قىزىل اڭگىمەلەر ەكپىندەي ىلگەرىلەۋدىڭ اياق الىسىنا دەم بەردى (تاريحتى ەستە بەرىك ساقتاپ، قۇربانداردى ساعىنا ەسكە الۋ)

دا - ۋ تاۋىنىڭ باۋرايى قاتتى ىسىپ تۇر. 80 جاسقا كەلگەن ءبىر قاريا حۋبيدىڭ شياۋگان قالاسى دا - ۋ اۋدانى فاڭفان قالاشىعى بايگوشۋۋان قىستاعىنا كەلىپ، قاراپايىم ءۇيدىڭ الدىندا ايالداپ تۇردى. زەر سالا قاراعاننان كەيىن قاريا: ”مىناۋ كەزىندە اكە - شەشەم تۇرعان ءۇي“ دەدى.

قاريانىڭ اتى رىن چۋانشىڭ، جاڭا 4 - ارميا 5 - شىسى ساياسي ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى رىن جىبيننىڭ ۇلى. رىن چۋانشىڭ جاڭا 4 - ارميا 5 - شى قولباسشىلىق شتابىنىڭ كونە ورنىنداعى كەرپىش تامدى سيپاپ، باياۋ ءجۇردى. 80 نەشە جىلدىڭ الدىندا جاڭا 4 - ارميا 5 - شىسىنىڭ قولباسشىلىق شتابى دا - ۋ تاۋىنىڭ ەتەگىندەگى بايگوشۋۋانعا ورنالاسقان بولاتىن. بۇكىل ۇلت جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى سوعىسقا اتتانعان جىلداردا دا - ۋ تاۋىنىڭ اڭگىمەسى وسىلاي باستالدى...

كونە سۋرەتتىڭ استارىنداعى اڭگىمە

سول جەردەگى جاڭا 4 - ارميا 5 - شىسىنىڭ ەسكەرتكىش سارايىنا كىرگەن رىن چۋانشىڭ كوپتەگەن كونە سۋرەتتى بەس ساۋساعىنداي بىلەدى.

ەسكەرتكىش سارايىندا ءبىر كىشكەنتاي جاۋىنگەردىڭ امەريكا ءتىلشىسى سمەدلەيمەن بىرگە تۇسكەن سۋرەتى ساقتاۋلى. كىشكەنتاي جاۋىنگەردىڭ اتى شىڭ گوحۋا، ول كەزدە 11 - 12 جاستا عانا ەدى.

سمەدلەي كەزىندە شىڭ گوحۋانى اسىراپ الىپ، ەرتىپ كەتىپ وقىتپاق بولعان ەدى، شىڭ گوحۋامەن سويلەسكەننەن كەيىن، ”بارلىق جاۋىنگەر الدىڭعى شەپتە قالۋى كەرەك، جاۋدى جەڭىپ بول عاننان كەيىن عانا وقيمىن” دەگەن جاۋاپ الادى.

وكىنەرلىگى، شىڭ گوحۋا سوعىس بارىسىندا قۇربان بولىپ، بەيبىت زاماندا وقۋ عا تۇسۋگە ۇلگىرە المادى.

جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى سوعىس كەزىندە جاڭا 4 - ارميانىڭ 5 - شىسىنان 13 مىڭ 200 ادام جارالانىپ جانە ءولىپ، دا - ۋ تاۋى قويناۋىندا قاھارماندىق حيكايالارى قالدى.

ءبىر پارشا جياڭجياليۋزى ءماجىلىسى جۇرتىنىڭ سۋرەتى الدىندا رىن چۋانشىڭ كىدىرە بەردى. 1943 - جىلدىڭ باسىندا حۋبەي - حىنان شەكارا رايونى پارتكومىنىڭ كەڭەيتىلگەن ءماجىلىسى دا - ۋشان جياڭجيالۋزىدا وتكىزىلدى، ماجىلىسكە قاتىناسقان جاۋىنگەرلەردىڭ جىلقىسى قىساڭدى بويلاپ ەكى شاقىرىم جول باستى. سول كەزدە قالىڭ قار جاۋىپ، ماجىلىسكە قاتىناسقان جاۋىنگەرلەر وتىن، ءشوپتى جەر توسەپ، ءبىر - بىرىنە سۇيەنىپ جىلىندى. اۋىلداستار مۇنى كورىپ، ىشتەي قاتتى كۇيزەلىپ، ارت - ارتىنان ءۇي بوساتىپ، توسەك سالىپ، كيىم - كەشەك، كورپە - جاستىق جەتكىزىپ بەردى.

