- ورتالىق
- ەل ءىشى
- شينجياڭ
- حالىقارا
مادەنيەت
ارناۋلى تاقىرىپ
حاينانعا قانات قاققاندا
(جول بايان)
نۇربولات ءابدىقادىر
2015.07.17 17:04
بيىلعى قويان جىلىنىڭ (2011) قازان ايى ماعان ەكى جاقسىلىق الا كەلدى. حانزۋدىڭ وسى زامانعى جۇيرىك ادەبيەت بىلگىرلەرىنىڭ ساراپتاۋىنان وتكەن مىڭنان استام اقىنداردىڭ ولەڭىنىڭ ىشىنەن 1 - ، 2 - ، 3 – دارەجەلى سيلىقتى ەنشىلەگەن اسۋ (سىبە)، گاۋ جيۇڭحاۋ، لي دۇڭحاي، جياڭ حاۋحاۋ، گو شياۋلياڭ، ۋاڭ شيڭچىڭدارمەن بىرگە، «ىلە كەشى» گازەتىنىڭ حانزۋشا باسىلىمىنىڭ 2011 – جىلعى 24 – مامىر كۇنگى سانىندا قانات ساقىپتىڭ تارجىمالاۋىمەن جارىق كورگەن «جاقسىلىق قايتپايدى»، «اۋاعا جازىلعان جىر»، «كۇزدە كوكتەم كوردىم» دەگەن ولەڭدەرىم ۇزدىك تۇڭعىش كەزەكتى «جاسىل جاھۇت بوكالى» (绿宝杯) سيلىعىن ەنشىلەدى. جىر ءمۇشايراسىنىڭ قورتىندىسى قازاننىڭ 21 – كۇنى تۇستەن كەيىن قۇلجا پويەز بەكەتىنىڭ چۇڭچيڭ تەرىستىك جولى جاعىنداعى ىلە شينفادي حالىقارالىق قوناق سارايىندا وتكىزىلگەندە، ساحنادا قازاقتان مەن حانزۋدىڭ شاباندوزدارىمەن قاتار تۇردىم. ىلە وبلىسىنان سىرت، جۇلدەگەرلەردىڭ ىشىندە، ءۇرىمجى وڭىرىنەن 8، قارامايدان 2، اۋىل شارۋاشىلىعى 4 – ديۆيزياسىنان 3، سانجى مەن بۇراتالا وبلىستارىنان، سونداي – اق گۋاڭجوۋ، شىحىزى، دۋسانزى قالالارىنان جەكە – جەكە بىردەن اقىن بار. حانزۋشا احبارات مەديالارىنىڭ مۇنى جابىلا حابارلاعانى قۋانىش ەمەس پە. وسىعان ىلەسە، بىلتىرعى ءبىر جىلعى قىزمەتتەگى وزاتتارعا مەكەمە جاعىنان ىشكى ولكەلەردى ارالاۋ ءىسى ورنالاستىرىلادى دەلىندى. «ىلە كەشى» گازەتى مەكەمەسىنىڭ باس رەداكتورى، اقىن يانان مەنىڭ بارۋىما شىنايى قولداۋ كورسەتتى. مۇنى مەن جانە ءبىر جاعىنان يانان ەكەۋمىزدىڭ شىعارماشىلىق دوستىعىمىزدىڭ دانەكەرى رەتىندە قابىلدادىم. 25 – قازان كۇنى، «ىلە كەشى» گازەتى مەكەمەسى باس رەداكتورلار كەڭسەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ۋاڭ يۇنحۇي ءبىزدىڭ بۇل رەتكى باعىتىمىزدىڭ ىستىق بەلدەۋدەگى «حاينان ارالىنا ساياحاتتاۋ» ەكەنىن ەسكەرتىپ، جارناما ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، جاس اقىن چىڭ جيڭنىڭ جەتەكشىلىك ەتۋىمەن باراتىنىمىزدى ايتىپ، بارىمىزگە وڭ ساپار تىلەدى. ەسىمدەرىمىز بەن تەلەفون كەستەمىزدىڭ كوبەيتىندىسىن ءار جەكەگە بىردەن بەرۋدى، استە جەرگىلىكتى ۋاقىت ەمەس بەيجيڭ ۋاقىتى ولشەم ەتىلەتىنىن، ازاماتتىق كۋالىكتەرىمىزدى، ءتۇرلى بەلەتتەرىمىزدى ۇمىت قالدىرماي ءسوزسىز الىپ ءجۇرۋىمىزدى، قۇلجادان ۇرىمجىگە دەيىن پويەزعا وتىرىپ ودان حاينان ارالىنا ۇشاقپەن ۇشاتىنىمىزدى، باسقا دا ءتارتىپ – ءتۇزىم، تاماق ماسەلەسى، حاۋىپسىزدىك جاعى سياقتىلاردى تولىق ۇعىندىردى. ەرتەسىندە چىڭ جيڭ بىزگە ۇرىمجىدەن قۇلجاعا، قۇلجادان ۇرىمجىگە باراتىن – قايتاتىنداعى پويەز بەلەتتەرىمىزدى تاراتتى. دەمەك، ءبىزدىڭ بۇل رەتكى ساياحات ساپارىمىز - جۇڭگو ساياحات مەكەمەسى شەكتى سەرىكتىگىنىڭ شينجياڭداعى بولىمشەسى مەن حاينان كوكتەم – كۇزگى حالىقارالىق ساياحات مەكەمەسى شەكتى سەرىكتىگىنىڭ سەلبەسۋىمەن بولعان «ىلە كەشى» گازەتى مەكەمەسىنىڭ قارجىلاندىرۋىنداعى ءتيىمدى ساياحات بولماقشى.
حاينان ارالىنا بارعاندا، العاش تابان تىرەيتىن جەرىمىز – ايگىلى سانيا (三亚市) قالاسى بولعاندىقتان، ساپارىمىزدىڭ اتى «سانياعا ساياحات» دەپ اتالدى. ۇزاق جولدا كولىگى ورتاق جولداستارىمنىڭ جانى دا ءبىر بوپ كەتەتىنى راس. قوسىنىمىز 12 ادام. ولار مىنالار: جارناما ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى چىڭ جيڭ، باس رەداكتورلار كەڭسەسى مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى زو ميشين، حانزۋ رەداكسياسىنىڭ رەداكتورى ليۋ چۇنشيڭ، قازاق رەداكسياسىنان ءتىلشى ناعيما قۋاتقان قىزى جانە مەن(نۇربولات ءابدىقادىر)، ارناۋلى بولىمنەن چىن لين، تىلشىلەر بولىمىنەن جۋ يۋانلى مەن لي ياپيڭ، «اپتا سوڭى» بولىمىنەن لۋ جۇڭ، ۇيعىر رەداكسياسىنان نۇرمامەت احمەت پەن نىعىمەت ميجىت، تيراج بولىمىنەن جىڭ شۋپيڭ.
بەلەتىمە ءالسىن – ءالى قارايمىن. 29 – قازان كۇنگى سەنبىدەگى بەيجيڭ ۋاقىتى 21 ساعات 50 مينۋتتا جۇرەتىن K9790 - رەتكى كەشكى جولاۋشىلار پويەزىنىڭ 3 – ۆاگونىنىڭ 020 – ءنومىرلى ورتاداعى توسەگى. سونىمەن قالعان ءۇش كۇندە جاڭىلقان جەتەرلىك ازىعىمدى ازىرلەپ، ءوزىم دە جولعا جەڭىل جابدىنىپ دەگەندەي، مىنەكي ەندى قۇلجا پويەز بەكەتىنە بارۋعا دايىندالۋلىمىن. ۇيدە وتىرىپ – وتىرىپ، بىردە كومپيۋتەرىمدى اشىپ بايدۋ تورابىنا شىعىپ، قاتىستى قالالاردىڭ بۇگىنگى اۋا رايىنا نازار ءبولدىم. قازىر قۇلجادا دا، ۇرىمجىدە دە نولدەن تومەن ℃1- ەكەن. تىستا قارا كۇزدىڭ سۋىعى سۇيەكتى قارىپ تۇرعانى انىق. ال، سوناۋ سانيا قالاسىندا بۇگىن تەمپۋراتۋرا ℃26 ～ ℃21 شىلىڭگىر ىستىقتى كورسەتىپ تۇر. ەرتەڭ قۇلجادا كۇن ℃5- ～ 6 سۋىتىپ، جۇقا قار تۇسسە، ۇرىمجىدە تەمپۋراتۋرا ℃4- ～ 3 تومەندەپ، ورتا دارەجەلى قار جاۋادى.
كەشكى پويەز ءبارىمىزدى قورابىنا تيەپ اپ، ءاپ – ساتتە قويۋ ءتۇننىڭ قوينىنا قاراي جىلجىتىپ اكەتتى. ىلەنىڭ بيىلعى قىسىنىڭ تۇڭعىش قارىن نىلقى وڭىرىنە كەلگەندە ءبىز الدىمەن كوردىك. قاراڭعىلىق سودان كەيىن – اق قاپتاپ الدى. كوز الدىما ءتۇن جامىلىپ اسىعىس يرەلەڭدەپ بارا جاتقان الىپ ايداعاردىڭ سۇلباسى كەلەدى. تاۋدىڭ تالاي استىمەن ءوتىپ، اڭعارىنان دا كەڭسايدىڭ استىق بىلەم، قازىر زىمىراپ جۇڭعاردىڭ دالاسىندا كەلەمىز. 2003 – جىلى وسى دالادان ءبىر مارتە اۆتوبۋزبەن وتكەندە جازعان «امان بول، جۇڭعار!» دەگەن ولەڭىمدى ەسىمە الدىم. ءيا، ونداعى تۇندە «جەردە دە جۇلدىز، كوكتە دە جۇلدىز، جاپ – جارىق» الەيىم ءبىر شاق ەدى. اڭىزدى قيالىمنان جاساپ، كوكتىڭ جۇلدىزدارىن سايرامدا شومىلدىردىم. شەت – شەگى ۇشان شالقار ايدىندى كورمەككە قازاقستاننىڭ اقتاۋ قالاسىنا قاراي ۇشىپ، كاسپي تەڭىزىنىڭ كوركىنە قانىپ قايتام دەپ جۇرگەندە، مىنەكي جۇڭحۋانىڭ قيىر تۇستىگىندەگى وزىنشە «وڭتۇستىك مەملەكەت» اتالاتىن حاينان ارالىنا قونىپ، نانحاي تەڭىزىنىڭ ايداعارداي شيراتىلعان اساۋ تولقىندارىنىڭ جالىنا جارماسامىن. اللانىڭ دەگەنى بولادى، ادامنىڭ ايتقانى بولمايدى.
پويەز تۇنىمەن قاتىناپ، تاڭعى 9 ساعات 16 مينۋتتا ءۇرىمجى ستانسياسىنا جەتىپ، ىشىندەگى ءبىزدى دەرلىك اقتارا سالدى. قار جاپالاقتاپ جاۋىپ تۇر. ۇشاقتىڭ ۇشۋ ۋاقىتىنا دەيىن ەرىكتى قيمىل بولدى دا، مەجەلى ساعاتتا «شينجياڭ گازەتى» مەكەمەسىنىڭ قاقپاسى الدىنا جينالدىق. حالىق شيپاحاناسىنىڭ جانىنان 7 – جول كوشە اۆتوبوزىنا وتىرىپ ءبىز دە جەتتىك. 新A68170 - ءنومىرلى 10 نەشە كىسىلىك شاعىن كولىكتە، جول باستاۋشى شياۋفان شينجياڭ مەن حاينان ارالىنىڭ پارقىن تانىستىرۋمەن كەلەدى.
اۋەجايعا كەلگەن سوڭ، ۇشاققا شىققاندا ءبىر ادام kg5 نان اسىرماي ءبىر زاتتان الىپ كىرەتىن تارتىبىنە سايكەسىپ، اۋەلى چەموداندارىمىزدى حاينانعا اماناتتاپ جىبەردىك تە، 8 – ءنومىرلى ۇشاققا شىعۋ ەسىگىندە ۋاقىت رەتىن كۇتتىك. 8760U3 ءنومىرلى ۇشاقتىڭ سانياعا ۇشۋ ۋاقىتى 17:10 ساعات، ورنىم A18. قولفوندارىمىزدى بەكىتتىك. سىچۋان اۋە قاتىناسىنىڭ (四川航空) اق قۇسى ءبىر جولدا 168 جولاۋشىنى بەسىگىنە بولەپ، اسپاندا تەربەتە باستادى. قازىر بوعدا تاۋلارىنىڭ ۇستىندە كەلەمىز. استىمىزدا اق قويدىڭ جۇنىندەي اق تولقىن بۇلتتار بۇيرات جالدانىپ، جەردىڭ ءجۇزىن كورسەتپەيدى. ازىراق اۋقاتتانىپ، ۇشاقتاعى كۇتۋشى بيكەشتەردىڭ بىرىنەن گازدى سۋ الىپ ءىشتىم. الدە قايسى قالاعا قوناتىنىن كىم بىلەدى، بىزگە كەرى باعىتتا قارا قوشقىل اۋانى سوڭىنا قالدىرىپ، كوز كورىم الىستان ءبىر ۇشاق كوكتى ءتىلىپ وقتاي زۋلاپ اعىپ بارادى. ءبىزدىڭ ۇشاقتىڭ دا ساعاتىنا مىڭ شاقىرىمداي سونداي تەزدىكپەن ۇشىپ كەلە جاتقانى انىق.
