- ورتالىق
- ەل ءىشى
- شينجياڭ
- حالىقارا
مادەنيەت
ارناۋلى تاقىرىپ
ءداستۇر تەگى تاربيە
2015.11.11 14:13
ءبىز شانشار (سالت). قازاق حالقىندا سالت -داستۇرلەردىڭ قىزىقتى تۇرلەرى كوپ. ءبىراق ولار ءبىر-بىرىنەن ونشا الشاق ەمەس. سونىڭ ءبىرى «ءبىز شانشار». ەلىمىزدىڭ شىعىس، وڭتۇستىك جاقتارىندا «جاۋشى» ورنىنا وسى «ءبىز شانشار» سالتى قولدانىلادى. اقساقال-قاراساقال ارالاس ءبىر توپ ەر ازامات بويجەتكەن قىزى بار ۇيگە تۇسە قالادى. قانداي شارۋامەن جۇرگەنىن ايتپايدى، ەل شارۋاسىن، اماندىق بىلگەن بولىپ، قوناعاسىن ءىشىپ اتتانىپ كەتەدى. ادەپ بويىنشا ەل ىشىندە ءبىر توپ ادام بىلاي جۇرمەيدى. ولار كەتكەننەن كەيىن وتاعاسى مەن اناسى قوناقتار وتىرعان جەردى قاراپ ودان شانشۋلى ءبىزدى تاۋىپ الادى. بۇل «بىزدە ۇل، سىزدە قىز بار، قۇدا بولايىق» دەگەندى بىلدىرەدى.
مۇشە الۋ (سالت-ءداستۇر). «مۇشە الىپ قاشىپ جەڭگەدەن، بوزبالا ەركە قىزعا اپار» (ع.قايىربەكوۆ). ويىن تويدا، مەرەكەدە جاس جىگىتتەر اتپەن كەلىپ مۇشە سۇرايدى. جەڭگەلەرى وعان ورامال، ساقينا، اينا، ت.ب مۇشە بەرەدى. جىگىت ونى الا قاشادى. باسقا جىگىتتەر ونى قۋىپ الىپ قالۋعا تىرىسادى. قاشقان جىگىت مۇشەنى ءوزى ۇناتقان قىزعا اپارىپ بەرەدى.
كەلىن كوڭىلى (سالت). «... قازاقتاردىڭ ساناسىندا جاس انانىڭ كوڭىلىن كوتەرۋ دەگەن سالت تا بار» (ت.تىلەۋبەك ۇلى). «ءبىر اياعىم كوردە، ءبىر اياعىم جەردە» دەپ كوڭىلى كۇپتى جۇرەتىن ەكىقابات ايەلدىڭ قاس-قاباعىنا قاراۋ، ونىڭ كوڭىلىن ورتا تۇسىرمەي، ايالاپ ۇستاۋ قازاق ۇلتىنىڭ قاشاننان بەرگى قالىپتاسقان قاسيەتتى قاعيداسى. ءار وتباسى، ءار ادام «كۇماندى» كەلىننىڭ كوڭىل كۇيىنىڭ كوتەرىڭكى بولۋى ءۇشىن قىزمەت ەتەدى. ول ءۇشىن اۋىل-ايماق جاستارى مەن كەلىندەرى «كەلىن كوڭىلى» دەگەن كەش ۇيىمداستىرادى. مال سويىلادى، اق باۋىرساق پىسىرىلەدى، سارى قىمىز ساپىرىلادى. ءانشى، كۇيشى قىز-جىگىتتەر جينالادى. ءازىل -قالجىڭ، ويىن-كۇلكىنىڭ وتى دۋىلداي تۇسەدى. كەشكە جينالعانداردىڭ ءبارى ەكىقابات ايەلدىڭ كوڭىلىن تابۋ ءۇشىن ونەرى مەن قىزمەتىن ايانباي جۇمسايدى. مۇنى كورگەن كەلىن دە جادىراپ، كوڭىلىنە ۇلكەن سەنىم ۇيالايدى، دەنساۋلىعى دا بەرىك بولادى.