كوپشىلىككە راقىمەت ايتۋ ءۇشىن، جاڭا جىلعا قاراعان ءتۇنى اۋىلداستار ۇيىقتاعاننان كەيىن، جاڭا 4 - ارميا جاۋىنگەرلەرى ءاربىر وتباسىنا ءبىر بۋدا اعاش وتىن بەرىپ، ەسىككە قيسايىپ، قىزىل قاعازبەن ءبىر كۇمىس تەڭگەنى وراپ، وتىن ۇستىنە قويدى. كوكتەم مەرەكەسىنىڭ 1 - كۇنى جاڭا 4 - ارميا جاۋىنگەرلەرى ءۇي سايىن ارالاپ مەرەكەنى قۇتتىقتادى، اۋىلداستار جۇمىرتقا، سۇرلەنگەن ەت، كۇرىش تا عام الىپ شىعىپ، جاۋىنگەرلەردىڭ قولىنا ۇستاتتى.

دا - ۋ اۋدانىنداعى 4 جىلدان استام ۋاقىتتا جاڭا 4 - ارميانىڭ 5 - شىسىنداعى جاۋىنگەرلەر كۇندىز بوس ۋاقىتتارىندا اۋىلداستاردىڭ ەگىس جۇمىستارىنا كومەكتەسىپ، كەشتە اۋىلداستارمەن بىرگە تۇردى. ”اۋىلداستار ىشكى ۇيدە ۇيىقتاپ، جاۋىنگەرلەرگە ءۇي بوساتىپ بەردى“ دەيدى رىن چۋانشىڭ.

جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى سوعىس كەزىندە جاڭا 4 - ارميانىڭ 5 - شىسى ىلگەرىندى - كەيىندى 150 مىڭ جاپون ارمياسى مەن 80 مىڭنان استام قۋىرشاق ارميانىڭ شابۋىلىن توستى، جاپون ارمياسىنا، قۋىرشاق ارمياعا قارسى باستى شايقاستار 1260 رەتتەن استى، جاپون ارمياسىنىڭ، قۋىرشاق ارميانىڭ 43 مىڭنان استام ادامىن جويدى. 1945 - جىلى 8 - ايدىڭ 15 - كۇنى جاڭا 4 - ارميانىڭ 5 - شىسىنداعى جاۋىنگەرلەر جاپونيانىڭ شارتسىز تىزە بۇككەندىگىن، جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى سوعىس جەڭىسكە جەتكەندىگىن ەستىدى!

”امال قانشا، 5 - شىنىڭ كوپتەگەن تاريحي ماتەريالدارى سوعىس جىلدارىندا جوعالىپ كەتتى“ دەدى دا - ۋ اۋداندىق ارحيۆ سارايىنىڭ ورىنباسار باستىعى حى يەميڭ. جاڭا 4 - ارميا 5 - شىسىنىڭ دا - ۋشانداعى وسى تاريحىن ونان ارى تولىق قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن بىرنەشە جىلدان بەرى قىزمەتكەرلەر جان - جاققا شاپقىلاپ، ماتەريال جينادى. قازىر دا - ۋ اۋداندىق ارحيۆحانادا قاتىستى جازبا ماتەريالدار، ەسسە - ەستەلىكتەر، تاريحي سۋرەتتەر، دىبىس - كەسكىن ماتەريالدارى سياقتىلاردان 2000ن ان استامى ساقتالعان.

دا - ۋشاننىڭ سوعىس حيكاياسى بىرتىندەپ قالپىنا كەلىپ، ەستە ساقتاۋ عا ءتىپتى دە جاقسى وراي تۋدى.