جولاۋشىلار ۇيقىعا بەرىلدى. حايناننىڭ تاڭىن، سانيانىڭ ءسانىن كوزىمدى جۇمىپ ەلەستەتەمىن. ۇيدەن شىعارىمدا، ءبىر كەرەگى بولار دەپ سومكاما سالا جۇرگەن «ادام بولۋدىڭ ايلاسى» دەگەن اۋدارما كىتاپتى الىپ وقي باستادىم. الەمدىك وركەنيەت بىلىمدەرى جونىندەگى جەلىلەس كىتاپتار نەگىزىندە ىلە حالىق باسپاسىنان جاقىندا قايتا باسىلعان بۇل كىتاپتىڭ حانزۋشا تەمەسى: «‹心机›做人要有». اۋدارماداعى «ايلا» دەگەن ءسوز «قۋلىعى، ايلاكەرلىگى» دەگەن ماعىناعا بەيىم تۇرعاندىقتان، ونشا كوڭىلىمە ۇناي قويعان جوق. قازاقشاسىن «ادام بولۋدىڭ سىرى» دەپ الساق تا بولىپ ەدى. «مەن دە، سەن دە، ول دا – ءبارىمىز كورىپ جۇرگەن ادامداردى كور دە شىبىن – شىركەيدى كور، ەشتەڭەنى ءبۇلدىرىپ كەتە المايدى، تۇقىمى دا قۇرىمايدى»، «قۇيرىق – تۋ ەمەس. ءبىز ءبىر ادامنىڭ جەڭىسىنە باعا بەرگەندە ونىڭ قۇيرىعىنىڭ قانشالىق كوتەرىلگەنىنە ەمەس، قايتا ونىڭ تاباندىلىعىنا قارايمىز. پايدالى ىسكە جان – تانىمەن كىرىسكەن ادامنىڭ باسقاعا مۇرساسى بولمايدى. اسپەنسۋ – بەكەرشىلەردىڭ جۇمىسى، ويتكەنى ولار بەكەر جۇرەدى، سوندىقتان ءوزىن كورسەتۋگە اڭسارى اۋادى دا تۇرادى، ءسويتىپ پالە شىعارادى. ال، كۇرەسكەرلەر ماسەلەنى باسقا تۇرعىدان ويلايدى، ولار ءتىپتى بيىكتەرگە جەتۋ ءۇشىن تالپىنادى، ەسكەرۋسىز قالىپ، شارشاپ – شالدىعۋدى بىلمەيتىن ولاردىڭ ءىسى قاشاندا وڭىنا كەلەدى، جۇرت قۇرمەتىنە بولەنەدى» دەيدى اتالعان كىتاپ. مەن «ادام بولۋدىڭ سىرىن» اسپاندا ءتامامدادىم.
ۇشاقتىڭ قاناتىنان باسقا ەشتەڭە كورىنبەۋگە اينالدى. قاناتى دا كورىنبەي قالدى. قاناتى جاعىنان وت جارقىلداپ قارا تۇنەكتى قاق جارىپ سامعاۋدا. ءتۇن قاراڭعىلىعىنا تەرەزەدەن تەسىلىپ ەم، زاۋ بيىكتەن جالعىز جۇلدىز كورىندى. الەم كەڭىستىگى ادامزاتقا دا ورتاق بولسا كەرەك.
سىچۋاننىڭ ءتورت سۇلۋى اۋەدە جىلى سۋى مەن سالقىن ىشىمدىكتەرىنەن قۇيىپ بەرىپ، ءتۇرلى جەمەكتىكتەرىن ءار رەتىندە تاراتىپ، ءونىمدى قىزمەت وتەۋدە. بارلىق ۇساق تۇتىنىلىمداردىڭ دا سىرتىنا، قاعاز ورامالىنا دەيىن «سىچۋان اۋە قاتىناسى جارنا شەكتى سەرىكتىگى» دەلىنىپ، 24 ساعات قىزمەت وتەۋ ىستىق لەنيالى 88888888 – 028 تەلەفونى مەن توراپ ءادىرىسى WWW.88888888.CN بىرگە جازىلىپ قويىلعان.
ۇشاقتىڭ 10 قانشا مينۋتتان سوڭ چۇڭچيڭ قالاسىنا قوناتىنىن، ساقتىق بەلدىگىن تاعىپ وتىرۋىمىزدى حانزۋشا، اعىلشىنشا ەكى تىلدە اۋە بيكەشى قۇلاققاعىس ەتتى. سونىمەن، شي نيڭ، ميانياڭ، لانجوۋ، چىڭدۋ قالالارىن سوڭىمىزعا قالدىرىپ، بۇلتتان تومەندەگەندە بارىپ كورىنگەن و شەتى مەن بۇ شەتىنە ۇشاقتان قاراساڭىز كوز جەتپەگەن، اسپان كوشىپ جەرگە تۇسكەندەي ەلەكترى جۇلدىزداي جامىراعان چۇڭچيڭگە دە قوندىق. جانىم دەمدە اسەرگە بولەندى. قۇلاعىما كيەلى ولەڭنىڭ اق پەرىشتەلەرى ءۇنسىز سىبىرلاۋىن باستادى.
ءبىزدىڭ قونعانىمىز - «چۇڭچيڭ جياڭبي حالىقارالىق ۇشاقجايى» (重庆江北国际机场). بۇنى قىسقالاي اتاساق، «جياڭبي اۋەجايى» دەلىنەدى. جياڭبي اۋەجايى – چۇڭچيڭ قالاسىنداعى ەكى حالىقتىق اۋەجايدىڭ بىرەۋى. قۇلجا اۋەجايى – مەملەكەت بويىنشا قالاعا ەڭ جاقىن اۋەجاي ەسەبى، قالا ورتالىعىنان نە ءبارى 5 كيلومەتر قاشىقتىقتا، قالانىڭ تەرىستىك اينالما جولىنان ارى قاراي 800 مەتردەي عانا جەردە. جياڭبي اۋەجايىنىڭ ورنى چۇڭچيڭ قالا ماڭىنان شىعىس سولتۇستىككە قاراي 21 كيلومەتر جەردەگى ءيۇبي جاڭا رايونىندا. جياڭبي اۋەجايى - جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ باتىس وڭتۇستىگىندەگى 3 ۇلكەن اۋە قاتىناسى تورابىنىڭ ءبىرى، ۇشاعى ەۆروپاعا ەڭ الدىمەن توتە قاتىناعان باتىس ءوڭىر اۋە جولى، سونداي – اق E4 دارەجەلى حالىقتىق اۋەجاي. ۇزىندىعى ايىرىم – ايىرىم 3200 مەتر جانە 3600 مەتردەن تۇراتىن ۇشاقتىڭ ۇشىپ – قونۋى ءۇشىن بەتوننان ارنايى جاسالعان ەكى بولەك جولدىڭ قازىرگى كەڭدىگى جەكە – جەكە 45 مەتر جانە 75 مەتر. ال ەندى ءۇشىنشى بولەك سىرعىما جولدى جاساۋعا قاتىستى جوبا بيىل (2011) قۇرىلىس باستاعانعا ۇقسايدى. مۇندا، ەل ءىشى T2A، T2B ۇشاقتى كۇتۋ ەكى بەكەتى مەن ەل ارالىق T1 ۇشاقتى كۇتۋ ءبىر بەكەتى سىندى 3 اۋەجاي بەكەتى بار. ۇشاق توقتاۋ الاڭىنىڭ جەر كولەمى 380 مىڭ شارشى مەتر بولىپ، 45 ۇشاق كەڭىر توقتاپ تۇرادى، B747 سياقتى ءىرى، ورتا تۇرپاتتى ايروپلانداردىڭ ۇشۋىن، قونۋىن ەركىن قامتاماسىزداندىرۋعا بولادى.
چۇڭچيڭ جياڭبەي اۋەجايى 2007 – جىلى 10 ميلليون جولاۋشىنى قابىلداۋ – جونەلتۋدەي ۇلكەن وتكەلدەن سۇرىنبەي ءوتىپ، 100 مىڭ رەت ۇشاقتىڭ حاۋىپسىز ۇشۋىنا كەپىلدىك ەتىپ، 150 مىڭ توننا جۇكتى يەسىنە اماناتتاۋدى قاپىسىز ورىنداۋداي رەكورتتى جاڭالاعان. 2010 – جىلعا كەلگەندە ءتىپتى 15 ميلليون 800 مىڭ 100 قوناقتى ەسەن قابىلداپ، امان اتتاندىرىپ، اۋەجايلار بويىنشا مەملەكەت ىشىندە 10 – ورىندى، باتىس ءوڭىر بويىنشا 4 – ورىندى يەلەگەن. تۇپ - تۋرا 83 جىلدىق تارلان تاريحى بار چۇڭچيڭ اۋە قاتىناسى 1928 – جىلدان بەرى قاراي باستاۋ الادى.
«重庆» نىڭ حانزۋشا تاعى ءبىر اتى: «渝» (yú). مىسالى، «چىڭدۋ – چۇڭچيڭ تەمىر جولى» دەگەن «成渝铁路» دەپ اتالادى. دەمەك، چۇڭچيڭ قالاسىنىڭ جان سانى 2011 – جىلعى ساناقتا 31 ميلليون 690 مىڭ ادام رەت. بۇل سان - 471 مىڭ 462 ادامى بار قۇلجا قالاسىنىڭ جان سانىنان 68 ەسەگە جۋىق، ءبىر ميلليون 348 مىڭ 500 جان سانى بار الماتى قالاسىنان 2 ەسە كەلەتىن 2 ميلليون 300 مىڭ ادامى بار ءۇرىمجى قالاسىنىڭ جان سانىنىڭ وزىنەن 14 ەسەگە جۋىق كوپ. 4 ميلليون 200 مىڭ ادامى بار تۇتاس ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ جالپى جان سانىنان 7 جارىم ەسە ارتىق. ەندەشە، ءبىر عانا چۇڭچيڭنىڭ حالىق سانى - شينجياڭ رايونىنداعى جالپى 19 ميلليون 631 مىڭ 100 ادامنان ءبىر جارىم ەسەدەن كوبىرەگىن، جانە دە تۇتاس قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2009 – جىلعى ساناقتاعى 16 ميلليون 4 مىڭ 800 جان سانىنان 2 ەسەدەي مول ەكەنىن بىلدىرەدى دەگەن ءسوز.
كەڭ ءارى تىنىستى چۇڭچيڭ اۋەجايى بەكەتىندە، ۇشاقتىڭ ۇشۋ ۋاقىتىن جارىم ساعاتتاي كۇتتىك. ءبىز ۇشاققا قايتا شىعۋعا كەرەك قوسىمشا بەلەتتى قوسىپ الىپ، 10 ساعات 30 مينۋتتا اۋەلگى ۇشاعىمىزبەن حاينان ارالىنا قاراي اتتاندىق. «چۇڭچيڭ كەشكى گازەتى» ۇشاققا كىرە بەرىس ەسىكتەگى ءبىر ورىنعا تەگىن قويىلىپتى. ءبىر داناسىن ەل قاتارلى مەن دە الىپ كوردىم. 30 – قازان كۇنگى بۇگىنگى سان. جالپى 16 بەت. مازمۇندىق اياسى جاعىندا قالانىڭ اۋانى، جۇرت اڭىسىن ەسكەرەر جاڭالىقتار نەگىز ەتىلگەن. سۋرەتتەرى رەڭدى، كوركەمدىگى دە كوز سۇرىندىرەدى. ءبىزدىڭ «ىلە كەشى» گازەتىنەن وزگەشەلىگى – قوعامنىڭ قازىرگى ىشكى كولەڭكەلى قالتارىستارىنا كوبىرەك بارۋى ەكەنى كورىنىپ تۇر. كەشەگىنى بۇگىن حابارلاۋداي تەزدىكتى يگەرىپ، گازەتتىڭ كەشتىك سيپاتىن اسىرا ايگىلەگەن. ءۇش كۇننىڭ الدىنداعى جاعداي - ۋاقىتى وتكەن ەسەپتەلىنىپ، گازەتتە مۇلدە حابارلاندىرىلمايدى ەكەن. گازەتتىڭ ءار بەتىنىڭ باسىنا سول بەتتىڭ جاۋاپتى رەداكتورىنىڭ، كوركەمدەۋشى رەداكتورىنىڭ، جاۋاپتى كوررەكتورىنىڭ اتتارى جازىلىپتى. پارشا ساتىلىمى «ءبىر يۋان» ەكەنى ءبىرىنشى بەتتىڭ استىنا ەسكەرتىلىپتى.
مەملەكەت بويىنشا بىردەن – ءبىر قازاقشا شىعاتىن «ىلە كەشى» گازەتىنىڭ قاجەتى ءۇشىن وسىدان 13 جىل بۇرىن مەن «جۇڭگونىڭ كەشكى گازەتتەرى قۇلدىراۋعا بەت الدى ما؟» دەگەن ماقالا اۋدارعامىن، 1998 – جىلدىڭ 27 – ناۋرىز كۇنگى سانىندا «ىلە كەشىندە» «ماۋسىم نۇر» دەگەن قالام اتپەن جاريالانعان. سول ماقالانىڭ ءبىر جەرىندە:«...50 – جىلداردان 70 – جىلداردىڭ سوڭىنا دەيىنگى 20 جىل ىشىندە بولعان قيان – كەسكى باسەكە ورتاسىندا دا امەريكانىڭ كۇندەلىك گازەتتەرى كەشكى گازەتتەردىڭ ورنىن باسا العانى جوق. كەشكى گازەتتەن اسىپ تا كەتكەنى جوق. جاپونيادا دا، بۇل كۇندەرى كەشكى گازەتتىڭ بەدەلى ءوتىمدى... نورۆەگيادا شامامەن ءار مىڭ ادامعا گازەت 592 دانادان، جاپونيادا گازەت ءار مىڭ ادامعا شامامەن 532 دانادان تۋرا كەلەدى... جۇڭگودا ءدال وسىنداي ورەگە جەتۋى ءۇشىن گازەت شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىندار ەندى قانشا جىل قۇلشىنا الار؟» دەلىنگەن. سودان بەرى دە، گازەت شارۋاشىلىعىنىڭ العا ارشىنداپ دامىعانىن بىلەمىز. جوعارىدا اتالعان «چۇڭچيڭ كەشكى گازەتىنىڭ» قازىرگى تيراجى قانشا؟ ونى بىلمەدىم.
