بەتتى ساقتاۋ | باس بەت ەتۋ | حات ساندىعى | حابارلاسىڭىز | ءبىز تۋرالى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى

ۇكىمەت پەن قوعامدىق كاپيتال سەلبەستىگىنىڭ جاڭا مەحانيزمىن ارناعا ءتۇسىرىپ اتقارايىق (ساياساتتىق تۇسىنىك)

− نەگىزدىك قۇرىلعىلارعا قارجى قوسۋ، قارجى قۇراۋ ءتۇزىلىسى رەفورماسىن تەرەڭدەتىپ، حالىقتىق قارجى قوسۋدىڭ ومىرشەڭدىك كۇشىن شىنايى تاسقىنداتايىق

«حالىق گازەتىنىڭ» ءتىلشىسى ليۋ جىچياڭ

2023.11.27 16:05     كەلۋ قاينارى : حالىق تورابى

  نەگىزدىك قۇرىلعىلارعا قارجى قوسۋ، قارجى قۇراۋ ءتۇزىلىسى رەفورماسىن ونان ارى تەرەڭدەتىپ، حالىقتىق قارجى قوسۋدىڭ ومىرشەڭدىك كۇشىن شىنايى تاسقىنداتۋ ءۇشىن، مەملەكەتتىك كەڭەس كەڭسەسى تاياۋدا مەملەكەتتىك دامۋ جانە رەفورما كوميتەتىنىڭ، قازىنا مينيسترلىگىنىڭ «ۇكىمەت پەن قوعامدىق كاپيتال سەلبەستىگىنىڭ جاڭا مەحانيزمىن ارناعا ءتۇسىرىپ اتقارۋ جونىندەگى جەتەكشى پىكىرىن» (تومەندە قىسقاشا «پىكىر» دەلىنەدى) جالعاپ تاراتىپ، ۇكىمەت پەن قوعامدىق كاپيتال سەلبەستىگىنىڭ جاڭا مەحانيزمى (تومەندە قىسقاشا ”جاڭا مەحانيزم“ دەلىنەدى) جونىندە ناقتى تالاپتار قويدى.

  ۇكىمەت پەن قوعامدىق كاپيتالدىڭ سەلبەستىك (PPP) ۇلگىسى ەلىمىزدە اتقارىلعاننان بەرى بەلگىلى دارەجەدە الەۋمەتتىك قىزمەت وتەۋدى جاقسارتۋ، ءونىمدى قارجى قوسۋدى جەبەۋ رولىن اتقاردى، ءبىراق اماليات بارىسىندا شۇعىل شەشۋگە ءتيىستى كەيبىر تاقىرىپتار دا ورىن تەۋىپ وتىر. جاڭا مەحانيزم قانداي جاڭا وزگەرىستەردى الا كەلەدى؟ ءتىلشى تىلشىلىك ىستەۋ ارقىلى مىنانى ۇعىستى: جاڭا مەحانيزم مەن بۇرىنعى PPP ساياساتىنىڭ پارقى نەگىزىنەن مىناداي ءۇش جاقتى قامتيدى: پايدالانۋشىنىڭ اقى تولەۋ نىسانىنا نازار اۋدارىپ، حالىقتىق كاسىپورىنداردى الدىمەن تاڭداپ، تۇگەلدەي ەرەكشە رۇقسات ەتىلگەن تيجارات ۇلگىسىن قولدانۋ.

  پايدالانۋشىنىڭ اقى تولەۋ نىسانىنا نازار اۋدارىلادى

  تۇراقتى ناق اقشا اينالىم مەجەسىن قالىپتاستىرىپ، جەرگىلىكتى ورىنداردىڭ جاڭادان ارتقان كومەسكى قارىزىنان تۋ باستان ساقتانۋعا بولادى

  «پىكىرگە» نەگىزدەلگەندە، PPP نىسانىندا پايدالانۋشىنىڭ اقى تولەۋ نىسانىنا نازار اۋدارىلىپ، اقى الۋ ارناسى مەن ءتاسىلى ايقىندالىپ، نىساننىڭ تيجارات كىرىسى قۇرىلىسقا قارجى قوسۋ مەن اينالىم وزىندىك قۇنىن قامتىپ، بەلگىلى قارجى قوسۋ قارىمجىسى ازىرلەنىپ، PPP ۇلگىسىن قولدانۋعا بولا جەرگىلىكتى قازىنانىڭ بولاشاق شىعىس جاۋاپكەرلىگى تىڭنان ارتتىرىلمايتىن بولادى.