ءتۇسىندىرۋشىنىڭ نازارىنداعى مۇراگەرلىك

تۇستەن بۇرىن ساعات 9 دان اسقاندا دا - ۋ اۋدانى چۋانشۇي تاجىريبە مەكتەبىنىڭ ساباق ارالىعىندا قوڭىراۋ شالىنىپ، وقۋشىلار كلاستان شىعىپ جاتتى. كوپ وتپەي، وقىتۋ عيماراتىنىڭ 1 - قاباتىنداعى قىزىل ءتۇستى ۇزىن كاريدورعا كوپتەگەن ادام جينالدى، ۇزىن كاريدوردىڭ ەكى جاعىنداعى كورمە تاقتاسىنا تاريحي سۋرەتتەر جانە قاھارمان قۇربانداردىڭ حيكاياسى جاپسىرىلعان. 6 - جىلدىقتىڭ وقۋشىسى ۋ زى - ي بىلاي دەدى: ”دا - ۋدا جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى سوعىستىڭ كوپتەگەن حيكاياسى تۋىلءان، مەن قاھارمان قۇربانداردىڭ ىزگى ىستەرىن اڭگىمەلەگەندە بەيتانىس سەزىنبەدىم. ولار ءبىزدىڭ جانىمىزدا“. ۋ زى - ي ءبىر ماقالاسىندا بىلاي دەپ جازادى: ”بۇدان كەيىن ءتۇسىندىرۋشى بولعىم كەلەدى، ’جالىن اتاي‘ سياقتى قىزىل حيكايانى جالعاستىرا بەرەمىن“.

”جالىن اتايدىڭ“ اتى چىن ي - ۋان، كەزىندە دا - ۋ اۋداندىق حالىق قۇرىلتايى تۇراقتى كوميتەتىنىڭ ورىنباسار مەڭگەرۋشىسى بولعان، زەينەتكە شىققاننان كەيىن قىزىل حيكايانى ۇگىتتەپ كەلەدى. ەستەلىكتەردى رەتتەۋ، كىتاپ جازۋ، وقۋلىق جاساۋ، قۇجاتتى فيلم ءتۇسىرۋ، قىزىل تاربيە ۇگىت ـ لەكسياسى سياقتى قيمىلدارى 100 رەتتەن اسىپ، جاستار مەن ورەندەردەن 30 مىڭنان استام ادامدى (رەت) قامتىدى. چىن ي - ۋان: ”ءبىر ءىستى جاقسى ىستەۋ قيىن ەمەس، قيىنى وسى ءىستى جاقسى ىستەۋگە تاباندى بولۋ. مەن اۋەلگى ماقساتتان جازباي، قىزىل مادەنيەتتىڭ جاقسى ۇگىتشىسى بولامىن“ دەدى.

جاقىنعى جىلداردان بەرى دا - ۋ اۋدانى 600 دەن استام ”كىشكەنتاي قىزىل باستاۋشى“ تاربيەلەدى، ولار اپتا سوڭى مەن دەمالىس ۋاقىتىنان پايدالانىپ، زەرتتەرمەندەردى جانە ساياحاتشىلاردى 1100 رەتتەن استام ەرىكتى ءتۇسىندىرۋ قىزمەت وتەۋىمەن قامدادى؛ «دا - ۋداءى توڭكەرىس جالىنى» سياقتى تەاترلاردى جاراتىپ، تەاتردى اۋىل - قىستاققا جەتكىزۋ، حالىققا تيىمدىلىك جاساۋ كونسەرتى ارقىلى قىزىل حيكايانى جاقسى باياندادى؛ ”دابيەشان تاۋىندا قىزىل تۋ جەلبىرەيدى“ نەگىزگى تاقىرىپتىق قيمىلىن وتكىزىپ، حۋبەي - حىنان - انحۇي 3 ولكەنىڭ دابيەشان وڭىرىندەگى 10 نەشە اۋدان - قالانى ۇيىمداستىرىپ، قىزىل اڭگىمەلەر جونىندە ۇگىت - لەكسيا جاسادى، قىزىل مادەنيەت ساياحاتىن تانىستىردى...