ۇشاقتا، بۇگىنگى 30 – قازان كۇنگى «سانيا تاڭى» گازەتى مەن «حۋاشي قالا گازەتىن» دە تەگىن شولىپ وقىدىم. «سانيا تاڭىنىڭ» وسى كۇنگى 4658 – سانىن «بۇگىنگى گازەت 4 بەت» دەپ ەسكەرتكەنىنە قاراپ، كەيبىر كۇندەرى بۇدان دا كوپ بەت بوپ تا شىعاتىن شىعار دەپ ويلادىم. سانيا قالاسىنىڭ بۇگىنگى اۋا رايىنىڭ ℃23 – ℃31 ەكەنى گازەتتە جازۋلى ەكەن. جوعارىداعى ەكى گازەتتى «شينجياڭ گازەتىمەن» كولەمى جاعىنان سالىستىرعاندا، تىك ۇزىنى بىردەي، ەنى ءبىر جارىم ەلىدەي قىسقا. ءبىراق، ءار بەتىنە 10 نان جوعارى ماقالادان ورنالاستىرىلعانى كورىنىپ تۇر. حاڭجوۋ گازەتى گازەتشىلىك توبى شىعاراتىن «ورتالىق قالا تەز گازەتى» حاڭجوۋ، نيڭبو سياقتى 9 قالادا؛ «ياڭزى كەشى» گازەتى نانجيڭ، سۋجوۋ، شاڭحاي، ۋشي، نانتۇڭ قاتارلى 16 قالادا ءبىر ۋاقىتتا باسىلاتىندىقتان، ىشكى ولكەنىڭ ەڭ ىقپالدى گازەتتەرى سانالادى. ال، گۋاڭشي اۆتونوميالى رايوندىق قارتتار قىزمەتى كوميتەتى تاراپىنان شىعاتىن «كىتاپ، گازەتتەردەن پايدالانبالار» گازەتى بەيجيڭ، شاڭحاي، تيانجين، حاربين، گۋاڭجوۋ، شىنجىن، لانجوۋ، حايكوۋ سىندى 30 داي قالادا ءبىر ۋاقىتتا تاراتىلادى.
«سىچۋان اۋە تاسىمالى» جۋرنالىن دا تەگىن كورۋگە ۇشاقتاعى ءار ورىندىقتىڭ ارتقى قالتاسىنا سالىپ قويىپتى. جۋرنالدان باسقا دا، اۋەدەگى ساقتىق سەگنالىنا بايلانىستى ماتەريالدار مەن كەرەكسىز زات سالاتىن قاعاز قالتا سياقتىلار دا بار. رەڭدى شىعاتىن 80 بەتتىك «سىچۋان اۋە تاسىمالى» جۋرنالىنىڭ بيىلعى (2011) 9 – سانىنىڭ 78 - ، 79 – بەتتەرىندە كورسەتىلگەن سىچۋان اۋە جولى تورابى قاريتاسىنا تۇسكەن قالالاردى ءبىر – بىرلەپ ساناپ، ءىرى ءارى ورتا قالادان جيىنى 80 قالانى قامتيتىنىن ۇعىندىم. سىچۋان اۋە جولىنا قاتىستى بۇل قاريتا «سىچۋان اۋە تاسىمالى» جۋرنالىنىڭ بارلىق سانىنىڭ وسى بەتتەرىنە بەرىلگەن دەرلىك. دەمەك، حانوي، حۋجىميڭ، مالديۆ، جاكارتا سياقتى قالالار دا جوعارىدا اتالعان 80 قالانىڭ ىشىنە قامتىلىپتى. حالىقارالىق اۋە لەنياسىنا جاتاتىن شياڭگاڭ، اۋمين، تايۋان اۋە تاسىمالىنان تىس، چۇڭچيڭ ورتالىققا توتە قاراستى قالا بولعان 10 جىلدا (ورتالىققا توتە قارايتىن 4 قالا: بەيجيڭ، شاڭحاي، تيانجين، چۇڭچيڭ)، چۇڭچيڭنەن بانگوك، سەۋىل، سينگافور، توكيو، لوس – انجەلەس، بارسەلونا، الماتى، سيدنەي، ميۋنحەن سياقتى ايگىلى قالالارعا ۇلاساتىن اۋە جولدارى اشىلعان، سونداي – اق بەيجيڭ، گۋاڭجوۋ، شاڭحايدا جولشىباي كولىك اۋىستىرىپ، ودان ارى نيۋيورك، ۆاشينگتون، لوندون، پاريج قاتارلى 20 دان اسا شەتەل قالالارىنا باراتىن اۋە جولى تاسىمالى تۇتاستىرىلعان.
اق سۇڭقار كوك جۇزىندە ەركىن سامعاپ كەلەدى. قول سۋمكامنان «ىلە گازەتىنىڭ» بيىلعى(2011) 28 – قازان كۇنگى ءولارا سانىن الىپ، كوز قىدىرتتىم. اقىننىڭ اممەسىنەن «دەسى باسىم» قاسىم امانجولوۆتىڭ 100 جىلدىعىنا بايلانىستى ەكى ماقالا ءۇشىنشى بەتتە ارناۋلى باسىلىپتى. جوعارى جاعىنا قاسىمنىڭ قىزى ءداريعا امانجولوۆانىڭ «اقىنىن ارداقتاعان الاش جۇرتىنا مىڭ العىس» اتتى ماقالاسى بەرىلىپتى. ونى وقىدىم. استىڭعى جارىمىنداعى ەسماعانبەت سىمايىلوۆتىڭ «اقىن ءومىرىنىڭ سوڭعى مەزگىلدەرى» دەگەن ماقالادا قاسىمدى اۋرۋ يەكتەگەندەگى بارىس باياندالادى ەكەن. سونداعى، قاسىم اقىننىڭ سوڭعى سوزىندەي بولعان وسيەتناماسى ءوز اۋزىنان بىلايشا ورىلەدى: «ادامنىڭ تەگى ايۋانمەن اتالاس قوي. تىرشىلىكتە بىرەۋمەن ءيت بولىپ ىرىلداستىق، بىرەۋمەن قاسقىر بولىپ جۇلىستىق، تۇلكى بولىپ الداستىق، ونان نە شىقتى؟! ونىڭ ارتى جاقسىلىققا جەتكىزگەن جوق. جاقسى كورەتىن جولداستارىم دا، ۇناتپايتىن جولداستارىم دا از ەمەس قوي، بارلىعى دا مەنىڭ دوسىم بولىپ قالسا ەكەن. كورسەم كوردىم، كورمەسەم سالەم دە! بۇرىنعى وكپە – نازدارىمدى كىمگە دە بولسا كەشتىم». ءيا، بۇل – اھ ۇرعان اقىن قاسىمداي ۇلكەن جۇرەك يەسىنىڭ، جانە سول كوكىرەك سىزداتار سوڭعى شەر – شەمەنى ەمەي نەمەنە؟! ولاي بولعاندا، بارلىق ادامعا بىردەي جاعامىن دەۋدەي جارامساقتىق - ەكى بەتىن كەزەك كورسەتكىش جاداعايلارعا عانا لايىق جالعان ەكەنى انىق بولدى. كەڭىستىكتە مەنى مۇڭ تەربەپ كەلەدى. اقىرى، بۇرالقى قيالدار قۇيرىعىن قىسىپ، «ولىمگە بارار جولمەنەن، ومىردە ءجۇرىپ جاتىرمىز» دەپ كەلەتىن الدە ءبىر اقىننىڭ سوزىمەن ويىمدى تيەكتەدىم.
جەر بەتىنە تەزىرەك قونعىم كەلدى. سىچۋان اۋە قاتىناسى لەنياسى بويىنشا بايانداعاندا، گۋاڭجوۋ، چىنجىن، شياڭگاڭ، جوۋحاي قالالارىن شىعىس جاعىمىزعا قالدىرىپ، گۇيياڭ، گۇيلين، ناننيڭ قالالارىن، شيۇڭجوۋ بۇعازىن، حايكوۋدى ارتقا تاستاپ، حاينان ارالىنىڭ سانيا قالاسىنا قادامىمىز تۇنگى 24 ساعات 50 مينۋتتا ءتيدى.
سانيا فىڭحۋاڭ حالىقارالىق اۋەجايى. سانيا قالاسى كۇندىزگىدەگىدەي جارىق. اۋەجايدىڭ شىعا بەرىس اۋزىنان حايناننىڭ ءبىزدى باستاۋشى بيكەشى بۇرىننان تانىستاي دارقان ءبىر كوڭىلمەن قارسى الدى. 11878琼B – ءنومىرلى شاعىن اۆتوبۋستان الدە ءبىر جاستاۋ جىگىت جەڭىل قيمىلداپ، حانزۋدىڭ ورتاق تىلىندە: «سۋمكاڭىزدى ماعان بەرىڭىز، كولىكتىڭ ارتىنا جايعاستىرايىن!» دەپ، مەنىڭ جۇگىمدى الا جونەلدى. «راحمەت!» دەپ اسەرلەنگەنىم، مەنىڭ حاينانعا تۇڭعىش تابانىم تيگەندە، ونىمەن حانزۋ تىلىندە سويلەسكەنىم ەدى. حانزۋ ءتىلى بىردەن ءوزىمنىڭ انا تىلىمدەي اسەرگە كەنەلتتى. قوناق ۇيگە جەتكەنشە بايقاعانىم، ەگەر ولار حاينان اكسەنتىندە سويلەپ كەتسە، وندا جانىمىزداعى حانزۋ جول سەرىكتەرىمىزدىڭ حايناندىقتاردىڭ ءسوزىنىڭ قانشاسىن ۇعىپ جارىتاتىنىن بىلمەيمىن، ايتەۋ ءبىز ەشتەڭەسىن ۇقپايتىن سىقىلداندىق.
ءاپ – ساتتە، «سانيا جيڭچىڭ قوناق ۇيىنە» كەلىپ تۇستىك تە، زو ميشين مىرزا ەكەۋمىز B عيمىراتتىڭ 101 – ۇيىنە ورنالاستىق. تاڭعى العاشقى ساپارىمىزدى ەرتەمەن ساعات 7 دە باستاپ كەتەتىنگە كەلىستىك تە، ءبىز دە ەرتەرەك دەم الدىق.
حايناننىڭ قايىرلى تاڭى ەرتەسى باستالدى. عايىپتان ەكۆاتورعا كەلىپ قالعان سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتتىڭ ايۋلارىنداي دەمدە بىقىناپ ىسىپ، مازاسىزداندىق. جولداستارىمىز بۇتىنا شولاق سىم جاپسىرىپ، ءبىز قىسقا جەڭدى جەيدە كيىپ، كەلىنشەكتەر كوزدەرىنە كۇندىك كوزىلدىرىگىن ءىلىپ، جەڭىلدەنىپ شىعا كەلدىك.
وكىنەرلىگى، ءبىزدى باستاپ كەلگەن چىڭ جيڭ مەڭگەرۋشىگە تۇندە قايىن اتاسى قازا بولعان قارالى حابار جەتىپ، ول بىزبەن شاراسىز قوشتاسىپ، ءوزى جالعىز قۇلجاعا كەرى قايتىپ كەتىپ، 11 ادام قالدىق. چىڭ جيڭنىڭ ورنىنا بىزگە ەندى ليۋ چۇنشيڭ جاۋاپتى بولدى.
ساعات مەجەلى 7 دە، كەشە تۇندەگى شاعىن اۆتوبۋسىمىزبەن جولعا شىقتىق. تۇندە الدىمىزدان شىققان حايناندىق باستاۋشى بيكەش ءوزىن «امي» دەپ اتاۋىن، ال، ءوزى ءبىزدى «اگى» دەپ اتايتىنىن الدىمەن ەسكەرتىپ، بىزگە كوركەم حايناندى، سانيانىڭ ءسانىن، وسى رەتكى ساياحاتىمىزدىڭ كۇن ءتارتىبىن مەكروفوندا تىنباي تۇسىندىرۋمەن كەلەدى. مەن ءبىر جاعىنان اۋەجايلاردان ساتىپ العان قاريتالارىما قايتا – قايتا قاراۋمەن ابىگەرمىن.
حاينان ارالى دا – جەردىڭ شەتى، جۇڭگونىڭ ەڭ وڭتۇستىگى. سولتۇستىگىن - گۋاڭدۇڭ ولكەسىنەن چيۇڭجوۋ بۇعازى（琼州海峡）ءبولىپ جاتىر، تەرىستىك شىعاناقتان ارعى باتىس جاعى - ۆەتنام دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسى، نانحاي تەڭىزى مەن تايۋان ولكەسى – شىعىس تەرىستىگىمەن قاناتتاسادى، ال، شىعىس تۇستىگى مەن وڭتۇستىگىن نانحاي تەڭىزى تۇتاسىمەن وراي - فيلليپين، مالايزيا سياقتى ەلدەرمەن كورشىلەسەدى.
