- ورتالىق
- ەل ءىشى
- شينجياڭ
- حالىقارا
مادەنيەت
ارناۋلى تاقىرىپ
اقىندار اۋىلى ءبىر ءاريالى ارمان *
(وچەرك)
نۇربولات ءابدىقادىر
2015.07.27 15:22 كەلۋ قاينارى : حالىق تورابى
ءور تەكەستىڭ حالىعى: «بۇل ارانىڭ بايلىعى - جاۋىنى» دەپ باستايتىن ەدى ءسوزىن. انشەيىن دە جاڭبىر جاۋىپ قويمايتىن وسى مەكەندە بۇگىنگى كۇننىڭ قاباعىنىڭ اشىق بولاتىنىن جارىقتىق اسپان، كەلىستى كوك شوقىلارىمەن قاشاندا ايبارلى ءتاڭىر تاۋ، تۇگىن تارتسا ماي شىعاتىن ىرىستى سارى ارقا، سىردى دا، ساعىنىشتى دا تەرەڭ قويناۋىنا ءبىر - اق بۇككەن سارى تاۋدىڭ قوڭىر جوتالارى، ءتىپتى مىناۋ ءۇيسىن توبەلەرى دە تاڭەرتەڭ تۇگەل ايتىپ ويانعان. سودان، قاسيەتىنەن اينالايىن التىن كۇن اۋەلى حانتاڭىردىڭ كەكىلىن شۇلەن ساۋساقتارىمەن سيپالاي، ىلە – شالا ءيىپ سالا بەرىپ، بارشا ءتابيعاتقا ءسۇت ساۋلەسىن ءبىر سورعالاتتى دەيسىڭ.
1999 – قويان جىلىنىڭ شىلدە ايىنىڭ 6 – جاڭاسى، اۋا رايى دەگەنمەن اشىق ءارى سالقىن ەدى. اۆتوكولىكتىسى بار، اتتىسى بار قالىڭ ءنوپىر ۇزىنبۇلاقتىڭ كولبۇلاعىنىڭ اۋزىنداعى، بەكتەمىستىڭ بەيىتى جانىنداعى كودەك اقىنعا ارناپ جاڭا ورناتىلعان ءتورت قىرلى تاعاندى، كونۋس فورمالى، ەڭ ۇشىندا اي ءمۇسىنى بار ءاپپاق ەسكەرتكىش باسىنا اپ – ساتتە جينالدى دا، ءبارى دەرەۋ جۇرەلەپ وتىرا – وتىرا قالىستى. ايات وقىلدى. مىنە بۇل، «ارۋاق رازى بولماي، ءتىرى بايىمايدى» دەيتىن ۇلاعاتتى قىبلاناما ەتە وسىندا كەلگەن نەشە مىڭداعان بارشانىڭ، ءوزىنىڭ ولمەس ايماڭداي جىرلارى ارقىلى ومىرگە قايتا تۋعان ارداعىنا جاساعان وسكەلەڭ ىقىلاسى، ولشەۋسىز قۇرمەتى ەدى: ەسكەرتكىشتىڭ سولتۇستىك جالپاق بەتىنە قازاقشا، حانزۋشا ويىپ جازىلعان «ايگىلى اقىن كودەك مارالباي ۇلى» دەگەن سوزبەن قوسا، اقىننىڭ جارىق دۇنيەگە كەلگەن ءھام پانيدەن وتكەن جىلدارى (1937 – 1888 )؛ ال، وڭتۇستىك جاعى قىرلى دا، ونىڭ كۇن شىعىس قيىس بەتىنە جازىلعانى:
ۇرانىم – رايىمبەك، زاتىم – البان،
قۇدايىم نەسىبەمدى تۇزدەن سالعان.
ماس قىلعان قىزىعىنا از عانا كۇن،
بايانسىز ءپاني دۇنيە مىنا جالعان.
...
...
...
جاقسى جان جۇرت كوپىرى دەمەدى مە،
ۇستىنەن ءار كىم جۇرسە سۋ وتپەگەن.