  مەملەكەتتىك دامۋ جانە رەفورما كوميتەتى قارجى قوسۋ تارماق مەكەمەسىنىڭ قاتىستى جاۋاپتىسى مىنانى ءبىلدىردى: حالىقارالىق تاجىريبەلەردەن قاراعاندا، PPP نەگىزىنەن پايدالانۋشىنىڭ اقى تولەۋىن نەگىز ەتكەن ەرەكشە رۇقسات ەتىلگەن تيجارات، الەۋمەتتىك تاراۋلار (ۇكىمەت) اقى تولەۋدى نەگىز ەتكەن جەكەلەردىڭ قارجى قۇراۋ جوسپارى سىندى ەكى ءتۇرلى ۇلگىگە بولىنەدى. وسىدان بۇرىن ۇكىمەت اقى تولەۋدى نەگىز ەتكەن ءبىر ءبولىم PPP نىساندارىنىڭ پايداسى جەتكىلىكسىز، ءتىپتى پايدا قاينارى كەمشىل بولىپ، ۇكىمەت قوعامدىق كاپيتالعا تۇراقتى قارىمجى قايتارۋعا نەمەسە ەڭ تومەنگى پايدانى قامتاماسىزداندىرۋعا ۋادە بەرىپ، ۇكىمەتتىڭ بولاشاق شىعىس جاۋاپكەرلىگىن الدىن الا تۇراقتاندىرىپ، بەكەمدەدى.

  مەملەكەتتىك دامۋ جانە رەفورما كوميتەتى قارجى قوسۋدى زەرتتەۋ ورنى قارجى قۇراۋ كەڭسەسى مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى لي زىجىڭ مىنانى ءبىلدىردى: جاڭا مەحانيزمدە ”پايدالانۋشىنىڭ اقى تولەۋ نىسانىنا نازار اۋدارۋ“دارىپتەلىپ، نىساننىڭ تيجارات كىرىسى قۇرىلىسقا قارجى قوسۋ مەن اينالىم وزىندىك قۇنىن قامتىپ، بەلگىلى قارجى قوسۋ قارىمجىسىن ازىرلەپ، جاڭادان ارتقان جەرگىلىكتى كومەسكى قارىزدان ساقتانۋ تالاپ ەتىلدى. چيڭحۋا داشۋەسى قارجى قوسۋ، قارجى قۇراۋ ساياساتىن زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ كومەكشى زەرتتەۋشىسى ۋاڭ يىڭيىڭ بىلاي دەپ قارادى: پايدالانۋشىنىڭ اقى تولەۋ نەگىزى بار نىساندار ادەتتە قوعامدىق الەۋمەتتىڭ ءىس جۇزىندىك قاجەتىنە ۇيلەسەدى، ورنىقتى ناق اقشا اينالىم مەجەسىن قالىپتاستىرادى، نازاردى وسى نىساندارعا شوعىرلاندىرادى، بۇل شەكتەن تىس الدىن الا قۇرىلىس جۇرگىزۋگە نەمەسە سالىستىرمالى تۇردە ارتتا قالۋى مۇمكىن نىسانداردى ىعىستىرۋعا ءتيىمدى.

