بەتتى ساقتاۋ | باس بەت ەتۋ | حات ساندىعى | حابارلاسىڭىز | ءبىز تۋرالى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى    
  • ورتالىق
  • ەل ءىشى
  • شينجياڭ
  • حالىقارا

سۋرەتتى حابار

حالىق تورابى>>مادەنيەت

قازاق حالقىنىڭ تۋىستىق اتاۋلارى

 باقىتجول كاكەش

2016.05.13 15:31     كەلۋ قاينارى : شينجياڭ گازەتى

  «مەن قازاقپىن!» دەيتىن ءاربىر ازامات ءوزىنىڭ شىققان تەگىن ءبىلىپ، جەتى اتاسىن تارقاتىپ ايتا الاتىن بولۋى، اتا جۇرتىن، تۋعان ەلىن قاستەرلەپ ارداقتاي ءبىلۋى شارت. بۇل ءار قازاقتىڭ عاسىرلار بويى ساناسىندا قالىپتاسقان ءداستۇرلى قاعيداسى. باعزى زامانداردان كەلە جاتقان «قىرىق رۋلى ەلمىز، قارعا تامىرلى قازاقپىز» دەگەن ءسوز بەكەرگە ايتىلعان جوق. قىرىق رۋلى كوپ ەلمىز، ءبىراق بولىنبەيتىن، بەرەكەسى بۇزىلماعان، ءتۇبى ءبىر، قانى ءبىر، ءبىر اتانىڭ ۇرپاعى قارعا تامىرلى قازاقپىز دەگەندى مەڭزەپ تۇر. بۇل ءسوزدىڭ ارعى مانىنە ۇڭىلە تۇسسەك، قازاقتىڭ تۇپكى اتالاستىعىن ايتپاعان كۇننىڭ وزىندە، تامىر - تانىس، كورشى - قولاڭ، قۇدا - جەگجات، اعايىن - تۋعان، جولداس - جورا، جاماعايىن − جۇراعاتتىعىن ۇزبەگەن، ىرگەسى سوگىلمەگەن، قايماعى بۇزىلماعان ەلدىگىمىزدى، تەكتىلىگىمىزدى تاعى دا ايعاقتايدى. وسىلايشا ءداستۇرلى تانىم - تۇسىنىكپەن ۇرپاق تاربيەلەگەن قازاق جۇرتى الىستى جاقىن تۇتقان، جاقىندى باۋىر تۇتقان. تۋىستىق بايلانىستى قادىرلەپ، بەرەكە - بىرلىكتى بۇزباعان. ۇلكەنى ءسوز باستاسا، كىشىسى قۇرمەتپەن تىڭداعان. ءبىر - بىرىنە مەيىرىممەن قاراپ، ايالاعان.

  ەندى، وسىنداي ءبىر - ءبىرىن قادىرلەگەن، قۇرمەتتەگەن، سيلاعان تۋىستىق، جەگجات - جۇراعاتتىق بايلانىستىرعان ادامداردىڭ ءوزارا شاقىراتىن ءماندى اتاۋلارى تۋرالى توقتالساق. ويتكەنى بۇگىنگى كۇنى حالقىمىزدىڭ وسى ءبىر اسىل قاسيەتى، ۇلتتى ۇيىتقان، ۇرپاقتى تاربيەلى، ونەگەلى ەتكەن ءداستۇرلى تانىم - تۇسىنىگى السىرەپ بارا جاتقانى جاسىرىن ەمەس. جەتى اتاسىن بىلمەيتىن، ءوزىنىڭ جاقىندارىن قالاي اتاۋدى، قانداي تۋىستىق بايلانىسى بار ەكەنىن تۇسىنبەيتىن ادامدار كوپ.

  قازاقتا تۋىستىق قاتىناستاردى ءوزارا ساباقتاس ءۇش جۇرتقا جىكتەپ اتايدى ءبىرىنشىسى − ادامنىڭ اكەسى جاعىنان تۋىساتىن ءوز جۇرتى (ايەلدەر توركىن جۇرتىم دەپ اتايدى). ەكىنشىسى − شەشەسى جاعىنان تۋىساتىن ناعاشى جۇرتى. ال، ءۇشىنشىسى − ايەلى نە كۇيەۋى جاعىنان تۋىساتىن قايىن جۇرتى.

  ارينە، قازاق حالقىنىڭ تۋىستىق اتاۋلارىنىڭ اۋقىمى كەڭ، ونىڭ بارلىعىن تاراتىپ ايتىپ شىعۋ ماقالامىزدىڭ كولەمىنە شاق ەمەس. سوندىقتان ماعىناسى اۋىرلاۋ دەگەن اتاۋلاردى عانا جازۋدى ماقسات ەتتىك. ال، بۇل تۋىستىق اتاۋلار تۋرالى جۇيەلى، سەنىمدى دەرەكتەردى ۇسىنۋدا قازاقتىڭ ابىز عالىمى اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ «قازاقتىڭ اۋىزشا تاريحى» ەڭبەگىنە جۇگىنۋدى ءجون كوردىك.