ءبىر اۋىز جاقسى ءسوزىم جاتۋشى ەدى،
ءبىر شالىپ بايلاپ كەتكەن جىبەكپەنەن.- دەگەن ەكى شۋماق اقىن ولەڭى. باتىس قيىس بەتىندەگى ءبىر ابزاتس ءوز تاريحىنا قىسقاشا تۇسىنكتەمە:
«اقىننىڭ قىسقاشا تاريحى
ايگىلى دەموكرات اقىن كودەك بايشىعان ۇلى مارالبايەۆ 1888- جىلى شىلدەنىڭ 15 – جۇلدىزى قازىرگى قازاقستاننىڭ رايىمبەك اۋدانى شالكودە جايلاۋىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1930 – جىلى جۇڭگوعا كەلىپ قونىستانعان. 1937 – جىلى مامىردا بەرگەننەن بەرەرى كوپ ول 49 مۇشەلىندە دۇنيە سالدى. قىسقا عانا عۇمىرىندا ەلدىڭ شەجىرەلىك تاريحى ىسپەتتى قىرۋار ولەڭدەر شىعارعان. كودەك قازاق تاياۋ زامان ادەبيەت تاريحىنداعى كورنەكتى تۇلعالاردىڭ ءبىرى.
1999.7.5»
كودەك اقىننىڭ 110 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ، ەسكەرتكىش ورناتۋ سالتى وسى كولبۇلاقتا ءوتتى. اۋەلى، وسىناۋ ۇلىعاۋسار ماقتانىشتى ۇيىمداستىرا بىلگەن ەر ەڭبەگى باعالانىپ ءجۇمادىل مامانعا؛ اكە رۋحىنا مۇراگەر، سۇڭعىلا قارت ايتۋعان كودەك ۇلىنا ۇزىنبۇلاق اۋىلى جاعىنان بىردەن ات مىنگىزىلدى. جۇكەڭ ەلى قاستەرلەپ مىنگىزگەن ءدۇلدۇلىن اقىن ەسكەرتكىشى ماڭايىن جاسىلداندىرۋعا اتادى. كودەكتى تانۋ جانە ونى زەرتتەۋ جۇمىسىنا ەرتە كىرىسكەن ءتالىپباي قابايەۆكە، اسكەر تويعانبەككە، ىدىرىس ءادىلقانوۆقا بىردەن شەكپەن تارتۋ ەتىلدى؛ ءبۇبىماري جاقىپباي قىزى، ءجۇنىسقان باقايەۆ قاتارلى اقىندار ولەڭىمەن شاشۋ شاشتى؛ مەن «كودەك مارالباي ۇلى» دەگەن ارناۋ ولەڭىمدى تۇڭعىش رەت وسى كولبۇلاقتا وقىدىم. سوڭعى كەزدە «كودەكتىڭ كوگىلدىر ايدىنىنا ساپاردا» ءار قىرىنان ۇلەسى بار قىزىر سۇلتان ۇلى، وقاپ، بارات تابىسبەكوۆ، نۇربولات ءابدىقادىر، سەرجان توقتاسىن ۇلىنا اقىننىڭ ۇلى ايتۋعان كاريا ءوز قولىمەن قازاقى كەستەلى تاقيا كيگىزىپ، ەل اتىنان ريزاشىلدىق سەزىمىن ءبىلدىردى؛ ءبىزدىڭ زاماننىڭ «ءتىرى جامبىلى»، 84 جاستاعى الماتاي شالتىق اتا كودەكتىڭ وبرازى كۇشتى، مىسقىلى باسىم ەكى ۇزاق ولەڭىن جاتقا سۋىرىپ، ءدۇيىم جۇرتتىڭ ىشەك – سىلەسىن قاتىردى. ءتۇس اۋا، قوناقتار سول اراعا تويعا ارنالىپ ادەيى تىگىلگەن اق بوز ۇيلەردەن تۇستەنىپ، سوسىن اعدالا اۋىلىنا، بالىقسۋ جايلاۋىندا وتەتىن اقىن تويىنا اتتانىپ كەتتى.