«كەلىن كوڭىلى» تەك كەلىن عانا ەمەس، ونىڭ جانىنداعىلارعا يگى اسەر ەتەدى. ۇلكەن -كىشىلەر دە جاقسى ءان، ءسوز تىڭداپ ءبىر جاساپ قالادى. كەشتى ۇيىمداستىرعاندارعا قارت اجە، اياۋلى انا، ەمىرەنگەن ەنە كادەسىن، جول-جورالارىن ۇسىنىپ، اق باتاسىن بەرەدى. اتالعان ءداستۇرلى سالت حالىق مادەنيەتى مەن ونەرىنىڭ ءبىر كورىنىسى.
بوساعا مايلاۋ (سالت، ىرىم). جاستار جەكە وتاۋ قۇرعاندا نەمەسە بىرەۋ جاڭا ءۇي العاندا جاقىن-جۋىقتارى كەلىپ، جاڭا ءۇيدىڭ بوساعاسىنا ماي جاعادى، كوپتىڭ ءۇيى بولسىن دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. بوساعا مايلاعان ادامعا كادە بەرىلۋى كەرەك. قىز الار (ءداستۇر). «مىرزا اعانىڭ قىز الارىن بەرىڭدەر دەپ ءبىر جەڭگەسى كۇلە قارادى» (ا.توقماعامبەتوۆ). ويىن-تويدا، مەرەكەدە ەندى ۇيلەنەتىن جىگىتكە ادەيى تارتىلاتىن سىباعالى تاباقتى «قىز الار» دەپ ىرىم ەتىپ تاراتادى. سىباعا تارتقان ايەلگە كادە بەرىلەدى. بۇل قازاق قونىستانعان كەيبىر جەرلەردە كەزىگەدى، ال كەيبىر وڭىرلەردە جوق دەسە دە بولادى.
قىزويناق (سالت). «ءبىر كۇنى قىزويناققا بارىپ، تاڭ اتا كەلىپ جاتسام، ۇيىقتاپ قالعان ەكەنمىن، اجەم وياتادى» (ب.مايلين). اكە -شەشەلەرى جوق كەزىندە بويجەتكەن قىزدار وڭاشا قالىپ، ويىن-ساۋىق ۇيىمداستىرادى. وعان (جاسىرىن تۇردە) جىگىتتەر دە قاتىسادى. بۇل ءماجىلىس قۇپيا وتەدى جانە ونى ۇيىمداستىرۋشىلار تەك قىزدار بولعاندىقتان، «قىزويناق» دەپ اتالعان. قىزويناق كوپ ۇيىمداستىرىلمايدى،اتا-انا وعان ءوز قىزدارىنىڭ قاتىناسۋىنا قاتاڭ تيىم سالعان. ونىڭ ماقساتى قىزدارىن جەڭىلتەكتىكتەن نەمەسە ۇياتتى بولىپ قالۋدان ساقتاندىرادى.
