق قاينارىنا سۇيەنىپ، اۋىل شارۋاشىلىعى، ونەركاسىپ، مادەنيەت، ساياحاتتى توعىستىرۋ ماقالاسىن جازدى.

شيڭشيان اۋدانى سايجيايا اۋىلى سايجيايا قىستاعى تاريحتان ەگىنشىلىكپەن شۇعىلدانىپ كەلگەن بولاتىن، قاتىناسى دا قولايسىز ەدى، قالاي اۋقاتتانۋعا بولادى؟ جولدى الدىمەن جوندەپ، شارۋاشىلىق قۇرىلىمىن رەتكە سالۋ كەرەك.

تەمىر جول تاراۋلارى ”سايجيايا پويەزىن“ الدىمەن سالىپ، شيڭشيان اۋدانىنا ساياحات ارناۋلى لەنياسى قاتىناماۋداي تاريحتى كەلمەسكە كەتىردى. قىستاق قىزىل كورىنىس رايوندارىن، ساۋدا كوشەلەرىن قۇرىپ، قىستاق تۇرعىندارىن جەمىس باقشالارىن كوتەرمەگە الۋعا، ەگىس ونىمدەرىن مانەرلەۋگە، ديحاندار شاتتىعى تاعامجايلارىن اشۋعا شابىتتاندىردى. تەك بيىل 6 - ايدا عانا شاڭىراق كوتەرىپ تۇڭعىش تيجارات جۇرگىزگەن ”جينسۇي اۋلاسى“ شارۋالار شاتتىعى تاعامجايى 20 عا جۋىق قىستاق تۇرعىنىن جۇمىستانۋعا باستادى.

كاسىپ كوزى كوبەيدى، كىرىس قاينارى دا كەڭەيدى. سايجيايا قىستاعى پارتيا ياچەيكاسىنىڭ شۋجيى ۋىن يۇڭلي مىناداي ەسەپ شىعاارعان: ”10 جىلدا قىستاق تۇرعىندارىنىڭ كىسى باسىندىق كىرىسى 4 مىڭ يۋاننان ارتىپ 12 مىڭ يۋانعا جەتەدى“.

ەكولوگيالىق ابزالدىلىقتى بايلىق ابزالدىلىعىنا اينالدىرۋ

ليڭچيۋدىڭ ”تاۋ - وزەنى مول، ەگىستىك جەرى تاپشى“، قايتكەندە بايلىقتىڭ بۇعاۋىنان قۇتىلىپ، جاڭا جورىق جولىن اشۋعا بولادى؟ عىلمي جوبالاپ، ورگانيكالىق اۋىل شارۋاشىلىعىنا كۇش سالۋ كەرەك. ليڭچيۋدىڭ چىحى ورگانيكالى الەۋمەتتىك اۋماعىنا بارا قالساڭىز، ”قاقاس تاۋ، سارتاپ دالا، ەسكى ۇيلەردىڭ“ كونە سۋرەتتەرىمەن ايقىن ايىرماشىلىق بار ەكەنىن بايقايسىز. ”الدىمەن قىسقىش جەگىزەتىن“ تومەنگى چىحى قىستاعىنىڭ پارتيا ياچەيكا شۋجيى، قىستاق تۇرعىندار كوميتەتىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ۋان چۇن: ”عىلىم - تەحنيكامەن وركەندەتىپ، ەشتەمەسى جوق قىستاقتى جانعا جايلى تۇرمىس ورتاسىنا اينالدىردىق“ دەدى.

ەكولوگيالىق ورتا جونگە سالىنىپ، توپىراعى جاقسارعان، ورگانيكالى داقىلدارى كۋالىك العان، ونىمدەردىڭ ساپاسى جوعارىلاعان چىحى قىستاعىنىڭ ”تاجىريبە اتىزدارى“ كەڭىنەن جالپىلاستىرىلسا، چيۋليڭنىڭ ورگانيكالى اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ”جوعارى ولشەمدى اتىزدارى“ زورايا باستادى. بۇگىنگى تاڭدا، بۇكىل اۋداننىڭ ورگانيكالى اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىنەن كۋالىك العانى جيىنى 133 تۇرگە جەتسە، كۋالاندىرىلعان جەر اۋماعى 30 مىڭ مۋدان اسىپ، ءوندىرىس - تيجارات نەگىزگى تۇلعاسى 30 نەشەدەن استى.