”مۇراگەرلىك ەتۋدىڭ العى شارتى _ تاراتۋ، قايتكەندە اناعۇرلىم كوپ ادامعا وسى تاريحتى ءتۇسىندىرۋ، ولاردىڭ زەرتتەۋ جۇرگىزۋىنە تۇرتكى بولۋ توتەنشە ماڭىزدى. ءبىز قىزىل اڭگىمەلەردى اشىپ، ىشكەرىلەي ۇءىنۋ، ءوزارا ىقپالداسۋ ۇلگىسىندەگى كورمە قۇرىلىسىن ويداعىداي ىستەپ، تۇرلىشە جاستاعى ادامدار شوعىرىنا باعىتتاي وتىرىپ، تۇرلىشە تاراتۋ ءتاسىلىن قولدانىپ، وسى اڭگىمەلەردىڭ كورەرمەندەردى ءتىپتى دە جاقسى باۋراۋىنا مۇمكىندىك جاساۋىمىز كەرەك“ دەدى دا - ۋ اۋداندىق توڭكەرىستىك ءداستۇرلى تاربيە بازاسىن باسقارۋ كوميتەتىنىڭ ورىنباسار مەڭگەرۋشىسى فۋ بو.

تاياۋ جىلداردان بەرى دا - ۋ اۋداندىق ارحيۆ سارايى ”حۇڭشيۋ دابيەشان“ اتتى قىسقا بەينەجازبا الەۋمەتتىك ءنومىرىن اشتى، حى يەميڭ جۇمىس جۇرگىزۋگە جاۋاپتى بولىپ، قىزىل بەينەجازبا ماتەريالدارىن جاريالادى. ”كوپتەگەن بۇقارا بىزگە لەبىز قالدىردى، كەيبىرەۋى تاريحي شىندىقتى تۇسىنۋگە كەلدى، كەيبىرەۋى ءبىزدىڭ ماتەريالءا نەگىزدەلىپ تۋىستارىن ىزدەدى، كەيبىر تۇرءىن ءبىزدى دەرەكپەن قامداپ، ءبىزدىڭ تەكسەرىپ انىقتاۋىمىزدى ءۇمىت ەتتى. بۇل تاريحتى ءتىپتى دە كوپ ادامنىڭ بىلۋىنە، قانىق بىلۋىنە مۇمكىندىك جاساۋدا ءبىزدىڭ قىزمەتىمىز توتەنشە ماعىنالى بولدى“ دەدى حى يەميڭ.

باستاۋىش مەكتەپ وقۋشىلارىنان زەينەتكە شىققان قارتتارعا دەيىن، كاسىپتىك قىزمەتكەرلەردەن قاراپايىم بۇقاراعا دەيىن، دا - ۋ تاۋىنىڭ قىزىل اڭگىمەلەرى جۇرت كوڭىلىن بىرتىندەپ توعىستىردى.

بايۋ جولى اكەلگەن وزگەرىس

بايگو - شۋۋان قىستاعىنداعى قارت بىلاي دەدى: جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى سوعىس كەزىندە تاۋلى وڭىردەن شىعۋءا ءبىر كۇن ءجۇرۋ كەرەك بولاتىن. قىستاق تۇرعىنى لي ليڭنىڭ ەسىندە قالۋىنشا، 30 جىلدىڭ الدىندا بۇل اراداعى قىستاقپەن تۇتاسقان جول ”جالاما جول“ بولاتىن.

قازىر جوعارى قارقىندىق تەمىر جول بەكەتىنەن بايگو - شۋۋان قىستاءىنا اۆتوكولىكپەن جارتى ساعاتتا جەتۋگە بولادى؛ قىستاقتىڭ سىرتىنان قولباسشىلىق شتابىنىڭ بۇرىنعى ورنىنا باراتىن اسفالت جول سالىندى.

بايگو - شۋۋان قىستاعىنىڭ قىزىل بايلىعىنا سۇيەنگەن لي ليڭ ءبىر شارۋالار اسحاناسىن اشىپ، جىلىنا 100 مىڭ يۋاننان استام كىرىس كىرگىزۋدە. قازىرگى تۇرمىسىن تىلگە العاندا، لي ليڭ ءدان ريزا بولىپ: ”ۇلكەن قىزىم ەسكەرتكىش سارايىندا ءتۇسىندىرۋشى بولىپ ىستەيدى، ەڭ كىشكەنە بالام 2 - جىلدىقتا وقيدى. قىستاقتا شاي زاۆودى، ەلەكتروندى ساۋدا، ساياحات سياقتىلار بار، تۇرمىسىمىز بارعان سايىن جاقسارىپ كەلەدى“ دەدى.