توبىق تىعۋ (ءداستۇر). «قازاق داستۇرىندە قىز بەن جىگىتتىڭ توبىق الىسۋى قۇر عانا ويىن ەمەس، مۇندا ەكى جاستىڭ وزدەرى عانا تۇسىنەتىن ءبىر تەرەڭ سىر دا بار» (ى. ەسەنبەرلين). بۇل سەرتتەسىپ ويناۋدىڭ ءبىر ءتۇرى. مىسالى، جىگىت پەن قىز توبىق تىعىپ التىن ساعاتقا نەمەسە قالى كىلەم بەرۋگە سەرتتەسەدى. ءبىر جىلدان كەيىن بە، بەس جىلدان كەيىن بە توبىقتى تىعۋعا العان جىگىت كەز كەلگەن ۋاقىتتا، كەز كەلگەن جەردە «توبىعىمدى بەر» دەگەن جەردە قولىنا ۇستاتا بەرۋى كەرەك. ەگەر جىگىت توبىقتى تاۋىپ بەرە الماي قالسا ۇتىلعانى. ول ۋادە بويىنشا سەرتتەسكەن زاتىن بەرۋى كەرەك. توبىقتى تىعۋعا جىگىتتەر دە قاتىسا الادى. بۇرىن مۇنداي ويىندار ەل اراسىندا كوپ بولعان. بۇل ويىن ۇقىپتىلىققا، ءبىر سوزدىلىككە تاربيەلەيدى. مۇنىڭ ارتى قىز بەن جىگىتتىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە، قوسىلۋىنا جالعاسادى. توبىق تىعۋدا قىزىقتى وقيعالار دا كەزدەسەدى. سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا ءبىر جىگىت سۇيگەن قىزىنا توبىق ۇسىنعان. ءبىراق جىگىت كوپ ۇزاماي ۇلى وتان سوعىسىنا اتتانادى. ۇيىنە «حابار - وشارسىز كەتتى» دەگەن حابار كەلەدى. ال جىگىت جاۋ قولىنا ءتۇسىپ تۇتقىندا بولادى. سوعىستان كەيىن «تۇتقىندا بولدى» دەپ ەلىنە جىبەرمەي تاعى ايدالادى. 12 جىلدان سوڭ ەلىنە ورالىپ، جىگىت قىزدان سەرتىن سۇراعاندا ساليقالى قىز توبىقتى ۇستاتا بەرىپتى. سودان ەكى جاس قوسىلىپ، تاتۋ-ءتاتتى ءومىر ءسۇرىپ كەتكەن ەكەن (وراز ءىلياس ۇلى «انا ءتىلى» گازەتىنەن)...
توبىق جۇتۋ (ءداستۇر، ىرىم). حالىقتا قويان توبىعىن جۇتۋ ىرىمى ەجەلدەن بار ءداستۇر. ونىڭ شارتى توبىقتى جۇتۋشى جاس ادام جۇتار الدىندا:
«باتىر بولسام جۇرەگىمنەن شىق،
پالۋان بولسام بىلەگىمنەن شىق،
شەشەن بولسام تاڭدايىمنان شىق،
باقىتتى بولسام ماڭدايىمنان شىق» دەپ سەرتتەسىپ بارىپ جۇتادى. حالىق ۇعىمىندا توبىق قاسيەتىنە قاراي الگى ادامنىڭ ايتقان جەرىنەن شىعادى دەگەن تۇسىنىك بولعان... تيىم (ءداستۇر، تاربيە). «قىزعا قىرىق ۇيدەن تيۋ، ۇلعا وتىز ۇيدەن تيۋ» (ماقال).حالقىمىزدىڭ تاربيە قۇرالدارىنىڭ كۇندەلىكتى قولدانىلاتىن ۇلگى، ونەگە تۇرلەرىنىڭ ءبىرى تيىم، ياعني تيىم سوزدەر. بۇل - بالالار مەن جاستارعا «جيرەن جامان ادەتتەن» دەگەندەي، جامان ىستەردەن ساقتاندىرىپ، جاقسىلىققا ەلىكتەۋ، بەيىمدەۋ ماقساتىنان شىققان تازا حالىقتىق پەداگوگيكالىق ۇعىم. مىنە، وسى ارقىلى ولار اركىمدى تەرىس مىنەز، ورىنسىز قيمىلداردان ساقتاندىرىپ وتىرعان. حالىق ۇعىمىندا تىزەنى قۇشاقتاۋ - جالعىز قالۋدىڭ، ۇلكەننىڭ الدىن كەسۋ - ادەپسىزدىكتىڭ، قولدى توبەگە قويۋ - ەل-جۇرتتان بەزىنۋدىڭ، استى توگۋ - ىسىراپتىڭ بەلگىسى دەپ تانىعان جانە ونداي ەرسى ىستەرگە قاتاڭ تيىم سالعان. ەل ىشىندە تيىم تۇرلەرىنە بايلانىستى سوزدەر كوپتەپ سانالادى.
