- ورتالىق
- ەل ءىشى
- شينجياڭ
- حالىقارا
مادەنيەت
ارناۋلى تاقىرىپ
ساۋكەلە
بەيسەنبەك ءشامسىن ۇلى
2015.02.03 14:32
قادىم زاماننان بەرى ساحارادا ساعىمشا كوشىپ، مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانعان حالقىمىز وسى تاريح كەرۋەنىندە وزىنە ءتان مول رۋحاني مادەنيەت جاراتۋمەن قاتار، كۇندەلىكتى تىرشىلىگىنە كەرەكتى زاتتىق مادەنيەت تە جاراتتى. حالقىمىزدىڭ زاتتىق مادەنيەتىندە وزگە حالىقتاردىكى سياقتى ۇقساستىق بولۋمەن قاتار، وزىنە ءتان دەربەس ەرەكشەلىكتەرى دە بولدى. بۇل ەرەكشەلىكتەر كوبىنەسە ءوزىنىڭ شارۋاشىلىق كۇيىنىڭ ىقپالىنا ۇشىراۋدان قالىپتاستى. اتامزامانعى ساحارالىق وركەنيەتتىڭ ءبىر تارماعى _ حالقىمىزدىڭ زاتتىق مادەنيەتى ۇزاق ءداۋىر بويىندا جينالدى، سۇرىپتالدى، ەكشەلدى. وزىنە ءتان ەرەكشە تۇرلەرىمەن دامىدى.
حالقىمىزدىڭ زاتتىق مادەنيەتىنە نەگىزىنەن ءۇي مۇلىكتەرى، ازىق - تۇلىك جانە وعان ىستەتەتىن ءتۇرلى قۇرالدار، كوشى - قون سالتى، ۇلتتىق كيىم - كەشەك سياقتىلار كىرەدى. بۇلار زامان وتە كەلە حالقىمىزدىڭ وزىنە عانا ءتان مول زاتتىق مادەنيەتى بولىپ قالىپتاستى.
ماقالامىزدىڭ وزەگىنە ورالايىق. ءبىز وسى شاعىن ماقالامىزدا حالقىمىزدىڭ زاتتىق مادەنيەتىنىڭ ءبىرى بولعان _ ۇلتتىق بايىرعى كيىمدەردىڭ قازىرگى كۇندەگى ەل اراسىندا اتا مۇرا رەتىندە قالاي ارداقتالىپ جۇرگەنى تۋرالى ءسوز بولماقشى. جۇيەدەن ۇلتتىق كيىمدەردىڭ ىشىندە ايەلدەر باس كيىمىنىڭ ءبىرى سانالعان ساۋكەلە جونىندە ءسوز بولماق.
ساۋكەلە _ قىز كەلىن بولىپ تۇسكەن كۇنى جىگىت جاقتىڭ تويىندا كيەتىن قىمبات باعالى كوپ اشەكەيلى وتە ەرتەدەن كەلە جاتقان باس كيىم، قازاق حالقىنىڭ توي كيىمى دەپ ايتۋعا ابدەن بولادى.
ساۋكەلە ارنايى جاسالىپ، سىرتى بارقىت، شۇعا، اتىلاس سياقتى قىمبات باعالى بۇلدارمەن قاپتالادى. قۇندىز تەكتەس باعالى اڭ تەرىلەرىمەن ادىپتەلەدى. ساۋكەلە توبەسىنىڭ ۇزىندىعى ءۇش قارىس شاماسىندا بولىپ، ءون بويىن التىن - كۇمىس، مەرۋەرتتەرمەن اشەكەيلەپ، جىبەك جىپپەن كەستەلەيدى. ساۋكەلەنىڭ وسى جالپى اشەكەيى «بەس جاقسى» دەلىنەدى. بۇل اشەكەيلى زاتتارمەن كومكەرىلگەندىكتەن قىمبات بولادى دا، كۇيەۋ جاق مالدان تىس، ساۋكەلەگە تولەم تولەگەن. ساۋكەلەنىڭ كورنەكتى اشەكەيىنىڭ ءبىرى _ بەت مونشاق (جاق مونشاق)، بۇل ساۋكەلەنىڭ ەكى جاعىنىڭ سامايىنا تاعىلادى. التىن - كۇمىس مارجان، مونشاقتاردى جىبەك جىپكە ءتىزىپ، اسىل تاستارمەن بۇرىشتاپ، ۇزبەلەپ جاسايدى. جاق مونشاق بەلگە دەيىن، ءتىپتى، ودان تومەن ءتۇسىپ تۇرادى. بەت مونشاق الۋان تۇسپەن، اسەم كورىنىسپەن بويعا ءسان كىرگىزىپ، بەتكە اجار بەرىپ تۇرادى. بەت مونشاق پاكتىكتى، كىرشىكسىزدىكتى بىلدىرەدى. جاس كەلىننىڭ بەت مونشاعى ءۇزىلىپ ءتۇسۋى ۇلكەن ۇيات سانالعان.