حاينان ولكەسىنىڭ اكىمشىلىك اۋماعى - حاينان ارالىن، شيشا توپ ارالىن، جۇڭشا توپ ارالىن، نانشا توپ ارالىنىڭ سۋ استى قۇزدارىن، سونداي – اق تەڭىز الابىن قامتيتىندىقتان، كولەمى جاعىنان جۇڭگو بويىنشا ەڭ ۇلكەن ولكە سانالادى. باستىسى، حاينان ارالىن، شيشا، جۇڭشا، نانشا توپ ارالدارىن ءوز ىشىنە العان ولكەنىڭ قۇرلىقتىق جالپى جەر كولەمى 35 مىڭ 400 شارشى كيلومەتر، تەڭىز ايدىنى كولەمى مولشەرمەن 2 ميلليون شارشى كيلومەتر. حاينان ارالى شىعىس تەرىستىكتەن باتىس تۇستىگىنە قاراي ەلليپس فورماسىندا سوپاقشالانا، قۇددى ءبىر قۇم المۇرتقا ۇقسايدى. شىعىس سولتۇستىگى مەن باتىس وڭتۇستىگىنىڭ ارالىق ۇزىندىعى مولشەرمەن 290 كيلومەتر، باتىس سولتۇستىگى مەن شىعىس تۇستىگىنىڭ كەڭ ارالىعى مولشەرمەن 180 كيلومەتر. تايۋان بۇعازى تايۋان ارالىن، چيۇڭجوۋ بۇعازى حاينان ارالىن ۇلى قۇرلىقتان ءبولىپ جاتادى: حاينان ارالى - تايۋان ارالىنان كەيىنگى ۇلى قۇرىلىققا جاقىن ەكىنشى ۇلكەن ارال. ارالدىڭ اينالا تەڭىز جاعالاۋى سىزىعى ۇزىندىعى ءبىر مىڭ 528 كيلومەتر بولىپ، اينالا ماڭايى ۇلكەندى – كىشىلى 68 شىعاناق پەن ايلاقتاردان قۇرالادى.
حاينان ارالىنىڭ سولتۇستىگى مەن گۋاڭدۇڭ ليجوۋ جارتى ارالىنىڭ اراسىن الىپ جاتقان چيۇڭجوۋ بۇعازىنىڭ كەڭدىگى 18 تەڭىز ميلى مولشەرى. ءبىر تەڭىز ميلىن 1.852 مەترگە تەڭ دەپ ەسەپتەگەندە، بۇل ۇزىندىق 33 كيلومەتر 336 مەتر شاماسىندا دەگەن ءسوز. چيۇڭجوۋ بۇعازى – حاينان ارالى مەن ۇلى قۇرلىق اراسىنداعى «تەڭىز كاريدورى» ءارى سولتۇستىك شىعاناق پەن نانحاي تەڭىزىن تۇتاستىراتىن بىردەن - ءبىر تەڭىز تاسىمالى وتكەلەگى سانالادى. ارالدىڭ سولتۇستىگىندەگى حايكوۋ قالاسىنان ۆەتنامنىڭ تەڭىز قورعانىسىنا دەيىن مولشەرمەن 220 تەڭىز ميلى، ارالدىڭ وڭتۇستىگىندەگى قاراعاش (شەگىرشىن) ورمانى ايلاعىنان فيلليپننىڭ مانيلا اۋەجولىنا دەيىن مولشەرمەن 650 تەڭىز ميلى كەلەدى.
شيشا مەن جۇڭشا توپ ارالدارى حاينان ارالىنىڭ شىعىس وڭتۇستىگىنەن 300 كيلومەتردەن استام قاشىقتا نانحاي تەڭىزىنىڭ ۇستىنەن مەنمۇندالايدى. شيشا توپ ارالىنىڭ ءوزى 22 ارالشادان قۇرالعان، جەر كولەمى 8 شارشى كيلومەتر. نانشا توپ ارالى نانحايدىڭ وڭتۇستىگىندە دە، كەڭ جايىلعان، سۋ استى قۇزدارى، ارالشالارى، كومەسكى قايراڭدارى ەڭ كوپ توپ ارال، جەر كولەمى 2 شارشى كيلومەترگە جاقىن، مۇنىڭ ىشىندە زىڭمۋ كومەسكى قايراڭى جۇڭگونىڭ حاينان ارالىنان دا ارى ەڭ وڭتۇستىك ءوڭىرى دەلىنەدى. شيشا، نانشا، جۇڭشا توپ ارالدارىنىڭ جەر ءتۇزىلىسى ءبىرشاما تەگىستەۋ، ادەتتە تەڭىز دەڭگەيىنەن بيىكتىگى نەبارى 4 - 5 مەتر، شيشا توپ ارالىنىڭ تەڭىز دەڭگەيىنەن ەڭ بيىك تاسى 14 مەتر كەلەدى. نانحايجۋ ارالى بولسا تىنىق مۇحيت پەن ءىندى مۇحيتتىڭ اراسىن جالعاعان بازا سانالىنىپ، حالىقارالىق تەڭىز تاسىمالى مەن اۋە جولى لەنياسى جاعىنداعى ستراتەگيالىق ماڭىزى ايرىقشا.
حاينان ارالىنداعى 3 ۇلكەن وزەن - ناندۋجياڭ، چاڭحۋاجياڭ، ۋانچۇيحى وزەندەرىنىڭ يەلەگەن جالپى كولەمى 3000 تەكشە كيلومەتردەن اسىپ، ارالدىڭ جالپى جەر كولەمىنىڭ %47 ىن ۇستايدى.
جۇيەدەن ءۇش ۇلكەن سالادان تۇراتىن تاۋ سىلەمدەرىنىڭ كوپ ساندىسى 500 دە 800 مەتر اينالاسىندا، ءتۇزىلىسى بۇيراتتى. تەڭىز دەڭگەيىنەن بيىكتىگى 1000 مەتردەن اساتىن 81 شوقى بار، تەڭىز دەڭگەيىنەن بيىكتىگى 1500 مەتردەن اساتىن شوقىلاردىڭ سانى ساناۋلى نەمەسە 10 عا جەتپەيدى.
اميدىڭ تۇسىندىرۋىنشە، حايناندا قىس بولمايدى. ءوزى ومىرىندە ءبىر رەت تە قار كورمەي وسكەن قىز. سوندىقتان حايناننىڭ ءتورت ماۋسىمى جاپ – جاسىل، كوكتەم كۇيىندە تۇرادى. حايناننىڭ تاۋلارى جاتاعان، وسىمدىكتەرى، اعاشتارى الاسا وسەدى. حايناننىڭ اينالاسى جايپاقتاۋ، ورتا بولەگى بيىك ياعني تاۋلى، جەر بەدەرى ادىرلى، تەكشەلى، جازىقتاۋ كەلەدى. اۋا تەمپەراتۋراسى ەڭ تومەن بولعاندا ℃7، ەڭ جوعارى بولعاندا ℃41 قا بارادى. قازىرگى ℃30 تىڭ اينالاسى حايناننىڭ كۇزى ەسەپتەلەدى دە، دۇنيەنىڭ تۇكپىر – تۇكپىرىنەن ساياحاتشىلار ەڭ كوپ كەلەتىن مەزگىل سانالادى. ەرتەدەن بەرگى جەرگىلىكتى حالقى ليزۋ دەگەن ۇلت، ودان قالابەردى مياۋزۋلار مەن حۇيزۋلار قونىستانىپ كەلگەن. حايناندىقتار ەتتى كوپ جەمەيدى، كوبىندە سۋ ونىمدەرىن تۇتىنادى.
جولدا ءالى جۇرىپ كەلەمىز. تەڭىزدى تەز – تەز كورمەككە جۇرەك شىركىن تۋلايدى. كەڭىستىك حاينانعا كوپ جاقىنداي سەزىلەدى. حايناندى مۇنار باسىپ، جەر مەن كوك دەمدە تۇتاسىپ، جاۋىن جاۋىپ كەتتى. ءبىر قىزىعى، تەڭىز جاعىندا كۇن شايداي اشىق ەدى. اۋاسى تازا ءھام تىنىستى ەكەن. ءمۇيىزى ارقاسىنا قاراي جاتىپ وسكەن سيىر بالاسىن قاسىنا الىپ، جەرگىلىكتى ديقانداردىڭ اتىز باسىندا قىبىرلاپ جۇرگەن موماقان تىرشىلىگىن كورىپ كەلەمىز. جول جاعاسىنداعى باسقا دا ىستىق بەلدەۋلى وسىمدىكتەردى اميدان سۇراپ بىلۋدەمىز. ءبىزدىڭ الدىمەن تانىسقانىمىز – اندىزدالىپ، «مەن حايناننىڭ تيۆىمىن» دەپ مۇندالاعان كوكوس اعاشى بولدى. كوپ ءبولىم اعاشتارى وسى كوكوس قۇساپ جەمىس بەرىپ، شاشاقتالىپ وسەدى ەكەن. جەرگىلىكتى حالىق ايتاتىن «باعدارلى بومبى» (导弹树) اعاشى دا ايتسا ايتقانداي 3- 4 مەترگە دەيىن جۇمىر ءھام سيدام ءوسىپ، مۇنىڭ دا باس جاعى كوكوس قۇساپ كۇلتەلەنىپ، جاپىراقتارىنىڭ شاشىراي جامىراعانى جاراسىپ تۇر.
حايناننىڭ قاريتاسىنان حايناندا 8 قالانىڭ، 10 اۋداننىڭ بارلىعىن ءبىلدىم. ءبىز چيۇڭحاي قالاسىنىڭ وڭتۇستىگىنە، ياعني ليڭشۇي اۋدانىنان، سوسىن ۋاننيڭ قالاسىنان ءوتىپ، بوبيە قالاشىعىنا قاراي بەتتەدىك. بوبيە شىعاناعىنداعى «بوبيە ازيا مىنبەرىنە» جەتكەن سوڭ، ۋانچۇيحى وزەنىنىڭ اۋزىنان كەمەگە ءمىنىپ نانحاي تەڭىزىنە شىقتىق. ون ءبىرىمىزدىڭ ىشىندە، چىن لين عانا حاينانعا بىلتىر ءبىر مارتە كەلگەن ەكەن. قالعاندارىمىزدىڭ مىناداي الىپ ايدىندى تۇڭعىش كورۋىمىز. تەڭىزگە تاڭعالا قارادىم. سالدەن سوڭ، جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ:«...تەڭىز! تەڭىز! تەبىرەنگەنىڭ دالباسا، باسىڭ سۇيەپ قۇلايتىن - قارا جەرىڭ بولماسا...» دەگەن ايگىلى ولەڭ جولدارىن ىشىمنەن وقىپ تۇردىم. ءوزىمنىڭ ەندىگىدەگى ىشكى ويىمدى تەڭىزدىڭ تولقىندارىنا نۇربولات بوپ وزىمشە ساباقتادىم.
كەمىندە احپاراتشىلاردا اپپارات بولماسا بولمايدى. كەيدە كەزەكپەن، نەمەسە توپتىق سۋرەتكە ءتۇسىپ، ەستەلىك قالدىرۋدى تولقىن سۇيگەن جاعالاۋدان باستاپ - جالعاستىرىپ اكەتتىك. مىقىنىمىزدان تومەن اق جال تولقىنعا توعىتىلىپ، مارە – سارە بوپ جىرعاپ قالدىق. بالاقتى ءتۇرىپ تاستاپ، جالاڭاياق قۇمىن دا، سۋىن دا ايالسىز كەشتىك. جەرگىلىكتى ەل ايتاتىن انەۋ «قاسيەتتى تاۋاپ تاس» بىزگە تەڭىزدەن قاراپ تۇر. قورعانۋ كيىمدەرىمىزبەن سالعا دا ءتۇسىپ سەرۋەندەپ، اياعىمىزدى سۋىنا ماتىرا، ۋانچۇيحى وزەنىنىڭ بەتىندە سالقىندادىق. ءبىزدىڭ ەش رۇحساتىمىزدى كۇتپەستەن، ارى ءوتىپ – بەرى ءوتىپ، وڭ – سولىمىزدى وراپ، سىرتىمىزدان جارقىلداتىپ سۋرەتكە الىپ جۇرگەندەر - ءبىز جاعالاۋعا جەتۋدەن بۇرىن ول سۋرەتتەردى سان پارشا تۇرمەن، الۋان ەستەلىك فورماسىندا دايىنداپ وتىرادى، كورىپ كوڭىلىڭە جاعىپ تۇرعان سوڭ كەيبىرەۋىن ەرىكسىز ساتىپ الاسىڭ!
مىنە ەندى، شيڭلۇڭ ەگىنشىلىك الاڭى مەن شيڭلۇڭ ىستىق بەلدەۋلى وسىمدىكتەر باقشاسىن ەكسكۋرسيالاۋعا بارا جاتىرمىز. شيڭلۇڭ رايونىنا جەتۋگە ءالى بىرەر ساعات ۋاقىت بار ەكەنىن ايتىپ، امي بىزگە «كولىك ىشىندە ازىراق مىزعاپ الىڭىزدار» دەدى. دەمدە كۇن شايداي اشىلعان. جاقىن كۇننەن قورەك العان سۇلۋ ءتابيعات سانىنە كەپ تولەجيدى. مەن بىلگەندە، ءدال وسى شاعى ىلەنىڭ ءتابيعاتىنا وتە ۇقساپ كەتتى.
ءبىز شيڭلۇڭ ەگىنشىلىك الاڭىن كوزدەن كەشىرىپ، كوفە تۋرالى كوپتەگەن تۇسىنىككە يە بولدىق. كۇندەلىكتى تۇرمىسىمىزداعى كوفەنىڭ قالاي وندىرىلەتىنىن، كوفە اعاشىنىڭ قالاي بولاتىنىن بىلدىك. ايتالىق، ەۆروپادا كوفە مادەنيەتى قالىپتاسقان. وندا سوناۋ 1650 – جىلداردىڭ الدى – ارتىندا ەڭ ەرتەدەگى كوفەحانا اشىلىپ، بىرتە – بىرتە ازياعا كەڭەيگەن. ءبىر ءتۇپ كوفە اعاشى كەم دەگەندە جارتى عاسىردان كوبىرەك تىرشىلىك قۋاتىنا يە، ول ريان ءشوپ تۇقىمداسىنا جاتاتىن ماڭگى جاسىل اعاش ءتۇرى. كوفەنى كوفە ميۋاسىنىڭ دانەگىن جيىپ وتقا لايىقتى توبارسىتىپ قۋىرۋ ارقىلى وندىرەدى ەكەن. ءبىز شىنايى مانەرلەنگەن كوفەنىڭ الۋان تۇرىنەن تاتىپ كوردىك. حوش ءيىسى سارايىمىزدى اشىپ، ماناۋراعان ماۋباس كۇيدەن ارىلىپ، دەمدە سەرگىپ سالا بەردىك.