التىباقان (ءداستۇر، ويىن). «بارەكەلدى، مىنا قىزىقتى قارا! مىناۋ اۋىل التىباقان تەۋىپ جاتىر» (م.اۋەزوۆ). التىباقان -ۇلتتىق ويىن بولعانىمەن، ونىڭ سالت-داستۇرلىك ماڭىزى ودان گورى جوعارى تۇر. كوپشىلىك اۋىلدىڭ قىز-جىگىتتەرى اۋلاقتاۋ جەرگە التىباقان قۇرىپ ويىن-ساۋىق جاسايدى. بۇل جاستاردىڭ ونەرىن، ويىن، كوزقاراسىن، تانىمىن قالىپتاستىرۋدا زور تاربيەلىك قىزمەت اتقارادى. انشەيىندە «قىزعا قىرىق ۇيدەن تيىم» دەيتىن قازاقتىڭ قىزدارىن التىباقانعا جىبەرمەۋگە حاقى جوق. التىباقاندا جاستار ءان سالىپ، ءتۇرلى ويىن ۇيىمداستىرىپ، ءتۇن ورتاسىنا دەيىن ساۋىق قۇرادى.
اۋزىنا تۇكىرتۋ (ىرىم). ەرتەدەن كەلە جاتقان ىرىم بويىنشا قازاقتار بەلگىلى باتىرلار مەن بيلەرگە، اقىندارعا، باسقا ەلگە بەلگىلى ادامدارعا جاس ءسابيدىڭ اۋزىنا تۇكىرتىپ نەمەسە ونىڭ وتىرعان ورنىنا اۋناتىپ الاتىن بولعان. ونىڭ ماقساتى - ءسابي سول ادامدارداي ونەگەلى كىسى بولسىن دەگەن ۇعىمنان تۋعان...
قۇلاق تەسۋ. قىزدىڭ قۇلاعىن تەسۋ - داستۇرگە ەنگەن ەجەلگى عۇرىپتىڭ ءبىرى. ادەتتە بويجەتكەننىڭ نەمەسە باليعاتقا تولعان (9 جاس، كەيدە ودان دا ەرتەرەك) قۇلاعىن تەسۋ ءۇشىن قىزدىڭ شەشەسى، جەڭگەلەرى، اپالارى جينالادى. قۇلاقتى ۋقالاپ، جانىن كەتىرىپ، قىزدىرىلعان جۋان ينەمەن نەمەسە كادىمگى تارىمەن تەسەدى. ول ءۇشىن ەكى تارىنى قۇلاقتىڭ سىرعالىعىنىڭ ەكى جاعىنان ءبىرىنىڭ تۇسىنا ءبىرىن ءدال كەلتىرىپ ۋقالايدى. ءبىر قىزىعى تەسىلگەن قۇلاققا قىزىل ءيتتىڭ ءجۇنىن ەسىپ وتكىزەدى. ۇلكەن كىسىلەر ءيتتىڭ ءجۇنىن وتكىزسە «قۇلاق ىسپەيدى، قوتىرلانبايدى، جارا تۇسپەيدى» دەيدى.
مۇمكىن مۇنىڭ دا سەبەبى بار شىعار. ويتكەنى قازىناسى كەڭ حالىق ەمدىك قۇپيالاردىڭ دا ءبىر سىرىن بىلەتىن بولار... حالىق ۇعىمىندا قىزدىڭ قۇلاعىن تەسۋ - ونى سۇندەتتەۋمەن بىردەي دەگەن قاعيدا بار. بۇل -حالىق ءسوزى.
كەلۋ قاينارى: تارباعاتاي اقپارات تورابى
جاۋاپتى رەداكتورى : مۇحيت امانتاي ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
- 1.
جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
2.
قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
4.
ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.
تەلەفون: 67 /65368365-010 حات ساندىعى: kazakh@peopledaily.com.cn
بۇل بەتتىڭ مەنشىك ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان، كەلىسىمنەن وتپەگەندە كوشىرىپ پايدالانۋعا بولمايدى
Copyright © 1997-2012 by www.people.com.cn. all rights reserved
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى 
بۇل حابارعا باعاڭىز
لەبىز جازۋ