ساۋكەلەنىڭ ماڭدايىنا اسىل تاستاردان كۇمىستەن جاسالعان ماڭدايشا تاعىلادى. ساۋكەلەنىڭ قۇزاسى (ستاق) دا سول مەتالداردان شار تارىزدەس ەتىلىپ جاسالادى. ساۋكەلەنىڭ تاعى ءبىر ماڭىزدى اشەكەيى ساۋكەلەنىڭ سىرعاسى. ساۋكەلە سىرعاسى كوپ سالپىنشاقتى، سونداي - اق ۇزىن ءارى اۋىر كەلگەندىكتەن كەلىن بوپ تۇسكەندە ۇزاتىلۋ تويىندا عانا تاعادى. ساۋكەلەنىڭ توبەلدىرىگى دە ساۋكەلەگە ءسان كىرگىزىپ تۇرادى. ساۋكەلەنى كيەردە ىشىنەن ۇزىن ءارى ءىشى قۋىس زەرە كيەدى. زەرەنىڭ ساماي تۇسىنا وقالى التىن كۇمىستەن كەستەلەپ، اشەكەيلەنگەن جاق تاعىپ، سوڭىندا ساۋكەلەنىڭ توبەسىنە قارقارا (ۇكى) قادالادى. ودان سوڭ جەرگە جەتەتىن كولبىرەگەن اق جەلەك بەكىتىلەدى. قازاق سالتى بويىنشا قىز ۇزاتىلىپ، ۇيدەن شىققاندا قىز كيىمىن كيىپ اتتانادى. كۇيەۋ ەلىنە تاياعاندا اتىنان ءتۇسىپ ايالداپ، قىز كيىمىن شەشۋدەن بۇرىن شەشەسىمەن كورىسەدى. قىز شەشەسى قىزىنىڭ باسىنداعى كامشات بوركىن الىپ، ساۋكەلەنى كيگىزەدى.
19 - عاسىردىڭ العاشقى جارىمىندا كىشى ءجۇزدىڭ بايساقال اتتى بايى مەن ورتا ءجۇزدىڭ ساباقپاي بايى قۇدا بولىپ، بايساقال قۇدالارىنا قىزىنىڭ ساۋكەلەسىن جىبەرىپ، «باسقا ەشنارسە سۇرامايمىن، تەك وسى ساۋكەلەنىڭ قۇنىن وزدەرى ەسەپتەپ بەرسە بولدى» دەپتى («جەتى قازىنا» 81 - بەت). سوندا كەنەسارىنىڭ اعاسى سارجان الگى ساۋكەلەنىڭ قۇنى «بەس ءجۇز بايتال بولادى ەكەن، سوندا قىزعا بەس ءجۇز جىلقى ءبولسىن» دەپ كەسىم جاساعان.
وتكەندە ءساندى ساۋكەلەلەردىڭ قۇنى وسىنداي قىمبات بولعان ەكەن. العاشىندا ول ۇزاتىلاتىن قىزدارىمىزدىڭ باس كيىمى بولىپ قالماستان، قازاق حالقىنىڭ بايلىعىنىڭ، ءسان - سالتاناتتىنىڭ مادەنيەتى مەن ونەرىنىڭ وزىق ۇلگىسى، ونەر تۋىندىسى رەتىندە باعالاناتىن ۇلتتىق باس كيىم بولعان. ونىڭ قىمباتتىلىعى ونىڭ باعاسىنىڭ قانشالىق مال بولعاندىعىندا ەمەس، قايتا ول دارقان حالقىمىزدىڭ قاراكوز قىزدارىمىزعا دەگەن سەنىمىنىڭ، سۇيىسپەنشىلىگىنىڭ قاس بەلگىسى.