تانىستىرۋشى بيكەشتىڭ ايتۋىنشا، دۇنيە بويىنشا ءار كۇنى ءبىر ميلليارد 400 ميلليون ستاكان كوفە ءىشىلىپ، دۇنيە بويىنشا كوفەنىڭ ءار ادامعا تۇتىنىلىمى مولشەرمەن جىلىنا 4.6 كيلوگرامنان، ءتىپتى ەۆروپا وداعى جونىنەن ءار ادامعا ورتا ەسەپپەن جىلىنا 5.6 كيلوگرامنان تۋرا كەلمەك. كوفە اعاشى جيىنى 73 تۇردەن اسادى. ال، كوفە شيڭلۇڭ كوفەسى، برازيليا كوفەسى، لانشان كوفەسى، كولومبيا كوفەسى دەگەن سياقتى كوپتەگەن تۇرگە بولىنەدى. شيڭلۇڭ كوفەسىنىڭ حاينانداعى تاريحى ۇزاق، وتكەن عاسىردىڭ 50 – جىلدارىندا مالايزياداعى جۇڭگولىقتار وتانعا ورالعاندا كوفەنى حايناننىڭ وسى شيڭلۇڭ رايونىندا دا كەڭ كولەمدە وسىرگەن. كوفە زاۆودىنداعى ماماندار كوپ جىل بويى ىزدەنۋ ارقىلى ىشسە ءدامى ءتىل ۇيىرەتىن، سارايىڭدى سەرپىلتەر حاينادىق دارالىققا يە جاڭا ماركا «يى ران كوفەسىن» بازارعا سالعان.
شاي، كوفە، كاكاۋا ۇشەۋى دۇنيەدەگى 3 ۇلكەن ايگىلى سۋسىندىق ءتۇرى سانالادى. ەسكى اڭىزداردان بىزگە جەتۋىنشە، كوفەنى ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدىڭ 6 – عاسىرىندا، افريكاداعى ەفيوفيانىڭ كاففا (KAFFA) ولكەسىندەگى ءبىر قويشى تاپقىرلاعان. قويىن قايىرىپ جۇرگەن بەيعام قويشى كۇندەردىڭ كۇنىندە، قويلارىنىڭ ءبىر قىزىل كۇرەڭ ءتۇستى جەمىستى جەسە بولدى سەكىرىپ ويناقتاپ، سەرگەك باسىپ قۋاقىلانىپ قالاتىنىن بايقايدى دا، جەمىستىڭ پىسكەندەرىنىڭ شىرىنىن بۇدان بىلاي ءوزى ءىشىپ كورسە، رۋحى كوتەرىلىپ، ۇيقىسى اشىلىپ، ساناسى سەرگىپ كەتەدى. قويشى بۇل ميۋانىڭ ميدى قۋاتتاندىراتىن قاسيەتىنىڭ بار ەكەنىن بىلەدى. جوعارىداعى جەر اتى KAFFA (كاففا) مەن ءبىز اتاپ جۇرگەن Coffee نىڭ (كوفە) دىبىستىق جاقتان ءوزارا جۋىق ەكەنى سوندىقتان ەكەن. دەمەك، تەڭىزدىڭ تەرەڭىنەن پايدالانىپ وڭدەگەن كۇندەلىكتى تۇرمىسقا كەرەك جەرگىلىكتى ەرەكشەلىككە يە زاتتارىن ايتپاعاندا، ءبىر عانا اعاشتىڭ وزىنەن كوفە، قاعاز، شاي، راق، قاق، جەمىس، ءسۇت، كامپيت دەيسىز بە، ايتەۋ نەشە الۋان ءونىم ءوندىرىپ، ساياحات بازارىن كۇن سايىن بايىتقان حايناندىقتاردى كورىپ قايران قالدىق.
جەر كولەمى 600 مۋ كەلەتىن، «مەملەكەتتىك AAAA دارەجەلى ساياحات ءتۇيىنى» شيڭلۇڭ ىستىق بەلدەۋلى وسىمدىكتەر باقشاسىندا، 1200 تۇردەن استام وسىمدىك ءتۇرى بار ەكەن. الۋان اعاش تۇرلەرى جەر شارىنىڭ بارلىق وڭىرىنەن اكەلىنگەن، قۇددى دۇنيەنىڭ تۇكپىر – تۇكپىرىنەن كەپ ءار ۇلتتان قۇرام تاپقان ادامدار سەكىلدىدەي كورىنگەنىمەن، ءبارى وسى حايناندا ءوسىپ تۇر. شيڭلۇڭ ىستىق بەلدەۋلى وسىمدىكتەر باقشاسى حاينانداعى ايگىلى كورىنىس ساياحات رايونى سانالاتىن شيڭلۇڭ ىستىق بۇلاق ساياحات رايونىنىڭ ىشىندە، حايكوۋ قالاسىنان 163 كيلومەتر، سانيا قالاسىنان 97 كيلومەتر، ال، نانحاي تەڭىز جاعالاۋىنان شامامەن 10 كيلومەتر قاشىقتىقتا. جوڭگو ىستىق بەلدەۋلى اۋىل شارۋاشىلىق عىلىمدار اكادەمياسى حوش ءيىستى جانە سۋسىندىق زاتتاردى زەرتتەۋ بولىمشەسىنىڭ «بۇرىشتى (اق بۇرىش، قارا بۇرىش دەپ بولىنەدى) زەرتتەۋ ورتالىعى» وسى باقشانىڭ ىشىندە ەكەن. «حاينان بويىنشا 10 ساياحات كورىنىس رايونىنىڭ ءبىرى» دەگەن داڭقى بار بۇل باقشا - قۇددى ىستىق بەلدەۋلى وسىمدىكتەردىڭ «ەنتسيكلوپەدياسى» دەرلىك. مۇندا جينالعان 12 توپ وسىمدىكتەر ءتۇرىنىڭ ىشىندە، جۇپار يىستىلەرى، سۋسىندىق وسىمدىكتەر، جەمىس اعاشتارى، كوك ءونىس داقىلدارى، ەكونوميكالىق، ساندىك، دارىلىك وسىمدىكتەر، پالما اعاشىنىڭ تۇرلەرى، سۋدا وسەتىن، شولدە وسەتىن، سونداي – اق باسقا دا تاڭعاجايىپ وسىمدىكتەر، تۇقىمى قۇرىپ جوعالۋعا اينالعان ىستىق بەلدەۋلى وسىمدىكتەردىڭ كەيبىر تۇرلەرى كەرەمەت كوركىمەن ەركىڭىزدى ەرىكسىز جاۋلايدى. سودان دا، تۇرعىلىقتى جۇرت ايتاتىن: «حاينانعا كەلدىم دەمە شيڭلۇڭعا كەپ، وسىمدىكتەر باقشاسىن كورمەي كەتسەڭ!» دەگەن ءسوز تەگىن ايتىلماپتى. باقشانىڭ شايىنان ءىشىپ، دەمىمىزدى باستىق.
كەشكە قاراي، زوميشين مەن نىعىمەتتەن باسقامىز «جاڭا عاسىر تياترحاناسىندا» تايلاند ەلىنەن كەلگەن «قىزىل كوركەمونەرشىلەردىڭ ءان – ءبي ساۋىق كەشىن» كوردىك. ادەبى دە باسقا، الەگى دە جەتەرلىك، اسىلگى جىنىس ءتابياتىنان وزگەرگەن، دۇنيەگە جايىلىپ، وزدەرىن «قىزىل كوركەمونەرشىلەر» اتاعان «ايەل» كونسەرتشىلەردىڭ مازمۇندىق استارى بىردەن ايپارالانىپ قالدى دا، مەنى وزىنە باۋراي المادى. بۇل دا - تەڭىز جاعالاۋىنداعى مەملەكەتتەردەن باسقا دا جەر شارىنىڭ ادامزاتى بار ءتورت بۇرىشىن شارلاعان، ەرتەڭگىگە كەتەر ىندەت ەكەنى بەلگىلى بولدى. اتام زاماننان بەرى جەتى اتاعا تولماي قىز الىسپايتىن قانى تازا قازاقتى بۇل جاعىنان دۇنيەنىڭ وزگە ۇلتتارى ۇلگى رەتىندە ۇستانۋعا لايىق دەپ سانايمىن.
قونالقامىز شيڭلۇڭ رايونىنداعى «شيڭلۇڭ كوك تەڭىز اراسانى قوناق ءۇيى». زوميشين ەكەۋمىز 1203 – ءنومىرلى جاتاققا ورنالاستىق. حايناننىڭ ىستىعىنداعى ءبىر كۇنگى ءجۇرىس زوميشين مىرزانى ابدەن شارشاتقان كورىنەدى، ەرتەمەن جۋىنىپ، ەرتەدەگى ساۋساۋدىڭ ساردارىنداي الاڭسىز ۇيىقتاپ جاتقانى اناۋ.
ەرتەڭىندە، حاينانداعى فىنجيەجوۋ ارالىنا باردىق. بىزبەن بىرگە قاتارعا تۇرىپ جاعالاۋدا كەمە كۇتكەن ساياحاتشىلار جەتەرلىك ەدى. قۇلجادان بارعان ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق تەكسەرۋ مەكەمەسىنىڭ ءبىر ءبولىم قىزمەتكەرلەرى دە وسىندا ەكەن، ولاردىڭ ىشىنەن ءوزىم ابدەن تانيتىن سەرىك توقتاسىن ۇلىمەن جىلى مەرەيمەن ءديدارلاستىم. وتباسىمەن تەلەفوندا حابارلاسقان الدە ءبىر ساپارلاسىمنىڭ «بۇگىن تاڭەرتەڭ قۇلجادا جەر سىلكىنىپتى» دەگەن ءسوزى ءبارىمىزدىڭ زارەمىزدى ۇشىردى. دەمدە ابىر – سابىر بوپ، ۇيلەرىمىزبەن جاعدايلاسىپ، ءوزدى – ءوزىمىز قوبىراسىپ قالدىق. سىلكىنىس جەرگىلىكتى ۋاقىت تاڭعى 6 دان 21 مينۋتتا كەلگەن، سىلكىنىس تولقىنىنىڭ قۇلجاعا ءبىرشاما كۇشتى اسەر ەتكەنى ءمالىم بولدى. مەنىڭ قۋانعانىم - ۇلىم نۇرەكەننىڭ داۋىسىن تەلەفوندا ەت قۇلاعىممەن ەستىگەنىم ەدى. قۇدايعا شۇكىر، ەل – جۇرت امان ەكەن، قۇلجادا سىلكىنگەنى راس بولعانىمەن، ءبىراق سىلكىنىس رايونى قۇلجانىڭ جاقىن ماڭايى بولۋى مۇمكىن دەگەن حابار الدىق.
فىنجيەجوۋ ەكولوگيالىق مادەني ساياحات دەمالىس رايونى – مەملەكەت بويىنشا 4A دارەجەلى كورىنىس رايونى. جاعالاۋدان كوز سالعاندا، بەينە قىرىنان ۇيىقتاپ جاتقان ارۋدان اۋمايدى، ونىسىنا قاراپ «حاس سۇلۋ ارالى» دەپ تە اتالادى ەكەن. مارجان، تەڭىز قيارى، كىرپى ءشوپ، تەڭىز جىلانى، تەڭىز تاسباقاسى سياقتى 10 نان اساتىن تەڭىز بالىقتارى تۇرلەرىنە قاراپ، تەڭىز تىرشىلىگى شالقىعان، اينالاسى كوك تۇنىق وسىناۋ تەڭىز ارالىن ءبىر ۇلكەن «تەڭىز – مۇحيت مۇراجايىنا» تەڭەسە بولعانداي. جەر كولەمى 400 مۋدان اسادى، تەڭىز دەڭگەيىنەن ەڭ بيىك بولعاندا 99 مەتر. دەمەك، ساياحات بازارى رەتىندە 2004 – جىلى 1 – مامىردان باستاپ رەسمي اشىلعان ارال.
تەڭىز ايدىنىنا شىعۋ ارمانىم – فىنجيەجوۋ ارالىندا ورىندالدى. نانحاي تەڭىزىنىڭ تولقىندارىنا ءمىنىپ، تەڭىزدىڭ ءتابيعاتىن شىنايى سەزىندىم. استىمداعى ماتورلى موتوم اقجال تولقىنداردان قارعىدى كەپ ارعىماقتاي. ءۇستىمدى تەڭىزدىڭ سۋى مالمانداي سۋلاپ، تامشىسىنىڭ اششى ءدامى تاڭدايىمدا قاپ قويدى. قىزمەتتەس كەلىنشەك چىن لين ەكەۋمىز اق قاپتال دەلفيندەرگە شاباق بالىقتاردان جەگىزىپ، مۇزداي جىلتىر ارقاسىن سيپادىق. ادەتتە كينودان عانا كورەتىن تۇلەندەر مەن ءىرى بالىقتاردى رەال تاماشالادىق.
ءتۇس الەتىنە جاقىن، ليڭشۇي وزەنى كوپىرىنەن ءوتىپ، مايمىلدار ارالىنا «ات شالدىردىق». جالعىز سىم ارقانمەن 4 ادامنان (جالپى سالماق 300 كيلوگرامنان اسپاۋى كەرەك) كەڭىستىكتە «ساندىق قوراپپەن» سىرعىپ، ەكى جوتادان اسىپ، «اقىلدى مايمىلدار ارالىنا» جەتتىك. وڭىمىز – تاۋ، سولىمىز - كوك شالقار ايدىن، استىمىز – جاتاعان ورمان، ال، تەڭىزدىڭ ءبىز جاق شەتى «سۋ ءۇستى تۇرعىن ۇيلەرى».