  «پىكىردە» مىنالار العا قويىلدى: ۇكىمەت جاڭادان ارتقان جەرگىلىكتى ۇكىمەتتەردىڭ كومەسكى قارىزىنان قاتاڭ ساقتانۋ، زاڭدارعا، زاڭ - ەرەجەلەرگە جانە قاتىستى ساياساتتىق بەلگىلەمەلەردىڭ تالابىنا ۇيلەسۋ العى شارتىندا، نىسان قۇرىلىسى مەزگىلىندە پايدالانۋشىنىڭ اقى تولەيتىن نىساندارىنا ۇكىمەتتىڭ قارجى قوسۋىنا قولداۋ كورسەتۋىنە بولادى؛ ۇكىمەت اقى تولەيدى، تەك بەلگىلەمە بويىنشا قوسىمشا قاراجات بەرىپ جۇمىس جۇرگىزەدى، قۇرىلىستىڭ وزىندىك قۇنىنا قوسىمشا قاراجات بەرۋگە بولمايدى. بۇدان سىرت، جارامدىلىق جەتەرسىزدىگى كومەك قاراجاتىن بەرۋ، ەڭ تومەنگى پايدا مولشەرىنە كەپىلدىك ەتۋگە ۋادە بەرۋ، پايدالانۋعا بولاتىن اقى تولەۋ سياقتى ءارقانداي ءتاسىل ارقىلى قازىنالىق قارجىدان پايدالانىپ نىسان قۇرىلىسى مەن اينالىم وزىندىك قۇنىن تولىقتاۋعا بولمايدى.

  ”جاڭا مەحانيزم ۇكىمەتتىڭ قارجى قوسۋدى قولداۋى مەن ۇكىمەتتىڭ اقى تولەۋىن بۇكىلدەي جوققا شىعارمايدى، الايدا ۇكىمەتتىڭ شىعىس شارت - جاعدايىن قاتاڭ شەكتەيدى“. جۇڭگو حالىقارالىق ينجەنەريالىق كەڭەس بەرۋ شەكتى سەرىكتەستىگى زەرتتەۋ ورتالىعى مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى شۇي چىڭبين مىنانى ءبىلدىردى: جاڭا مەحانيزم بويىنشا، ۇكىمەتتىڭ قارجى قوسۋىن قولداۋ نەگىزىنەن نىسان قۇرىلىسى مەزگىلىندە، ۇكىمەتتىڭ كاپيتال قورىن قوسۋ نەمەسە قۇرىلىسقا قارجى قوسۋ قوسىمشا قاراجاتى سياقتى فورمالار ارقىلى جۇزەگە اسادى، ەگەر ۇكىمەتتىڭ كاپيتال قورىن قوسۋعا سايسا، «ۇكىمەت قارجى قوسۋ ەرەجەسىنىڭ» تالابى بويىنشا، ۇكىمەتتىڭ قارجى قوسۋ نىساندارىن باسقارۋعا ەنگىزۋ كەرەك؛ ۇكىمەتتىڭ اقى تولەۋى نىسان اينالىمى مەزگىلىندە بولسا، ”بەلگىلەمە بويىنشا قوسىمشا قاراجات بەرىپ جۇمىس جۇرگىزۋدە“ ادەتتە كاسىپ سالاسى نەمەسە رايون بەلگىلەگەن ءبىر تۇتاس اينالىم قوسىمشا قاراجاتى ولشەمى قولدانىلادى، بۇل نىساندا PPP ۇلگىسىنىڭ قولدانىلعان، قولدانىلماعانىمەن تىكەلەي قاتىسسىز، PPP ۇلگىسىن قولدانعانى سەبەپتى ۇكىمەتتىڭ شىعىس جاۋاپكەرلىگى تىڭنان قوسىلمايدى.

  حالىقتىق كاسىپورىنداردى الدىمەن تاڭداپ قاتىناستىرۋ

  اۋەلگى ماقساتتا تاباندى بولىپ، ءوز قاينارىنا قايتا ورالۋ حالىقتىق كاپيتالدىڭ نىسانعا قاتىناسۋ بەلسەندىلىگىن ونان ارى جۇمىلدىرادى