ءبىراق ءداستۇر بويىنشا ساۋكەلە تەك ۇزاتىلاتىن قىزعا عانا كيگىزىلەدى. ونى ايىرباستامايدى. كيىپ تۇرۋعا بەرۋگە بولمايدى. بۇندا ءبىر ۇلت مادەنيەتىن ايالاۋ سىندى اسىل مۇرات قامتىلىپ جاتقاندىعىن كورەمىز. ارابتىقتار توي جاساپ، توي جاساعان تۇندە ءوزى ءسۇيىپ العان قىزىنىڭ ارى تازا ەكەنىن ايتىپ جار سالادى ەكەن. مىنە، وسىنداي ۇلتتىق سالتتىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ قازاقى ۇلتتىق كيىم بولىپ وتىرعان ساۋكەلەمىزدە ەشكىمگە جار سالماي - اق قىزدارىمىزدىڭ باسىندا تۇرىپ - اق سول قىزدىڭ ارىنىڭ تازا ەكەنىن ايگىلەيتىن مۇرا. حالقىمىزدىڭ تاريح بويىنداعى قىمباتتى مۇراسى رەتىندە ارداقتالىپ كەلگەن ساۋكەلەنىڭ بۇل كۇندەگى ەل قولىنداعى ارداقتالۋى قالاي؟
ەل مۇراسى، بۇگىنگى كۇندە وزىنە ءتان ءتيىستى قۇنىن تابا الدى ما؟ ءبىر كەزدەگى حالىقتىق سانامىزداعى پاك قىزدارىمىزدىڭ باسىنان كورىنەتىن ساۋكەلە بۇل كۇندەرى بەس جاستاعى قىزدان بەس بالالى ايەلگە دەيىن جالپىلاسىپ كەتكەندىگى كىسىنى قايران قالدىرادى. جاس قىزدارعا كيگىزۋ، تاعى سول حالقىمىزدىڭ قىزدارىنان تىلەگەن پاكتىگى مەن كىرشىكسىزدىگى بولسىن دەسەك، ال قارتاڭ ايەلدەردىڭ كيۋىنە نە دەيمىز؟! بەلگىلى ساحنالىق كورىنىستىڭ ساندىلىگى ءۇشىن كيدى دەگەن كۇندە دە ايەلدەردىڭ باسقا دا ۇلتتىق باس كيىمدەرى ساحنا كوركەمدىگىن شەشە الادى عوي. بۇنىڭ ءوزى اتادان بالاعا جالعاسىن تاباتىن ۇلتتىق ءداستۇرىمىزدىڭ قادىر قاسيەتىن، قۇندىلىعىن، ىستەتىلۋىن دۇرىس بىلمەگەندىك بولىپ سانالادى. اتا مۇراعا بۇلايشا نەمقۇرايدى قاراۋ ءبىر ۇلتتىڭ تۇتاس ءبىتىمىن، كەلەشەك ۇرپاقتىڭ الدىندا جوعالتۋىمەن تەڭ، ءبىر ۇلتتىڭ العا دامۋىنداعى جول ورتادا ۇمىت قالدىرعان نەمەسە جوعالتقان اسىلىمەن تەڭ.
«اتا كورگەن وق جونار، انا كورگەن تون پىشەر» دەگەن اتالى ءسوزىمىزدى ارقاۋ ەتسەك كەلەسى ۇرپاقتىڭ ساناسىنان اسىل ءداستۇردىڭ ارقاۋىن وشىرمەۋ ءۇشىن ساۋكەلە سىندى ۇمىت بولىپ بارا جاتقان اسىلدارىمىزدى قايتادان تانىپ، باعالاپ، ءتيىستى ورنىنا قويا ءبىلۋىمىز كەرەك. ارينە، بۇنداي جاپالى دا ماشاقاتتى، ءبىراق تۋعان حالقىنا سۇيىسپەنشىلىگى مول جۇمىستى وسى سالادا ىزدەنىس جاساپ جۇرگەن اعايىندارىمىز بەن بۇكىل حالىق جۇمىلا كىرىسكەندە عانا ارداقتاي الامىز دەپ ويلايمىن.
كەلۋ قاينارى: «ىلە گازەتى» - ىلە اقپارات تورابى
جاۋاپتى رەداكتورى : نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
- 1.
جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
2.
قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
4.
ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.
تەلەفون: 67 /65368365-010 حات ساندىعى: kazakh@peopledaily.com.cn
بۇل بەتتىڭ مەنشىك ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان، كەلىسىمنەن وتپەگەندە كوشىرىپ پايدالانۋعا بولمايدى
Copyright © 1997-2012 by www.people.com.cn. all rights reserved
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى 
بۇل حابارعا باعاڭىز
لەبىز جازۋ