«اقىلدى مايمىلدار ارالى» - سانيا قالاسىنان 60 كيلومەتر الىس وڭىردەگى وڭتۇستىك شىعاناق جارتى ارالىنا ورنالاسىپتى. ءۇش جاعىن تەڭىز قورشاعان، AAAA مەملەكەت دارەجەلى، حاينان ولكەسى بويىنشا 10 ايگىلى ساياحات كورىنىس رايونىنىڭ ءبىرى ءارى دۇنيە جۇزىندەگى بىردەن – ءبىر ىستىق بەلدەۋلى تەڭىز ارالى سيپاتىندىق تابيعي قورعالاتىن رايون سانالادى ەكەن. ءتۇسىندىرۋشى بويجەتكەننىڭ ايتۋىنشا، وسىندا «مەملەكەت بويىنشا 2 – ورىندا قورعالاتىن جابايى حايۋانات - كىشكەنە مايمىلداردىڭ 1500 دەن استامى بۇرىنعىداعىداي تابيعي ەكولوگيالىق ورتادا الاڭسىز تىرشىلىك ەتۋدە» دەيدى. وسىندا، الماتىنىڭ ارۋلارى مەن قاراعاندى قالاسىنىڭ قازاقتارى دا ءجۇر ەكەن، ولارمەن ارينە قازاقشا شۇيىركەلەستىم.
كىرە بەرىسىنە «اقىلدى مايمىلدىڭ» ۇلكەيتىلگەن ءمۇسىنى ورناتىلعان. حانزۋشا، اعىلشىنشا جازىلعان مۇسىنگە تۇسىنىكتەمەگە نازار اۋداردىم. بۇل امەريكالىق كاپيتاليست حامي دوكتوردىڭ ايگىلى پرولەتاريات توڭكەرىسىنىڭ كوسەمى لەنينگە ۇسىنعان «اقىلدى مايمىلدىڭ قولا ءمۇسىنى» ەكەن. ادام ءتارىزدى ءبىر مايمىل دارۆيننىڭ «ورگانيزمدەردىڭ بىرتىندەپ دامۋى نازارياسى» كىتابىنىڭ ۇستىنە وتىرىپ اپ، قولىنداعى ادامزاتتىڭ باس سۇيەگىنە تەسىلە قاراۋدا. ول بەينە ادامدارعا: «ادامزات بەيبىت قاتار ءومىر ءسۇرۋدى ۇيرەنىپ، ءتابيعات زاڭىنا قۇرمەت ەتۋى كەرەك. ويتپەگەندە، ءوزىنىڭ وسكەلەڭ دامۋ مادەنيەتىنەن تابيعي تۇردە ايرىلىپ قانا قويماي، تۇبىندە ءوزى دە قۇرىپ جوعالادى!» دەپ ەسكەرتىپ تۇرعانداي. وسىندايدا كوپكە ۇعىنىقتى بولۋعا كەرەك جاعدايدى دا ايتا وتىرايىن، اللا تاعالا تاراپىنان مۇحاممەد مۇستافا پايعامبارىمىزعا قاسيەتتى قۇران ۋاحي ەتىلمەي تۇرىپ، قازاق ەلى كوك اسپاندى، ءوز حاق ءتاڭىرىن ەرتە تانىعان حالىق! ادامزاتتىڭ قازىرگى وسكەن دۇنيە تانىمى دارۆيننىڭ «ادام بالاسى مايمىلدان جاراتىلعان» دەگەن فيلوسوفياسىنىڭ ەسكىرگەنىن بىلەدى. ءبىز ادامدار مايمىلدارعا، ارينە، تابيعات تۇرعىسىندا قۇرمەتپەن قاراۋىمىزعا تۋرا كەلەدى.
ساپارلاستارىمىزدى 10 داي «اقىلدى مايمىل» قولدارىنا ءار ءتۇستى تۋ ۇستاپ ءتىزىلىپ قارسى الدى. مايمىلدارمەن امانداسىپ، ولارمەن ارالاسىپ سۋرەتكە تۇستىك. مىڭ بۇرالىپ وسكەن ايداعار اعاشتار مايمىلدارعا تاماشا ورتا كوركەمدەپ تۇرعانى بەلگىلى. «اقىلدى مايمىلدار ارالىنداعى» نەشە الۋان مايمىلداردىڭ قىزىقتى تەاتر ويىنى كۇندە كەلەتىن نەشە مىڭداعان ساياحاتشىلاردى كۇلكىگە كەنەلتىپ قايتارۋدا ەكەن!
مياۋزۋلاردىڭ مادەنيەت كورمە سارايىن ەكسكۋرسيالاعانىمىزدا، ولاردىڭ بايىرعى اتا – بابالارىنان بەرى تۇتىنعان استىق قوياتىن قامبالارىن كوردىك. قازاقتىڭ بوز ۇيلەرىندەي اينالاسى كەرەگە پىشىندەس دوڭگەلەك، توبەسىنە قاراساڭ ءشوپ كۇركەگە ۇقساس. بىلاي قاراعانعا، قۇددى بايىرعى كوشپەلى مالشى تايپاسى سانالاتىن، تۇراقتى ۇيلەرى بولمايتىن، سۋ جانە جاراتىلىستىق جايىلىم جاعدايىنا قاراي كوشىپ – قونىپ جۇرەتىن، ۋگاندانىڭ مبارارا دەگەن جەرىندەگى باشيما تايپاسىنىڭ دا ەرەكشە جاسالعان ءشوپ كۇركەلەرىنە دە ۇقسايتىنداي ەكەن. نەگىزگى ديقانشىلىعى جاعىندا، مياۋزۋلار كۇرىش، بورمي، قوناق، ءبيداي، ماقتا، تەمەكى، سارباس قىشى، مايلى تۇڭ اعاشى سياقتىلاردى ەگۋمەن شۇعىلدانادى.
مياۋزۋ مادەنيەت كورمە سارايىنان ءبىزدىڭ بىلگەنىمىز: مياۋزۋ ۇلتى – جۇڭحۋانىڭ تاريحى ەڭ بايىرعى ۇلتتارىنىڭ ءبىرى ءارى جۇڭگوداعى ۇلتتىق بوگەنايى بولەك حالىقارالىق سيپاتتى ۇلت. جانە دە، مياۋزۋلار ۆەتنام، تايلاند، لاۋوس، سونداي – اق ەۆروپادا، امەريكا سياقتى مەملەكەتتەرگى كەيبىر رايونداردا تىرشىلىك ەتەدى. 2000 – جىلعى ساناققا نەگىزدەلگەندە، مياۋزۋلاردىڭ جالپى جان سانى 8 ميلليون 940 مىڭ 116 ادام. جۋاڭزۋ، مانزۋ، حۇيزۋلاردان قالسا، جۇڭگوداعى از ساندى ۇلتتار جان سانى قاتارىنان 4 – ورىندى يەلەيدى. حاينانداعى مياۋزۋلاردىڭ جان سانى 11 مىڭ 715 بولىپ، بۇل سان تۇتاس جۇڭگوداعى مياۋزۋلاردىڭ %0.13 ىن ۇستايدى. مياۋزۋلار نەگىزىنەن ەلىمىزدىڭ گۇيجوۋ، حۋنان، يۇننان، حۋبەي، حاينان، گۋاڭشي سياقتى ولكەلەرىنە تارالعان. مياۋزۋدىڭ 5000 جىلدان اسا تاريحى بار ەكەنى جازبادا قاتتالعان. ءتىلى بار، ءبىراق جازۋى جوعالعان ۇلت. ءان – بيگە جانى قۇمار حالىق، قامىس سىبىزعى – وسى ۇلتتىڭ ۋاكىلدىك سيپاتتى مۋزيكا اسپابى سانالادى.
مياۋزۋ - ايقىن ۇلتتىق ەرەكشەلىككە يە كيىم ۇلگىلەرى بار، ءوزى جاساعان ءتابيعات ورتاسىنا لايىق كوركەم ۇلت. اعاششىلىق، تەمىرشىلىك، ەگىنشىلىك، مال شارۋاشىلىق، بالىقشىلىق، توقىماشىلىق، شيپاگەرلىك، زەرگەرلىك، ءبار - ءبارى مياۋزۋلاردىڭ مادەنيەتىن قۇرايدى. ولاردىڭ قولونەرى مەن اسەمونەرىنىڭ الۋان ۇلگىلەرىن دە كوزبەن كورىپ كوزايىم بولدىق. مياۋزۋلاردىڭ كەيبىر وزىق مادەنيەتى دە قازاق ۇلتىنىڭ شەكسىز مادەنيەتى سياقتى ادامزات مادەنيەتى جاۋھارلارىنا ورتاق ۇلەس بولىپ قوسىلادى دەر ەدىك.
مياۋزۋدىڭ قىز – جىگىتتەرى بىزگە پەردەسى شوپپەن تارتىلعان ۇيلەرىنىڭ الدىندا ارنايى كونسەرت نومىرلەرىن قويدى. ۇلتتىق اندەرىن شىرقاپ، بيلەرىن بيلەدى. كوزىمىزبەن كورىپ، قولىمىزبەن ۇستاعان مىنا ءبىر ەرەكشە ءىستى ايتپاي كەتۋىمە بولماس: مياۋزۋ جىگىتى ءتورت شاعى بار ءتورتبۇرىشتى ۇلكەن اعاش كىرشىنى ورتاعا العىزدى. ونىڭ ءىشى تولعان اينەكتىڭ سىنىقتارى ەدى. سوعان جالاڭاياق سەكىرىپ ءتۇسىپ، ۇستىندە اۋدەمگە دەيىن سەكىرىپ – قارعىپ بيلەپ، اينەك پارشالارىنىڭ تۋ – تالاقايىن شىعاردى. اينەك سىنىقتارى اعاش كىرشىنىڭ سىرتىنا دا شاشىلىپ قالدى. سەكىرىپ جەرگە تۇسكەندە بايقادىق، اينەكتەردىڭ ەت تابانىنا اسەرى بولماپتى. باشپايلارىنىڭ اراسىنا تۇرىپ قالعان اينەكتەردى ءبىر – بىرلەپ تەرىپ لاقتىرىپ تاستادى. ماعان مىنالار تاعى سەنبەي وتىر ما دەگەندەي، بوس اينەك بوتەلكەنىڭ بىرەۋىن كىرشىگە شاققىزىپ، ىشىمىزدەن ليۋ چۇنشيڭدى شاقىرىپ، ونى جوتاسىنا كوتەرىپ تۇرىپ، اعاش كىرشىنىڭ ىشىندەگى اينەكتىڭ شاعىندىلارىن جالاڭاياعىمەن سىپىرىپ، شيىرىپ ءۇيىپ نەمەسە تىكەسىنەن تەپكىلەدى. تابانى قاناي ما دەدىك، ءبارىبىر ەشتەڭە سەزگەن جوق. ونى ءبىز ىشتەي «دۇنيەدەگى ەرەكشە ادام» قاتارىنا جاتقىزدىق.
كەشكە قاراي، سانيا قالاسىنداعى «دۇڭشىن ساۋدا قوناقجايىنا» كەلىپ تۇستىك. زوميشين ەكەۋمىز 306A – ءنومىرلى ۇيگە ورنالاستىق. ءبىر كۇنگىدەن ءبىر كۇنگى قوناق ءۇيىمىز تازا، رەتتى بولۋدا. تەڭىزدىڭ جاعاسىندا بولعان سوڭ با، سانيا شاڭ – توزاڭسىز ەكەن. مەنەن حانزۋ جىگىتتەر «ولەڭ جازىلىپ جاتىر ما؟» دەپ سۇراپ قويادى. حايناندىق جول باستاۋشى امي قارىنداس تا مەنى ءبىرىنشى كۇننەن – اق «اقىن اعا!» دەپ اتاپ كەتتى. بارىنە راحمەت!
كەشكىسىن، جاتاقتىڭ استىنداعى ەرەن بازارىنان قازاقشا توراپقا شىعىپ، كۇمىس كومەي ءانشى حاميت ىسقاق ۇلىنىڭ ۇرىمجىدە 31 – قازان كۇنى جەرگىلىكتى ۋاقىت 12:40 ساعاتتا قايتىس بولعانىن وقىپ مۇڭايدىم. دۇعانى توراپتا جاسادىم. قازىر، ساپار ەستەلىگىن ۇيدە جازىپ وتىرمىن عوي. مىنە تابىلدى، حاميت اعانىڭ ماعان جازىپ بەرگەن قولتاڭباسى: «باۋىرىم، نە قىلساڭ دا ەر ەكەنسىڭ! كورگەيسىڭ ەرلىگىڭنىڭ بەرەكەسىن. اعاڭ – قازاق جاۋىنگەرى حاميت ىسقاق ۇلى. 2003. 07. 22». سانامالاپ كورسەم، 8 جىلدىڭ الدىندا قۇلجادا تانىسىپپىن. تۇڭعىش كورۋىم وسى مارتە. ءاسىلى، ىزدەگەنىم – بالاپان ءارىپجان ۇلى رابات بولاتىن. باكەڭ «ىلە كەشى گازەتى مەكەمەسىنىڭ قارسىسىنداعى قوناق ۇيدەمىن» دەگەن سوڭ، اسىعىس جەتكەم. باكەڭ مەن حاميت اعا ءبىر جاتاقتا ەكەن. تەلەفوندا عانا بولماسا، بەكەڭ اعامەن دە جۇزدەسۋىم - وسى جولى. باكەڭ ەكەۋمىز بۇرناعى تانىستارداي اڭقىلداي امانداسا كەپ قۇشاق ايقاستىرا كەتتىك. حاميت اعامەن دە بىردەن ءتوس ءتۇيىستىردىم. حاميت اعا سىرتىنان كورگەنگە توڭ سياقتى جىبىمەيتىندەي سۋىق كورىنگەنىمەن، اڭگىمەلەسە كەلە، «اۋزىن اشسا جۇرەگى كورىنگەن» مىڭ بولعىر جاقسى اعانىڭ ءوزى، ونەردىڭ ءوز ادامى ەكەنىن ءبىلىپ، مەن و كىسىمەن تەز ىشتەسىپ كەتتىم. ول كۇنى اعالار ءان سالعاندا، مەن ولەڭدەر وقىعامىن. بۇگىندەرى ءبىز دە مىنەكي «پاتشانىڭ جاسىنا» كەلىپ ۇلگىرىپپىز. قازاقتىڭ اسقاق داۋىستى ءانشىسىنىڭ، ءوزىن «قازاق جاۋىنگەرى» دەپ جازعانى شىن ءسوز ەمەس پە؟!