”عىلىم - تەحنيكا شارۋالارعا پايدا جەتكىزسە، شارۋالار عىلىم - تەحنيكانى كوكەيىندە ساقتايدى“. جۇڭگو اۋىل شارۋاشىلىق داشۋەسىنىڭ پروفەسسورى ۋاڭ شياۋفىن تانىستىرىپ بىلاي دەدى: مەكتەبىمىز ۇزاق جىلدار بويى ليڭچيۋدا عىلمي تاجىريبە جانە تەحنيكا جالپىلاستىرۋدى ورىستەتىپ كەلەدى، ”ديتسەرتاتسيانى اتىز باسىندا جازىپ، جەتىستىككە اتىز باسىندا قول جەتكىزۋدە، جوعارى دارەجەلى وقۋ - اعارتۋمەن اۋىل - قىستاقتى جاپپاي گۇلدەندىرۋ قوس باعىتتا اتتاندى“.

سەنىم الاۋى: التىن ءتۇستى تابىس بولاشاقتى نۇرلاندىردى

ليڭچيۋ اۋدانى شياگۋان اۋىلى ياڭجۋاڭ قىستاعىنا بارساڭىز، «بەتيۋندى ەسكە ءتۇسىرۋ» تەاترى قىستاقتىڭ كىرە بەرىسىندەگى الاڭدا قويىلىپ جاتادى. بيىل 80 جاستاعى قىستاق تۇرعىنى گىڭ يۇيفىڭ سول جىلدارى جارالىلاردى قۇتقارۋ ءۇشىن مەكيانىن سويىپ جارالىلاردى سورپالاندىرعان قارت اجەيدىڭ رولىن سومداۋدا. ول ءار رەتكى جاتتىعۋدا سەرگەك، جىگەرلى بولدى ءارى ۇيىندەگى ەسكى ساندىقتان سايمانداردى الىپ شىعىپ جابدىق جاسادى. ”ءبىز كىشكەنەمىزدەن باسقالارعا، كوللەكتيۆكە ەسە قوسۋدى بىلەمىز“.

1938 - جىلى 10 - ايدىڭ باسىندا، ”ۇلگىلى اۋرۋحانا“ ورتەنىپ كەتكەندىكتەن، بەتيۋن ۇلكەن قوسىنمەن بىرگە سانشي - حىبەي وڭىرىندە اينالىپ ءجۇرىپ، 11 - ايدا چيۋليڭ اۋدانىنا ات باسىن تىرەيدى. ول بۇل جەردە جىلجىمالى داۋالاۋ قىزمەتىن قانات جايدىرىپ، ەرەكشە سىرتقى اۋرۋلار دوحتىرحاناسىن قۇرىپ، بۇقارانىڭ شيپاحانا باسقارۋعا قاتىناسۋىنا جول اشتى.

ليڭچيۋ اۋداندىق مادەنيەت - ساياحات مەكەمەسىنىڭ كادرى ليۋ جۇن كەزىندە ياڭجۋاڭ قىستاعىنىڭ كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ قىزمەت اترەتىنىڭ باستىعى ءارى ءبىرىنشى شۋجيى بولعان. ”ول كەزدە شارت - جاعداي توتەنشە جاپالى بولعان، بەتيۋن وپەراتسيا جاساپ، جارالىلاردى قۇتقارۋعا تاباندى بولدى! بۇگىنگى تاڭدا بىزدە دامۋ سەنىمى ءتىپتى دە نىق بولۋى كەرەك“ دەدى.

سەنىم جارىسى التىنعا تەڭ. سەنىمدى بەكەمدەپ، قايراتتى تاسقىنداتاتىن بولساق، دامۋدىڭ بەت - بەينەسى مۇلدە باسقاشا بولادى. سەنىم جەرگىلىكتى جاعدايعا قاراي ىستەۋدەن كەلەدى. جاڭالاۋ، دارەجەسىن جوعارىلاتۋ تەزدەتىلسە، ءداستۇرلى شارۋاشىلىقتىڭ كومەسكى كۇشى زورايا تۇسەدى.