شينجياڭ جازۋشىلار وداعى، ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلسىتىق ادەبيەت – كوركومونەرشىلەر بىرلەستىگى جانە ءور تەكەس اۋداندىق حالىق ۇكىمەتى جاعىنان ۇيىستىرىلىپ، ءور تەكەس القابىندا وتكىزىلە باستاعان قازاق تاياۋ زامان ادەبيەت ۋاكىلدەرىنىڭ ءبىرى، ايگىلى اقىن كودەك مارالباي ۇلىنىڭ؛ جۇڭگو از ۇلتتار ادەبيەتىن زەرتتەۋ عىلمي قوعامىنىڭ، شينجياڭ جازۋشىلار قوعامىنىڭ مۇشەسى، اقىن، زەرتتەۋشى، قارت باسپاگەر، اعا رەداكتور ءتالىپباي قابايەۆتىڭ؛ جۇڭگو جازۋشىلار قوعامىنىڭ، شينجياڭ جازۋشىلار قوعامىنىڭ مۇشەسى، جازۋشى، تەتە اعا رەداكتور اۋەسقان نۇرقوجا قىزىنىڭ جانە پەداگوك، اقىن، شينجياڭ جازۋشىلار قوعامىنىڭ مۇشەسى قۇرمان ابدىكەر ۇلىنىڭ جاسامپازدىق ەڭبەكتەرىنە ارنالعان عىلمي تالقى جيىن، ءاسىلى، كەشە تۇستەن كەيىن اۋداندىق پارتكومنىڭ كەڭ دە تىنىستى زالىندا باستالىپ ەدى. مۇنداعى ساحىنا كەرمەسىنە جازىلعان جازۋ: «كودەك، ءتالىپباي، اۋەسقان، قۇرماننىڭ جاسامپازدىعى جايلى عىلمي تالقى ءماجىلىسى».
العاشقى جارتى كۇندىك تالقى شينجياڭ ۋاقىتى بويىنشا ساعات 2 دە باستالدى. زال ءىشى ادامعا تولدى. ساحىنادا، كوكتوبە جايلاۋىندا وتكىزىلگەن اۋىل شارۋاشىلىق 4 – ديۆيزياسىنىڭ تۇڭعىش كەزەكتى تويىنان سوڭ ىلە – شالا مۇندا كەلگەن بيڭتۋان پارتكومنىڭ تۇراقتى جوراسى، قولباسشىسىنىڭ ورىنباسارى بوتاي كوپەن ۇلى دا وتىردى. وبلىستىق پارتكومنىڭ ورىنباسار شۋجيى توقتار ءالباتىر ۇلى، وبلىستىق ادەبيەت – كوركەمونەرشىلەر بىرلەستىگىنىڭ ءتوراعاسى ءجۇمادىل مامان، پروفەسسور ءشاراپيدىن ومار، اۋدان اكىمى باقىت، لەبىزدەرىن تويدىڭ بەتاشارىنا توعىستىرا سويلەدى.
توي يەلەرىنىڭ باسىنا قازاقي تاقيا، ساۋكەلە، ۇستىلەرىنە قاباتتاپ وقالى تون جابىلىپ، كامزول كيگىزىلدى ءارى ولارعا تۇلپار دا سيلادى. پيونەرلەر ءۇش ارداگەرگە گۇل ۇسىندى. اۋداندىق پارتكومنىڭ شۋجيى ليۋشۋساڭ ايتۋعان كودەك ۇلىنا ءدۇيىم اتىنان تاقياسىمەن تون جاپتى. ۇلت سالتى بويىنشا ەكى اجە زالدىڭ كىرە بەرىس ەسىگىنەن ساحىنا تورىنە دەيىن وتىرعانداردى جاعالاتا شاشۋ شاشتى. اقىننىڭ قارشاداي عانا نەمەرەسى، ايتۋعان ۇلى نۇرزات «اتاما» دەگەن ءوز ولەڭىمەن قوسا، سول اتاسىنىڭ 10 جاسىندا – يناعاشتى مايىستىرا، شەلەكپەن مايمىلدەتە سۋ اكەتىپ بارا جاتاتىن جەڭگەلەرىنە ايتقانىن، «اجار جەڭگەم» دەيتىن ولەنىن (ولەڭدى الباندار وسىلاي اتاعان) جاتقا ايتا باستاعانى سول ەدى، تىستا انا – كۇن شاپاعات جاڭبىرىن قۇيىپ بەردى.
اكتەرلەردىڭ قىزىعىنان سوڭ، دۋتان ساكەيەۆتەر جىر تەڭىزىن ساپىرىپ، كوڭىل مەرەيىن سەزىم تاسقىنىنا وراپ اكەتتى. عالىمدار، وقىمىستى ماماندار عىلمي ماقالالارىن وقىدى. الىس – جۋىقتان كەلگەن قۇتتىقتاۋ حاتتارى، تەلەگراممالار ايتىلدى. ساۋعا ۇسىنۋ دا كوپكە دەيىن تولاستامادى. ساعىنىشىڭ جالعاسى كەشكى ساۋىق كەشكە ۇلاستى.