قوناق ءۇيدىڭ گازەت قوندىرعىسىنان ەكى گازەتتى شولىپ كورگەن بولدىم. 30 بەتتىك شاعىن «ەرەكشە سۋرەتتەر گازەتى» («特画报») مەن 28 بەتتىك «فۋگۇڭيىڭ قۇلاقتاندىرۋلارى» («蒲公英广告») گازەتى. ادىرىسىنە قارادىم: الدىڭعىسى – حايكوۋدان، سوڭعىسى – سانيادان شىعادى. ەكى گازەت تە اتى زاتىنا ساي ەرەكشە سۋرەتتەر مەن تازا قۇلاقتاندىرۋلاردان تۇرادى ەكەن.
2 – قاراشا. سانيانىڭ تاڭەرتەڭى. كۇندەگى ادەتىمىزشە، تاڭعى 7 دە بۇگىنگى ساپارىمىزعا اتتاندىق. اۋەلى، «كوبەلەكتەر كورگىزبەسىن» ارالاپ، كوبەلەكتەردىڭ تۇستىسىمەن دە، جاپپاسىمەن دە تانىستىق. تورتكيل دۇنيەنىڭ بۇرىشىنان كوبەلەكتەردى مۇندا جيىپ الۋدىڭ دا ءمانى بولەك، مازمۇنى جاڭا. «اقىلدى مايمىلدار ارالى» دەمەكشى، بۇل دا «كوركەم كوبەلەكتەر باقشاسى» دەرلىك. كورگىزبەگە كىرمەستەن – اق، سىرتتا شارىقتاپ جۇرگەن الۋان كوبەلەك – اق بىردەن قىزىقتىرىپ، باقىتتى بالالىق شاعىمنىڭ بالعىن بەتتەرىن كوز الدىمدا كەستەلەپ، اقسۋ دەگەن اۋىلىما الىپ ۇشتى قيالىم.
ەڭ اۋەلى، «كوبەلەكتەر كورگىزبەسىندە» جازىلعان كوبەلەك تۋرالى اڭىزدى وقۋشىلارىم بىلمەك كەرەك! بىزگە دەيىنگى 65 ميلليون جىلدىڭ الدىندا، ەكولوگيالىق ورتا كۇرت وزگەرىپ، سول كەزدەگى جەر بەتىنىڭ قوجاسى، ارعى زامانداعى جورعالاۋشى جانۋار دينوزاۆرلار قۇرىپ – جوعالۋ كىرىپتارلىعىنا قاراي بەتتەپ، ونىڭ ورنىن قۇستار دۇنيەسى باسىپ، قۇستار الەمى جەر شارىنا بيلىك جۇرگىزە باستاپتى. ەندى قۇستارمەن ارادا ۇساق ناسەكومدار ءوزارا جاۋىعىپ كەتەدى. يگى جاقسىلىقتىڭ نىشانى – انا سامۇرىق دۇنيەدەگى قۇستاردىڭ پاتشاسى بولىپ سايلانادى. ونىڭ كوڭىلدى كۇندەرى توعىز باستى ەركەك سامۇرۇقپەن بىرگە شات – شادىمانعا تولى ءوتىپ جاتقان سياقتانادى. ءبىراق تا، دۇنيەنى بىرتە – بىرتە قانپەزەرلىك جايلاپ، ۇنەمى سۇرقيالىقتىڭ تەرىس جولى كولدەنەڭدەپ، قاۋىم جۇرت ازاپ پەن قاسىرەتتىڭ تەڭىزىنە باتا بەرەدى... سامۇرۇق پاتشا «تابيعاتتى قۇتقارىپ، ءومىردى ولىمنەن اراشالاۋ» ءۇشىن، ءوزى لاۋلاعان قىزىل ءورتتىڭ ىشىندە شىداس بەرەدى. بىردە، الەي – دۇلەي بوران سوعىپ، وسىدان بارىپ انا - سامۇرۇقتىڭ كورىكتى ءتۇستى قاۋىرسىن ۇلپالارى اسپانعا قالىقتاي كوتەرىلىپ، تۇتاس كەڭىستىكتى جاۋىپ قالىپتى. دەنەسى كۇيىپ، كۇلگە اينالىپتى. اسپاندا جاسىن ويناپ، الدە نەندەي ءبىر قۋاتتى نۇردىڭ اياسىندا سامۇرۇق ماڭگىلىك ءبىر بەلگىسىز الەمگە ساپار السا كەرەك. سامۇرۇقتىڭ جۇندەرى باياۋ قالقىپ جەرگە ءتۇسىپ، بۇتاقتاردىڭ بۇرتىكتەرىنە، جاپىراقتاردىڭ الاقاندارىنا كەپ قونىپ، سامۇرۇق قاۋىرسىنى ءتۇستى ادەمى گۇلدەرگە اينالىپ، جەر شارىنا كوڭىلدىلىك كوكتەمى قايتا ورنايدى. سامۇرۇق مامىقتارى ورمەلەپ جۇرگەن ۇساق جاندىكتەردىڭ ۇستىنە قوناقتاپ، ناسەكومدار دەمدە نەشە الۋان كوبەلەكتەرگە اينالىپ، اۋادا سامعاپ بيگە باسادى. ءسويتىپ، ءبىزدىڭ دوسىمىز مىنا كوبەلەكتەر سونداعى انا - سامۇرۇقتىڭ قاناتىنان پايدا بولعان ەكەن. دەمەك، ادامدار كوبەلەكتى كورسە كوركەمدىكتەن ءلاززاتتانادى. كوبەلەك - ءومىردى سۇيۋگە شابىتتاندىرادى. تابيعاتتى ايالاپ، جەر – انانى بىرگە قورعاۋعا نازىكتىگىمەن شاقىرادى. اڭىزداردا ايتىلۋىنداي، اقىندار كوبەلەكتەردى كورسە «قاناتتى گۇلدەر» دەيدى. وسى كورگىزبەدە رەڭدى كوبەلەكتەر مەن تاڭعاجايىپ ناسەكومداردان 500 تۇرلىدەن استامى كورسەتىلگەن ەكەن.
ال وسىدان سوڭ، (SEA SHELL MUSEUM) «ۇلۋ سارايىن» كوزدەن كەشىرگەندە ەستۋىمىز، ۇلۋدىڭ ءتۇرىنىڭ ءوزى 10 مىڭنان اساتىنىن بىلدىك. بۇدان شىعىپ، دادۇڭحايدا (大东海) سەرۋەندەدىك.
زوميشىن مىرزا ەكەۋمىز كۇندىزگى ىستەرىمىزدى كەشتە جاتاقتا قورتىندىلاپ ارى – بەرى اڭگىمەلەستىك تە، ورتالىقتىڭ مەملەكەتتىك – حالىقارالىق حابارلاردى تاراتاتىن ۋاقىتىن تۋرالاپ، تەلەۆيزوردى اشتىق. ىلەدەگى جەر سىلكىنىسى تۋرالى شينحۋا اگەنتىگىنىڭ حابارىن دا بۇگىن بىرنەشە رەت قايتالاپ تاراتتى. جاعدايى بىلاي ەكەن: 1 – قاراشا كۇنى ساعات 8 دەن 21 مينۋت وتكەندە، ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ قۇلجا اۋدانى مەن توعىزتاراۋ اۋدانى شەكاراسىندا 6.6 بال جەر سىلكىنگەن. سول كۇنى ساعات 11 دە مەملەكەتتىك اپات زاردابىن جەڭىلدەتۋ كوميتەتى، حالىق ىستەرى مينيسترلىكتەرى قىزمەت گرۋپپالارىن دەرەۋ اپات تۋىلعان رايوندارعا جىبەرگەن. ەرتەسىندە، حالىق ىستەرى مينيسترلىگى ورتالىقتىڭ ۇرىمجىدەگى اپاتتان قۇتقارۋ بۇيىمدارى قامباسىنان اپاتتى رايونعا كەڭدىگى 20 شارشى مەترلىك 2 مىڭ شاتىر، 3000 جينامالى توسەك، 10 مىڭ ماقتالى كورپە جانە 10 مىڭ ماقتالى شاپان جىبەرىپ، اپاتقا ۇشىراعان رايونداعى حالىقتىڭ تۇرمىسىن ۋاقىتشا قامتاماسىزداندىرعان.
جوعارىداعىعا تولىقتاما مالىمەت قوسساق، 2 – قاراشا ساعات 23 كە دەيىن 143 مىڭ 845 ادام اپاتقا ۇشىراپ، 2453 ءۇي قۇلاپ، 63 مىڭ 558 ءۇي بۇلىنگەن. اپات تۋدىرعان تىكەلەي ەكونوميكالىق زيان 357 ميلليون 506 مىڭ يۋانعا جەتكەن. اپاتتان قۇتقارۋعا اۆتونوميالى رايون 10 ميلليون يۋان قارجى بوساتقان.
حايناننىڭ تاعى ءبىر اتى – چيۇڭ (琼). اساۋ تولقىننىڭ جاعاسىندا وسكەندىكتەن، حايناندىقتاردىڭ كوڭىلدەرى شالقار، جاندارى ءبيازى، ىشكى رۋحاني الەمى تەرەڭ ەكەن. اسقاقتاۋشىلىقتان گورى كىشى پەيىلدىلىككە بەيىم. ءار ۇلتتى قۇرمەتتەپ تۇرادى. ءار قيىرداعى مەملەكەتتەردەن دە ءار ءتۇرلى ۇلت ۋاكىلدەرى كۇنىنە نەشە ون مىڭداپ ساياحاتتاپ قۇيىلىپ كەلىپ جاتاتىن بولعان سوڭ دا، حايناندىقتار «ادام» دەگەن ءبىر عانا اتاۋمەن ويلايدى ەكەن. مۇنى، 3 – قاراشا كۇنى تەڭىزدىڭ قولتىعىندا 2 ساعات سەرۋەندەگەندە نەعۇرلىم ءتۇسىندىم. مۇسىلمانداردى قۇرمەتتەپ، سانيادا جولعا تۋرا كەلىپ قالعان مۇسىلمانداردىڭ بەيىتىن بۇزباي، ونى قايتا قورشاپ، جول اينالىپ وتكەنىنە دە كۋا بولدىق.
تەڭىز جاعاسىنداعى ءداۋ تاستار بەينە جازۋشى ورالحان بوكەيەۆ ايتقانداي، «قۇرلىققا دا، تەڭىزگە دە ءتانبىز!» دەگەندەي ورنىندا مۇندالايدى. ءار 10 مينۋتتا توبەمىزدەن ءبىر ۇشاق ۇشىپ وتۋدە. قايىق ءبىر ادامعا 50 يۋاننان تەڭىزدىڭ اۋدەم ارالىعىنداعى قازاقتاردىڭ تەڭىندەي بوپ تەڭكيىپ جاتقان «ماحاببات تاسىنا» قاتىناسۋدا.
مەجەلى ۋاقىتتا تەڭىز قولتىعىنان ءبارىمىز قايتىپ ورالىپ، مەملەكەتتىك A5 دارەجەلى «سانيا نانشان مادەني ساياحات رايونىنا» باردىق. بۇل - حايناننىڭ تاۋلى ءوڭىرى. مۇنىمەن ىلەنىڭ كۇنەسىندەگى AAAAA مەملەكەت دارەجەلى نارات ساياحات كورىنىس رايونىن ويشا سالىستىرۋدامىن. ءتارتىپ جوباسى، ورتا تازالىعى، ساياحات مادەنيەتى نارات ساياجايىنان كوپ وزىق ەكەنى كورىنىپ تۇر.