شيڭشيان اۋدانى ەكونوميكالىق - تەحنيكالىق اشۋ رايونىنداعى سانشي جۇڭلەي حۋارۇن شەكتى سەرىكتەستىگىنىڭ ءوندىرىس سەحىندا، 960 گرادۋستىق ەلەكتروليزدىك اليۋمين سۋى وندىرىلگەننەن كەيىن، كوتەرگىش اۆتوموبيلمەن باقشا رايونىنداعى اليۋمين كاسىبى ءوندىرىس سەحىنىڭ پەشىنە تىكەلەي توگىلىپ، ساڭلاۋسىز ۇشتاسقان سايكەستى ءوندىرىستى جۇزەگە اسىردى. سەرىكتەستىك ەلەكتروليزدىك اليۋمين ءوندىرۋ ءبولىمىنىڭ ورىنباسار باس ديرەكتورى چىڭ جىچياڭ بىلاي دەدى: اليۋمين سۇيىقتىعىن اليۋمين ۇرشىعىنا اينالدىرماي - اق ونەركاسىپ باقشا رايونىنداعى سەرىكتىكتەردى قامداۋعا بولادى، بۇلاي بولعاندا ەنەرگيا ۇنەمدەلىپ، جۇمسالىم ازايتىلادى، ونىمدىلىكتى ارتتىرۋعا بولادى. بايلىق ابزالدىلىعىن كاسىپ ابزالدىلىعىنا اينالدىرعان شيڭشيان اۋدانى ءبىر ميلليون توننا ءونىم، 100 ميلليارد يۋاندىق قۇن جاراتاتىن اليۋمين - ماگني كاسىپ شوعىرىن قۇرۋ نىساناسىنا قاراي نىق قاداممەن العا باستى.

سەنىم ورايدى مىقتى يگەرۋدەن كەلەدى. جاڭا دامۋ جاعدايىمەن بەلسەنە توعىسىپ، جاڭادان گۇلدەنگەن شارۋاشىلىقتاردىڭ ومىرشەڭدىك كۇشىن تاسقىنداتتى.

مەملەكەتتىك ەسەپتەۋ قۋاتى تورابى تۇيىنىنە ىرگەلەس ليڭچيۋ اۋدانى باسىمدىقتى تياناق ەتىپ، 10 مىڭ مۋدان استام جەردى يەلەيتىن ءىرى ساندى مالىمەت باقشا رايونىن قۇرۋدى جوسپارلاپ، چينحۋاي، جيڭدۇڭ، چينيۇن سىندى 20 نەشە كاسىپورىندى ىرگە تەبۋگە باۋراپ، ”جاڭا ەنەرگيا + ەسەپتەۋ قۋاتى“ كاسىبىنىڭ جۇردەك پويەزىنە وتىردى، ەسەپتەۋىشتىڭ جالپى مولشەرى بۇكىل ولكەنىڭ ۇشتەن ءبىرىن يەلەدى. چينحۋاي ساندى مالىمەت ورتالىعىندا، 300 مىڭنان استام ەسەپتەۋىش تەڭىزدەي ينفورماتسيانى قابىلداپ، 20 ميللي سەكۆندقا جەتپەگەن ۋاقىتتا وپتيكالىق كابەلدىڭ سيگنالىن بەيجيڭگە جالعاپ ۇلگىردى. بازانىڭ تاسىمال قۋاتىن قورعاۋ ديرەكتورى سۇڭ شانرىن بىلاي دەدى: ”الدىڭعى مەرزىمدىك سۋمەن سۋىتۋدان قازىرگى تاقتايشالى سۇيىق سۋىتۋعا دەيىن، جاڭا تەحنيكا باسەكەلىك قۋاتتى ۇزدىكسىز بەكەمدەدى“.

سەنىم قازىردە بولاشاقتا دا بولادى. مەملەكەتتىك بايلىق تيبىندەگى ەكونوميكانىڭ تيپىن وزگەرتۋ جالپىلىق سايكەستى رەفورمانىڭ سىناق رايونىن كۇش سالا قۇرىپ، تايحاڭ رۋحىن، لۇيلياڭ رۋحىن ساۋلەلەندىرگەن وسىناۋ سارى توپىراقتى ءۇستىرت وزگەرىس پەن جاڭالىق اشۋدىڭ كۇشىن توپتاپ، جوعارى ساپالى جارىس جولىندا ەرلىكپەن العا باسىپ كەلەدى.

كەلۋ قاينارى: حالىق تورابى