ءان قاناتىنىڭ سۋسىلى بۇگىن بالىقسۋدىڭ اسپانىنان ەستىلدى. سايىنى ءساندى قۇراپ، بايابان دالا كۇيگە بوكتى. جۋسانى، سەلەۋى، يزەنى، ءبارى ءان سالدى. تىكەنى بيگە باستى. پەرىشتە جىردىڭ كەرەمەتىمەن تۇننەن بەرى – اق قوناقتاي باستاعان قوشامەتتىڭ الگىندەگىدەي اسىل تامشىلارى قۇراقتاردىڭ تاڭدايىندا، الاقانىندا تۇنىپ تۇردى.
تاكەڭ بۇل جولى تولقىپ سويلەدى – وسى تۇرىسىندا ول ەلىنە جانە بورىشتىلىعىن، مىنا ومىرگە ءتورت مارتە كەلگەندەي كۇي كەشكەن قالپىن جىر تىلىمەن جەتكىزدى. تاكەڭنىڭ قۇيتتاي نەمەرەسى، 8 جاستاعى ءدينار اۋەلقان قىزى اقىن ولەڭىن تەربەلە ءارى تىكەسىنەن تىك تۇرعان كۇيى جات ايتتى. جالعاس جۇرەكتەر توعىسى، ءار كوكتەم سايىن ءتۇيىن تاستاعان عۇمىر كەرەمەتى، ءسىرادا، وسىدان وتپەس تە شىعار...؟! تاعدىردىڭ سيىن سان جىلدار بىرگە كورگەن، اقىننىڭ ءبىراز ومىرىنە كۋاگەر بايبىشەسى، ۇيعىر قىزى گۇلنيسا اقىن دۇنيەگە كەلگەن قاسيەتتى تۋعان جەردىڭ توپىراعىنا، اق جارما مىنەزدى، قادىرمەندى قازاق جۇرتىنا، «تىربان» (ءوزى سول اۋىلعا، قۇرمان اۋىلىنا كەلىن ەسەبى سولاي تەرگەدى) اتالارىنىڭ ارۋاعىنا ءۇش رەت جۇگىنە ەڭكەيىپ سالەم جاسادى. قۋانىش جاسى بوتا جانارىنا ءۇيىرىلدى، ءمولدىر مونشاق كىرپىگىنە اسىلىپ، دىرىلدەپ تۇردى...
شىلدەنىڭ 7 – جاڭاسى تۇستەن سوڭ اقىن – جازۋشى، ونەر سۇيەر ەل اعالارى، ايتىسىپ - ءتۇندى تاڭعا ۇلاعان ارىپتەس بىتكەن، اعاياز اڭعارىنا جاقىنداعاندا تىزگىن تارتتى. كەشكى قوناعاسىعا وتىرعانىمىزدا، شاپاعاتتىڭ جاڭبىرى مىنا ارانىڭ دا شاڭىن سىلكىپ، تازارتتى.
ەرتەسى تاڭنان كوپشىلىك اتتىلى – جاياۋ ساحناعا قاراي اعىلدى. اۋىلدىڭ تايعا شاق بالالارى قالماي باردى. ساحىنا ءتورىنىڭ سول جاعىنداعى اقىننىڭ تەرەزە تۇسىنداعى جازۋ ۇستەلىنە سۇيەنە وتىرىپ شابىتتى ويعا ەرىك بەرگەن ءبىر ءساتى، وڭدا وسى تۇلعاعا شەندەستىرە سىزىلعان سۋرەت – زەڭگىردە قانات قاققان قياقتى قىراننىڭ اعايازدىڭ ورقاش – ورقاش سەڭگىرلەرىنەن كوكتەي ءوتىپ باراتقان كورىنىسى حالىقتى قاناعاتتاندىردى. ەلى سيلاعان اسەم ءجۇرىستى، سۇلۋ تورىعا حۇپ جاراسا قالعان قۇرمان اقىن ساحىنا الاڭىن ءبىر رەت اينالىپ وتكەندە، باعزىنىڭ ءبىر ساردارلارىنداي ەلەس قالدىردى.
ايتۋلى ايتىس اقىنى يزەت باعداۋلەت قىزى اقىن ءتابيعاتىن ولەڭمەن كەستەلەدى؛ امانگەلدى ارىن ۇلىنىڭ دومبىرا تىلىنە قوسىپ ورىنداعان سازدى، ءساليحالى تەرمەسى اشقاراق ەلدىڭ رۋحاني ومىرىنە ءنار بوپ قوسىلدى؛ ءيا، كومەديك بولات سەرعازيننىڭ «نە دەگەن كوپ؟» اتتى كومەدياسى دا كەرەك كەزىندە ەلگە جەتپەسە – و دا وكىنىش.