سانيانىڭ نانشان تاۋىن بۇتحانالارىنىڭ مولدىعىنا قاراپ «بۇددانىڭ سەنترى» دەسە بولعانداي. بۇددا تاعىلىماتىن ۇستانعان بۇدداشىلدار مەن بۇددانىڭ ءمۇريتتەرى مۇندا بۇرحان «قۇدايلارىنا» عيبادات ەتىپ، بۇددا مۋزيكا سازى ەستىلىپ تۇراتىن مەكەن ەكەن. وسى نانشان تاۋىندا، جاساندى كولشىكتەگى بالىقتار مەن تاسباقالارعا ناننىڭ ءۇگىندى ۇساعىن شاشىپ بەرىپ، سونى قىزىقتاپ وتىرىپ، وي ويلادىم. ءيا! قۇداي - ءبىر، اسپان دا – ءبىر، جەر دە – ورتاق. دىندەرىمىز – بولەك، ءبىراق، بارلىق ادام بالاسى – ءبىر ادام مەن ءبىر انادان جارالعان. قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ تاريحتا بۇرىن – سوڭدى بولماعان، ەرەكشە وقيعا سانالاتىن، دۇنيەنىڭ تۇكپىر – تۇكپىرىنەن كەلگەن 17 ءدىن دەلەگەتسيالارى قاتىناسقان، «الەمدىك ۇلتتىق دىندەر سيەزىن» 2003 – جىلى استانا قالاسىندا تۇڭعىش مارتە ۇيىمداستىردى. وندا، «جەر بەتىندە بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋ – بارلىق دىندەردىڭ مىندەتى» جانە «ءدىن ءتىلى – ءتالىم ءتىلى» ەكەنىن؛ «ءدىني ىنتىماقتاستىق ارقىلى بۇكىل الەمدە ءوزارا تۇسىنىستىك ورناتۋمەن، ءبىز ءبىر – ءبىرىمىزدى سۇيۋگە قۇلشىنا الاتىندىعىمىزدى»؛ «عىلىمنىڭ – قيراتۋ قۇرالىنا اينالعانىن، ونى تەك دىندەر ارقىلى قۇتقارۋعا بولاتىنىن»؛ «جاھاندىق جاڭجالدار مەن سوعىستار ءبىزدىڭ ءبىر – ءبىرىمىزدى قۇرمەتتەمەۋىمىزدەن تۋىنداپ جاتقانىن»، «ساياسي قايراتكەرلەر الەمدىك ءدىن باسىلارىمەن سەلبەسە وتىرىپ، بەيبىتشىلىك – قۇداي تىلەگى ەكەنىن شىنايى دالەلدەۋىمىز كەرەكتىگىن، ايتپەگەندە تەرروريزم ادامزاتقا حاۋىپ توندىرەتىندىگى» ورتاعا قويىلعان بولاتىن. بۇل – حالىقارادا «الەمدىك دىندەردىڭ ءبىرىنشى سيەزى» اتالدى. ەندى بىلگەندە، مۇنداي يگىلىكتى شاراعا بارۋ –نازاربايەۆتىڭ تۇتاس ادامزاتتىڭ قامىن كۇيتتەگەن، جەرشارىلانعان ەرەسەن پاراساتتى پايىمى ەكەن. ءوز باسىم سونى بۇگىن شىنايى تۇسىنگەندەيمىن.
«بۇدديزم تاۋىنان» شىققان سوڭ، «كۆارتس كورگىزبەسىنە» بارىپ، اق كۆارتس ، سارى كۆارتس، سۇرعىلت كۆارتس، كۇلگىن كۆارتس دەگەن سياقتى كۆارتستىڭ ءتۇر – تۇرىمەن دە تانىسىپ قايتتىق.
سانياداعى ساياحاتتىڭ دامۋى ەرەكشە بولعانى سونشا، تاۋارىمەن دەرلىك تانىستىرىپ بولعان سوڭ، قايتار جولىڭىزدا بازارىنا كىرگىزەدى دە جىبەرەدى. كىرە بەرىستە زاتتىڭ قىمباتى قويىلادى، ءا دەگەندە اقشاڭىزدى سوعان جۇمساپ قوياسىز. ىشىنە ەنگەن سايىن جاڭاعى تاۋارىڭىز الۋان فورماعا ۇساقتالىپ، كىشىرەيتىلىپ قوراپتالىپ، الدە قالتالانىپ، ارزان باعامەن ساتىلادى. ساياحات رايوندارىنداعى ۇقساس زاتتىڭ باعاسى ەرەن بازارلارىنداعى باعادان ءبىر جارىم ەسەگە جۋىق قىمباتقا تۇرادى. ال، ساياحاتتاۋشىلارعا تۇراقتى باعانى حاينان زات باعا مەكەمەسى بەلگىلەگەندىكتەن، ول باعانى كەلسە - كەلمەس وسىرۋگە تيىم سالىنعان.
حايناندا اعاش جەمىستەرىنىڭ الۋان ءتۇرى ساتىلادى. ءدامدى، شىرىندى، تابيعيلىعىمەن باۋرايدى. بانان دا وسىندا وسەدى. سانيادا باناننىڭ ءبىر جىڭىن 4 سومنان ساتادى، قۇلجاداعى كيلوگرامى 7 سوم باعامەن نەگىزىنەن ۇقساس. ءبىز باناندى «شياڭجياۋ» (香蕉) دەسەك، حايناندا «باجياۋ» (芭蕉) دەيدى. «شياڭجياۋ» دەسەڭىز دە ولار ۇعا بەرەدى. بىلايشا ايتقاندا، باجياۋ – ءبىزدىڭ شياڭجياۋدىڭ كىشكەنەسى دەرلىك.
سانيادا وسى جىلدىڭ (2011) 1 – قىركۇيەگىنەن باستاپ، كوشە تاكسيلەرى كيلومەترىنە 8 يۋاننان (قۇلجادا كيلومەترىنە 5 يۋاننان) الا باستاعان. بەلگىلەمە سولاي بەلگىلەنگەن. ال، ماشينا جانار مايى مۇندا ىلەدەن 3 يۋان قىمبات. بۇل باعا سانيانىڭ قازىرگى دامۋىمەن قاراعاندا، جانە دە ارزان دەپ بىلدىك. اسىرەسە، سانيانىڭ سوڭعى 10 جىلداعى دامۋى تەز ەكەن.
حۇيزۋلار اشقان «لانجوۋ نيۋرۋميان» اسحاناسىن دادۇڭحايدىڭ ماڭايىنان كورگەمىن. كەشە كولىكتە باراتىپ، «مۇقام» رەسترونىنىڭ ورنىن دا مولشەرلەپ العامىز. تاڭەرتەڭ ۇيعىر بالا كوشەدە نان ساتىپ جۇرگەن. سانيادا شينجياڭ ساعات 4 تە كادىمگىدەي قاس قارايىپ قالادى. كەشكە جاقىن «مۇقامعا» بارىپ 30 يۋانعا «قۇلجانىڭ لاعمانىن» جەدىم. بۇل – استانا مەن الماتىنىڭ لاعمانىنا بارابار باعا. قالادان سانيا شىعاناعىنا قاراي 5 كيلومەتر جەردە - تەڭىز. تەڭىزدىڭ تۇنگى كورىنىسىن كورگىم كەپ، جالعىز ءوزىم سولاي كەتتىم.
ولەڭدەرىمدى حايناننىڭ ادەبي باسىلىمدارىنىڭ بىرىنە جاريالاۋعا بەرىپ كەتسەم دەگەن ويىم ورىندالمادى. ەسەسىنە، «حاينان قايىرمالارى» دەگەن اتپەن جەتى سيكيل ولەڭ جازدىم. تاڭەرتەڭ ساعات 6 دا جاتاقتان اتتانامىز. اللا بۇيىرسا، 50 :9 ساعاتتا سانيادان كوككە كوتەرىلەمىز!
ەرتەڭگىلىكتە سانيا اۋەجايىندا اۋا رايىن كورەيىن دەپ 10 مينۋتتىق تەگىن توراپقا شىقتىم. سانيا ℃31 ～ 23، ءۇرىمجى ℃2 ～ 4، قۇلجا ℃2 ～ 12. سىچۋان اۆياتسيا بيكەشتەرى بىزگە km6000 ۇشقاندا km600 لىك جولعا اقى الىنبايتىن تيىمدىلىك كارتوچكاسىن تاراتتى. ارينە، ۇرىمجىدەن كەلگەنىمىزدى – قايتقانىمىزدى ەسەپتەگەندە، 10 مىڭ km گە جۋىقتار ەدى دە، يگىلىكتەنەر ەدىك. بۇدان كەيىنگە بولادى.
سونىمەن، 8759U3 – ءنومىرلى ۇشاق، A13 ورىندىق. «كوركەم سانيا، مۇنداي جەر قايدا!» دەر ەدى، ەگەر مەنىڭ ورنىمدا تۋعان جەرى سانيالىق ءبىر ازامات وتىرعان بولسا. حوش بول، ارۋ سانيا! حوش بول، حاينان! ارناڭدا القىنا بەر، اساۋ نانحاي!
ۇشاقتىڭ تەرەزەسىنەن تومەنگە قارايمىن، قۇددى قاسات قارلاردىڭ ۇستىندە ءجۇزىپ بارا جاتقاندايمىز. ءبىز 2 ساعات دەگەندە چۇڭچيڭ جياڭبەي حالىقارالىق اۋەجايىنا قونىپ، وندا جارىم ساعات ايالداپ، سوسىن ۇرىمجىگە باعىت الدىق.
48 بەتتەن تۇراتىن تەگىن «چۇڭچيڭ ۋاقىت گازەتىن» شولىپ كورگەن بولدىم. ۇلتتار باسپاسى جاعىنان بيىل (2011) ناۋرىزدا باسىلعان، جەتىسۋدىڭ باس اقىنى، مۇقاڭنىڭ جارىسا ولەڭ جازعان ءىنىسى، قاراسازدىق ەركىن ءىبىتانوۆتىڭ (مارقۇمنىڭ اتى – ءجونىن كىتاپتا «ەركىن ءىبىتاي» دەپ، ءبىز جاقتاعى باسپا اعات جازىپ جىبەرگەن – ن.ءا) مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ بيىل شىلدەدە حالىقارالىق دەڭگەيدە وتكەن 80 جىلدىق مەرەيتويىنا ەسكەرتكىش رەتىندە جازعان «حانتاڭىرى، قايداسىڭ؟» اتتى ولەڭ كىتابىن وقي باستادىم. مۇقاڭ تويىنا قازاقستاندى قامتىعاندا ونعا جۋىق مەملەكەتتەن 800 گە جاقىن قۇرمەتتى قوناق شاقىرىلعان ەدى، سونىڭ ءبىرى رەتىندە مەرەيتويدى ۇيىمداستىرۋ كوميتەتى مەن قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ارنايى شاقىرۋىمەن مەن دە قاتىناسىپ قايتقامىن. 3 مىڭ حالىق سانى بار قاراسازعا 7 مىڭ قوناق كەلدى. قاراسازدان ارى 45 كيلومەتر شالكودە جايلاۋىنا 100 مىڭداي جۇرتشىلىق جينالدى. سوندىقتان دا ۇيدەن وسىلاي شىعاردا، مىنا كىتاپتى «جولدا وقيمىن عوي» دەگەن ويمەن ادەيى سومكاما سالىپ اكەتكەم. پرولوگ پەن ەپيلوگىن قوسپاعاندا، كىتاپ 20 تاراۋدان، 3 بولىمنەن تۇراتىن ەدى: ءبىرىنشى ءبولىمى، «قاسىرەتتى جاستانعان ۇل»؛ ەكىنشى ءبولىمى، «قاراسازدا باستالعان جىر»؛ ءۇشىنشى ءبولىمى، «استانادا اسپانداپ ءجۇر».
اق سۇڭقار ۇشىپ كەلەدى. ءوز ويىڭمەن بولساڭ باسىڭا كەيدە نە كەلمەيدى. شەرحان مۇرتازانىڭ 808 بەتتەن تۇراتىن «اقىندار مەن اكىمدەر» دەگەن كىتابىنان نۇرسۇلتان نازاربايەۆپەن سۇحباتىن وقىعانىمنان ەسىمدە قالۋىنشا، پرەزيدەنت ءبىر جىلدا (1991) اۋەدە 382 ساعات ۇشقان ەكەن. سونىڭ 185 ساعاتىن تۇندەلەتىپ ۇشىپتى. ەگەر، ۇشقىشتار جىلىنا 300 ساعات ۇشسا، ەكى جىلعى ەڭبەكاقىسى بەرىلەدى ەكەن. نەگە دەگەندە، 10 مىڭ دا 11 مىڭ مەتر بيىكتىكتە رادياتسيا 260 رەنتىگەن بولماقشى. سوندا ءبىزدىڭ بۇگىنگى ۇشاتىنىمىز نە ءبارى 8 ساعاتتاي. وسىنى ويلاۋىن ويلاسام دا، قيال تىزگىنىن ارىعا سوزبادىم.
ۇرىمجىگە قوندىق. ىشكى ولكەلەردەگىدەي شينجياڭدا ەندى گازەت بىزگە تەگىن بەرىلمەيدى. نەگە ولاي ەكەنىن ويلاپ ۇلگىرگەمىن جوق. پويەزدا وقيمىن دەپ «ءۇرىمجى كەشى» گازەتىن ۆاكزالدان ساتىپ الدىم. 10 :21 ساعاتتا 5815 – رەتكى پويەزدىڭ 2 – ۆاگونىنىڭ 006 – ءنومىرلى توسەگىنە قوناقتاپ، تۇنىمەن زىمىراپ، تاڭعى ساعات 6 جارىم الاكەۋىمدە قۇلجاعا ورالدىم. كوشە اۆتوبۋزدارىنا وتىرىپ، ءبىز ءوزارا قوشتاسىپ، ءۇيدى – ۇيىمىزگە تارادىق. مەكتەپتەرىنە وقۋعا جۇرگەن وقۋشىلارمەن بىرگە، 10 – جول اۆتوبوزىمەن مەن دە «ۋاڭجيڭحۋاتيڭ» سارايىنىڭ جانىنداعى «كوركەم ورتا» سەميالىقتار رايونىنداعى تۇراعىما كەلدىم. جولقاقتى بوپ وتە شارشاپ كەتپەگەن ەكەم، از دەمالعان بولدىم دا، ساپار ەستەلىگىن جازايىن دەپ كومپيۋتەرىمنىڭ الدىنا كەپ وتىردىم.
2011 – جىلى جەلتوقسان، قۇلجا
جاۋاپتى رەداكتورى : نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
- 1.
جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
2.
قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
4.
ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.
تەلەفون: 67 /65368365-010 حات ساندىعى: kazakh@peopledaily.com.cn
بۇل بەتتىڭ مەنشىك ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان، كەلىسىمنەن وتپەگەندە كوشىرىپ پايدالانۋعا بولمايدى
Copyright © 1997-2012 by www.people.com.cn. all rights reserved
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى 
بۇل حابارعا باعاڭىز
لەبىز جازۋ