  «... تۋىسقاندىق اتاۋ - تەرميندەردى ءوز جۇرتى، ناعاشى جۇرتى جانە قايىن جۇرتى بويىنشا سارالاۋدىڭ بەلگىلى دارەجەدە شارتتىلىعى بار ەكەنىن دە اتاپ وتكەن ءجون. ماسەلەن، كۇيەۋ (باي)، ايەل (جۇباي)، جەڭگە، بولە، جيەن، كەلىن، جەزدە، قۇدا، قۇداعي، قۇداشا، بالدىز، باجا، ت.ب سياقتى اتاۋ - تەرميندەردىڭ قاي جۇرتقا تيەسىلى ەكەنى كىم - كىمدى دە ءتوسىلتىپ تاستايتىنى ايان. وسى ورايدا، تۋىسقاندىق اتاۋ - تەرميندەردى جىكتەپ - جۇيەلەۋ بارىسىندا، ايتىلۋشى ادامنىڭ قاي جۇرتقا قاتىسى بار ادام ەكەنىن ەڭ نەگىزگى بەلگى (كريتەري) رەتىندە باسشىلىققا الىپ وتىرمىز. مۇنداي ۇستانىمنىڭ وزىندىك قيسىنى بار. ايتالىق، باجالاردىڭ، ادەتتە، اۋلەت - اتالارى نەمەسە رۋلارى بولەك بولىپ كەلەدى... بۇل رەتتە، بۇرىن ءبىرىن - ءبىرى تانىمايتىن ادامداردى ءبىر - بىرىنە باجا ەتىپ، تۋىستاستىراتىن دانەكەر − بىرگە تۋعان اپالى - ءسىڭلىلى ادامدار. بىلايشا ايتقاندا، بىرگە تۋعان اپالى - ءسىڭلىلى ادامداردىڭ كۇيەۋلەرى ءبىر - بىرىنە باجا بولادى. دەمەك، باجانى قايىن جۇرتقا جاتقىزۋ قيسىندى. سونداي - اق، جيەندى الايىق. جيەن − ايتۋشى ادامنىڭ نە اپكەسىنەن، نە قارىنداسىنان، نە سىڭلىسىنەن تۋعان بالا. ياعني، جيەندى (رۋى بولەك بولسا دا) ءوز جۇرتىنا جاتقىزۋ قيسىندى. ابىسىن − ايتۋشىنىڭ (ايەل ادامعا قاتىستى) قايىن ءىنىسىنىڭ ايەلى. ابىسىنعا قاتىستى ايتۋشىنىڭ ءوزىن ايعاقتايتىن سايكەس اتاۋ − اجىن. ابىسىنعا قاتىستى اجىن ايتاتىن وزدىك اتاۋ − ابىسىنىم، ابىسىن كەلىنىم، تەرگەم اتاۋ، بوداۋ ءسوز نەمەسە سىپايى ءسوز (ەۆفەميزم) − ابىسىن كەلىن (ياعني، كۇيەۋىنىڭ كەلىنى ەكەنىن مەڭزەگەنى).

  اجىن − ايتۋشىنىڭ (ايەل ادامعا قاتىستى) قايىن اعاسىنىڭ ايەلى. اجىنعا قاتىستى ايتۋشىنىڭ ءوزىن ايعاقتايتىن سايكەس اتاۋ − ابىسىن. اجىنعا قاتىستى ابىسىن ايتاتىن وزدىك اتاۋ − اجىنىم، اجىن جەڭگەم، تەرگەم اتاۋ − اجىن، اجىن جەڭگە (ياعني، كۇيەۋىنىڭ جەڭگەسى ەكەنىن مەڭزەگەنى).

  <اجىن> اتاۋى كونەرگەن ءسوز. سوندىقتان دا اعايىن ادامداردىڭ ايەلدەرى ءبىرىن - ءبىرى <ابىسىن> دەپ تە اتاي بەرەدى. اۋىزەكى سوزدە <ابىسىن - اجىن> قوس ءسوزى <اعايىن ادامداردىڭ ايەلدەرى> دەگەن ماعىنادا قولدانىلادى.