قاراسۋدىڭ جاعاسىندا وتەتىن توي دا وسى كۇنى قوناعا باستالدى. قاشاجاردان وسىلاي جول العان اۆتوكولىكتىلەر قاتارى اعاياز مال فەرماسىن اينالىپ تاسارناعا جەتىپ، سودان تومەن تۋرا بۇرىلىپ، تەنتەك قاراسۋدىڭ بويىنا تىگىلگەن اق بوز ۇيلەردىڭ تۇسىنا كەلگەندە توقتادى. شىلدەنىڭ 9 – جاڭاسى تۇستەن بۇرىن ساحارالىقتار ساحىنا ماڭىنا قالماي كەلدى. كەشەگى تويلارداعىشا، قاراسۋ اۋىلىنىڭ ورىنباسار باستىعى جانبولات اق سارباس قويعا باتا سۇرادى. قويعا باتانى ءمادي ءابدىراحمانوۆ جاسادى. ىزىنشە، كوك قاسقا تايدى جەتەلەي ورتاعا كەلگەن اقىن باقىتجان يمانقۇلوۆ تا:
- قاراسۋدىڭ جاعاسىنا
شاعالاداي ءۇي قونعان.
مىناۋ بايتاق مەكەندە بۇل،
ۇلان – اسىر توي بولعان -
بۇل توي ءبىزدىڭ اۋەسقاننىڭ،
ارمانى ەدى دەپ باستا:
اق جول تىلە، ال، حالايىق،
تايعا باتا كوك قاسقا!- دەپ جونەلىپ، باتا سۇرادى. تايعا – باتانى ابدىكەرىم مۇسايەۆ اقساقال جاسادى. جازۋشى اكپەمىزدى اق بوز اتقا مىنگىزىپ ەدى، اجەپتاۋىر ايبارلى كورىندى. الماتاي شالتىق اتادان باستاپ ءبىر توپ اقىن جىر وقىپ ەدى، تويدىڭ مازمۇنى تۇرلەنىپ سالا بەردى. تەرمەشى ماعاۋيا بايمۇقامەت ۇلىنىڭ «ۋا، حالايىق سويلەيىن» تەرمەسىنە ءتانتى بولعان قاۋىم شاپالاعىن اياماي، ونى قايتا - قايتا تەرمە ورىنداۋعا شاقىردى. تويدىڭ سوڭعى شىمىلدىعى دا ەل ىقىلاسىن ءاپ – ساتتە ـ اق بۇرىپ اكەتكەن تاعى دا سول ماقاڭنىڭ تەرمەلەرىمەن جابىلدى. ارتىنشا، راحىمەت جاڭبىرى جانە، تاسىرلاپ جاۋىپ وتە شىقتى.
... سۇلۋلىق اعدالا مەن ۇزىنبۇلاقتىڭ، قاشاجار مەن سارقوبىنىڭ، اقسۋ مەن قاراسۋدىڭ اياسىندا وسىلايشا قالقىپ تۇردى. ولەڭ اعاياز، اقسۋ وزەنى تولقىندارىنا ءمىنىپ كەتتى. ۇلى كودەك اقىننىڭ مىراموردايىن جاڭا ەسكەرتكىشىنەن ورگەن جىر سيمفونياسى قۇستار تىلىنە، باۋلارعا ءسىڭىپ، تاۋلارعا تارتىپ ماما بۇلتتارعا قوناقتاپ، سوسىن ءوزى دە ءتابيعات - انانىڭ كۇيىن كەشىپ، ءالدي جۇرەكتى بەسىگىنە بولەپ تەربەتتى.
1999 – جىل 15 – شىلدە، قۇلجا.
* «ىلە كەشى» گازەتىنىڭ 1999 – جىلى 19 – شىلدە كۇنگى سانىندا ارناۋلى قوس بەتتە جاريالانعان وچەرىك. (اۆتور).
جاۋاپتى رەداكتورى : نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
- 1.
جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
2.
قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
4.
ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.
تەلەفون: 67 /65368365-010 حات ساندىعى: kazakh@peopledaily.com.cn
بۇل بەتتىڭ مەنشىك ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان، كەلىسىمنەن وتپەگەندە كوشىرىپ پايدالانۋعا بولمايدى
Copyright © 1997-2012 by www.people.com.cn. all rights reserved
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى 
بۇل حابارعا باعاڭىز
لەبىز جازۋ