قىستاققا تۇتاساتىن وسى تاس جولدى بويلاپ بىرنەشە مينۋتتا بايگو - شۋۋان قىستاعىمەن ىرگەلەس جاتقان دا - ۋ - شان قىستاعىنا جەتۋگە بولادى. تۇستەن كەيىن ساعات 2 جارىمدا دا - ۋ - شان قىستاعىنداعى تىكە تاراتۋ بولمەسىندە قىستاق تۇرعىنى حى يان مەن كۇيەۋى اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىن تايلاپ جاتتى.

حى يان _ ەلەكتروندى ساۋدامەن شۇءىلدانۋشى، 2019 - جىلى قىستاققا قايتىپ كەلگەن، قازىر 4 ادامدىق توپ قۇردى. وسى شاعىن تىكە تاراتۋ بولمەسىندە زات سورەسى، كومپيۋتەر، ءۇش سيراقتى سورە، شىراق جارىعى سياقتى جابدىقتار تولىق. حى يان بىلاي دەدى: ”قىستاق تۇرعىندارى جۇمىرتقانى، كوكونىستى اكەلدى، ماڭايداعى شاي زاۆودتارى شاي اكەلدى، ءبىز كوپشىلىكتىڭ ساتۋىنا كومەكتەسىپ جاتىرمىز“.

بايۋدىڭ باستاماشىسى رەتىندە حى يان كەزىندە دا - ۋ اۋدانى جاعىنان حۋبەي كاسىپتىك - تەحنيكالىق شۋەيۋانىنا وقۋعا تانىستىرىلىپ، ءوزىنىڭ سوزىمەن ايتقاندا ”كوز اياسى كەڭەيدى، ونەر دە ۇيرەندى“.

قىستاققا قايتقاننان كەيىن ول امالىن تاۋىپ زات اينالىمىنىڭ وزىندىك قۇنىن تومەندەتىپ، جەرگىلىكتى ونىمدەردىڭ ساپاسىن قاتاڭ مەڭگەرىپ، ساۋداسىن بارعان سايىن جاقسارتتى.

حى يان نۇسقاءان جاقتان دا - ۋ تاۋىنداعى شاي باقشاسىن انىق كورىندى. دا - ۋ قىستاعىندا بارلىق وتباسىندا شاي باقشاسى بار. ءار جىلى كوكتەمگى شاي تەرۋ كەزىندە بۇكىل قىستاق بويىنشا 50 مىڭ جىڭ جاس شاي جينالادى. تاياۋ جىلداردان بەرى دا - ۋ اۋدانى شاي كاسىپ سالاسىن زور كۇشپەن دامىتىپ، ەرەكشەلىككە يە كوپتەگەن ماركا جاراتتى، ليۋجي، داجى سياقتى جەرلەر شاي كاسىبى عىلىم ـ تەحنيكاسىنان ۇلگى كورسەتۋ باقشاسى سياقتى قۇرىلىستاردى دابىرالى جۇرگىزدى.

دا - ۋ تاۋىندا جاڭا وزگەرىس بولدى، حى يان دا جاڭا جوسپاردى تىلگە تيەك ەتتى: ”ەندى قىزىل ساياحاتپەن ۇشتاستىرىپ، حالىقتىق تۇسەلحانانى دامىتپاقشىمىز، دەسە دە، الدىمەن ساياساتتى، بازار جاعدايىن زەرتتەپ، ورىن تاڭداۋ كەرەك، بۇل ارادا ىزدەنە ءجۇرىپ جەتىلەمىز“.

1998 - جىلى رىن جىبين قايتىس بولادى. اكەسىنىڭ وسيەتى بويىنشا، رىن چۋانشىڭ ونىڭ سۇيەك كۇلىن دا - ۋ تاۋىنا شاشادى. رىن چۋانشىڭ بىلاي دەدى: ”بۇل ارانىڭ وزگەرىسى وتە زور، ەگەر اكەم مەن جاۋىنگەر سەرىكتەرىم كورە الاتىن بولسا، قانداي جاقسى بولار ەدى“. حى يان بىلاي دەدى: ”دا - ۋ تاۋى ولاردىڭ قاھارماندىق ىزگى ىستەرىنە كۋا بولۋمەن بىرگە ءبىزدىڭ كۇرەس حيكايامىزعا دا كۋا بولدى، ولار ’كورە الادى‘، ءبىز دە ىستەي الامىز“.

كەلۋ قاينارى: حالىق تورابى