  اپكە (اپا) − ايتۋشىنىڭ (ەر ادامعا دا، ايەل ادامعا دا قاتىستى) بىرگە تۋعان جاسى ۇلكەن باۋىرى، اپكەسى (ايەل ادامعا قاتىستى). اپكەگە قاتىستى ايتۋشىنىڭ ءوزىن ايعاقتايتىن سايكەس اتاۋ − ءىنى (ەر ادامعا قاتىستى)، ءسىڭلى (ايەل ادامعا قاتىستى). اپكەگە قاتىستى ءىنى مەن ءسىڭلى ايتاتىن وزدىك اتاۋ − اپكەم، تاتەم، اپام، اپايىم، تەرگەم اتاۋ − اپەكە، اپشە، ايە، اپاتاي، اپتاي، اپاي، اعاتاي. كەيبىر قىز بالانى اكە - شەشەسى ەركەلەتىپ، ەركەكشورا ەتىپ تاربيەلەسە، ونى سوڭىنان ەرگەن ءىنى - سىڭلىلەرى <اعاتاي> دەپ اتايتىن دا ءداستۇر بار.

  ماقال - ماتەلدەر: اپكەمدى كىم السا، جەزدەم سول؛ گۇل وسسە جەردىڭ كوركى، قىز وسسە ەلدىڭ كوركى؛ جىبەكتى تۇتە بىلمەگەن ءجۇن قىلادى، قىزدى كۇتە بىلمەگەن كۇڭ قىلادى؛ قالىڭسىز قىز بولسا دا، كادەسىز قىز بولمايدى؛ اپكەسى كيگەن توندى ءسىڭلىسى دە كيەدى؛ ەسىك كورگەندى الما، بەسىك كورگەندى ال؛ شەشەسىن كورىپ قىزىن ال، قارىسىن كورىپ ءبوزىن ال؛ شىققان قىز شيدەن تىسقارى، ت.ب.

  بولە − ايتۋشىنىڭ (ەر ادامعا دا، ايەل ادامعا دا قاتىستى) شەشەسىنىڭ اپكەسىنەن نەمەسە سىڭلىسىنەن تۋعان بالا. بولەگە قاتىستى ايتۋشىنىڭ ءوزىن ايعاقتايتىن سايكەس اتاۋ − بولە. ادەتتە، بىرگە تۋعان اپالى - ءسىڭلىلى ادامداردىڭ بالالارى ءبىر - بىرىنە قارىن بولە بولسا، نەمەرەلەس، شوبەرەلەس اپالى - ءسىڭلىلى ادامداردىڭ بالالارى ءبىر - بىرىنە نەمەرە بولە، شوبەرە بولە بولادى. بولەلەر جاسى ۇلكەنىن اعا، اپكە تۇتىپ، جاسى كىشىلەرىن ءىنى، قارىنداس، ءسىڭلى تۇتىپ، ءبىرىن - ءبىرى <بولە اعاي>، <بولە اپكە>، <بولە ءىنى>، <بولە قارىنداس>، <بولە ءسىڭلى> دەيتىن دە ءداستۇر بار. ولاردىڭ ءبىر - بىرىنە دەگەن تۋىسقاندىق سەزىمدەرى بىرگە تۋعان باۋىرلاردان كەم بولمايدى. بولەگە قاتىستى ايتۋشى ايتاتىن وزدىك اتاۋ − بولەم.

  ماقال - ماتەلدەر: بولەم، بولەم ءۇشىن ولەم؛ قازاق سۇراسا كەلە قارىن بولە بولىپ شىعادى؛ بولەمىسىڭ، بولەنى كورە تۇرا ولەمىسىڭ، ت.ب.

  جيەن − ايتۋشىنىڭ (ەر ادامعا دا، ايەل ادامعا دا قاتىستى) قىزىنان تۋعان بالا. جيەنگە قاتىستى ايتۋشىنىڭ ءوزىن ايعاقتايتىن سايكەس اتاۋ − ناعاشى اتا (ەر ادامعا قاتىستى)، ناعاشى اپا، ناعاشى شەشە (ايەل ادامعا قاتىستى)...

  قازاق داستۇرىندە ناعاشىلى - جيەندەر ءبىر - بىرىنە مەيلىنشە جاقىن، تۋىسقاندىق سەزىمدە بولادى. قازاق شەجىرەسىندە ناعاشىسىنا ءسىڭىپ، ءوز الدىنا بولەك اتا بولعان جيەندەر تۋرالى دەرەك مەيلىنشە مول. جيەن ناعاشىسىنىڭ الدىندا ەركىن - ەركە بولسا، ناعاشىسى جيەنىنە قامقور، تىلەۋقور بولىپ وتىرادى.

  ناعاشىلى - جيەندەردىڭ اراسىندا ءازىل - قالجىڭ مول بولادى. اسىرەسە، جيەن ناعاشى جۇرتىنىڭ كەم - كەتىگىن باتىرا سىناۋدىڭ نەشە ءتۇرلى ۇلگىلەرىن قولدانادى. ءبىراق، جيەننىڭ ءسوزىن اۋىرسىنۋ داستۇرگە جات.

  كىندىك شەشە − ايتۋشىنىڭ (ەر ادامعا دا، ايەل ادامعا دا قاتىستى) تۋعاندا كىندىگىن كەسكەن ايەل. كىندىك شەشەگە قاتىستى ايتۋشىنىڭ ءوزىن ايعاقتايتىن سايكەس اتاۋ − كىندىك بالا (ەر ادامعا دا، ايەل ادامعا دا قاتىستى). كىندىك شەشەگە قاتىستى كىندىك بالا ايتاتىن وزدىك اتاۋ − كىندىك شەشەم، كىندىك شەشەي، تەرگەم اتاۋ − شەشەي، اپاسى.

  ءداستۇر بويىنشا كىندىك شەشەنى كىندىك بالا ايرىقشا سىيلاپ، قۇرمەت تۇتىپ، سي - سىباعادان، استە، قۇر قالدىرمايتىن بولعان. كىندىك بالانىڭ بويىنا بىتكەن قىلىق - قاسيەتتى كىندىك شەشەگە تەلىپ وتىراتىن دا ءۇردىس بار. <بالا كىندىك شەشەگە تارتادى> دەيتىن ماتەل ءسوز دە وسىنداي نانىم - سەنىمگە وراي ايتىلعان. ءوز كەزەگىندە كىندىك شەشە دە كىندىك بالاسىن باۋىرىنا تارتىپ، <بۇل مەنىڭ بالام> دەپ ءوزىمسىنىپ وتىرادى.

  سيرەك تە بولسا، ومىرلىك جاعدايعا بايلانىستى نارەستەنىڭ كىندىگىن ەر ادام كەسسە، ونى <كىندىك اكە> دەپ اتايدى.

  باجا −− ايتۋشىنىڭ (ەر ادامعا قاتىستى) جۇبايىنىڭ اپكەسىنىڭ نەمەسە ءسىڭلىسىنىڭ كۇيەۋى. باجاعا قاتىستى ايتۋشىنىڭ ءوزىن ايعاقتايتىن سايكەس اتاۋ − باجا. باجاعا قاتىستى باجا ايتاتىن وزدىك اتاۋ − باجام. باجالاردى جاستارىنا قاراي <ۇلكەن باجا>، <ورتانشى باجا>، <كىشى باجا> دەپ ايىرىپ اتايتىن دا ءداستۇر بار.

  ماقال - ماتەلدەر: باجا باجانى كورسە، باسى قىشيدى؛ ەكى اياقتىدا باجا تاتۋ، ءتورت اياقتىدا بوتا تاتۋ، ت.ب.

  بالدىز − ايتۋشىنىڭ (ەر ادامعا قاتىستى) جۇبايىنىڭ ءىنىسى نەمەسە ءسىڭلىسى. بالدىزعا قاتىستى ايتۋشىنىڭ ءوزىن ايعاقتايتىن سايكەس اتاۋ − جەزدە. بالدىزعا قاتىستى جەزدە ايتاتىن وزدىك اتاۋ − بالدىزىم.

  ماقال - ماتەلدەر: بالدىز بالدان ءتاتتى، ت.ب.

  بالدىز كەلىن − ايتۋشى (ەر ادامعا قاتىستى) جۇبايىنىڭ ءىنىسىنىڭ ايەلى. ياعني، ايتۋشىنىڭ بالدىزىنىڭ ايەلى. بالدىز كەلىنگە قاتىستى ايتۋشىنىڭ ءوزىن ايعاقتايتىن سايكەس اتاۋ − جەزدە. بالدىز كەلىنگە قاتىستى جەزدە ايتاتىن وزدىك اتاۋ − بالدىز كەلىنىم.

  قايىن بيكە − ايتۋشىنىڭ (ەر ادامعا دا، ايەل ادامعا دا قاتىستى) جۇبايىنىڭ اعاسىنىڭ ايەلى. قايىن بيكەگە قاتىستى ايتۋشىنىڭ ءوزىن ايعاقتايتىن سايكەس اتاۋ − كۇيەۋ، كۇيەۋ بالا (ەر ادامعا قاتىستى)، كەلىن، كەلىن بالا (ايەل ادامعا قاتىستى). قايىن بيكەگە قاتىستى كۇيەۋ مەن كەلىن ايتاتىن وزدىك اتاۋ − قايىن بيكەم. ايتۋشى جۇبايىنىڭ نەمەرەلەس، شوبەرەلەس، اۋلەتتەس، اتالاس جاسى ۇلكەن ايەل تۋىسقاندارىن دا <قايىن بيكە> دەپ اتايتىن ءداستۇر بار».
جاۋاپتى رەداكتورى : مۇحيت امانتاي ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
 
  بۇل حابارعا باعاڭىز
  • 1. جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
    2. قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
    3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
    4. ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.