  كاسىپتىك ماماندار مىنانى ءبىلدىردى: بۇرىن اتقارىلعان PPP نىسانىندا كوپتەگەن ورتالىق كاسىپورىندارى مەن جەرگىلىكتى مەملەكەت مەنشىگىندەگى كاسىپورىندار قوعامدىق كاپيتال رەتىندە ات سالىسىپ، بەلسەندى رول اتقارعانىمەن، حالىقتىق قارجى قوسۋعا بەلگىلى دارەجەدە ىعىستىرۋ اسەرىن قالىپتاستىردى. «پىكىردە» مىنالار العا قويىلدى: اۋەلگى ماقساتتان جازباي، اۋەلگى قاينارىنا قايتا ورالىپ، حالىقتىق كاسىپورىنداردى PPP دىڭ جاڭادان سالىناتىن (كەڭەيتىپ سالىناتىن نىسانداردى قامتيدى) نىساندارىنا قاتىناسۋعا بارىنشا شابىتتاندىرۋ كەرەك.

  ”جاڭا مەحانيزم حالىقتىق كاسىپورىنداردى الدىمەن تاڭداپ قاتىناستىرۋدى ايقىندادى“. مەملەكەتتىك دامۋ جانە رەفورما كوميتەتى قارجى قوسۋ تارماق مەكەمەسىنىڭ قاتىستى جاۋاپتىسى مىنانى ءبىلدىردى: «پىكىردە» مىنالار ورتاعا قويىلدى: حالىقتىق كاسىپورىنداردى PPP جاڭادان سالىناتىن (وزگەرتىپ كەڭەيتىپ سالۋدى قامتيدى) نىساندارعا قاتىناسۋعا بارىنشا شابىتتاندىرۋ ءارى تۇرلىشە نىسانداردىڭ الەۋمەتتىك قاسيەتىنىڭ كۇشتى - السىزدىگىنە قاراي PPP جاڭادان سالىناتىن (وزگەرتىپ كەڭەيتىپ سالۋدى قامتيدى) نىسانداردى ءۇش تۇرگە ءبولۋ كەرەك، سونىمەن بىرگە، حالىقتىق كاسىپورىنداردىڭ ات سالىسۋىنا قولداۋ كورسەتەتىن ەرەكشە رۇقسات ەتىلگەن تيجاراتتىڭ جاڭادان سالىناتىن (وزگەرتىپ كەڭەيتىپ سالۋدى قامتيدى) نىساندارىنىڭ تىزىمدىگى (2023 - جىلعى نۇسقاسى) (تومەندە قىسقاشا «تىزىمدىك» دەلىنەدى) جاسالدى.

  شۇي چىڭبين مىنانى ءبىلدىردى: تىزىمدىكتە تۇرگە ءبولىپ باسقارۋ جولعا قويىلدى: ءبىرىنشى، بازارلانۋ دارەجەسى ءبىرشاما جوعارى، الەۋمەتتىك قاسيەتى ءبىرشاما ءالسىز نىساندار، مىسالى، قوقىر - قوقسىقتى ،قاتتى كۇيدەگى جاراقسىز زاتتاردى ءبىر جاقتى ەتۋ جانە قوقىر - قوقسىقتى ورتەۋ، ەلەكتر شىعارۋ نىساندارىندا حالىقتىق كاسىپورىندار دەربەس قارجى قوسۋ نەمەسە جارنانى مەڭگەرۋ كەرەك؛ ەكىنشى، مەملەكەت شارۋاشىلىعى مەن حالىق تۇرمىسىنا قاتىستى، الەۋمەتتىك قاسيەتى ءبىرشاما كۇشتى نىساندار، مىسالى، قالا - قالاشىقتاردى سۋمەن قامداۋ، گازبەن قامداۋ، جىلۋمەن قامداۋ نىساندارى، حالىقتىق كاسىپورىنداردىڭ جارنا ۇقىعىنىڭ سالىستىرماسى پرينسيپتىك جاقتان %35 تەن تومەن بولمايدى؛ ءۇشىنشى، مەملەكەت حاۋىپسىزدىگىنە، الەۋمەتتىك سيپاتى كۇشتى نىساندارعا سايادى، مىسالى، ەلەكتر شىعارۋ يقۋاتىنا يە ءىرى، ورتاشا سۋ يگىلىگى نىساندارىنا بەلسەنە شارت - جاعداي جاراتىپ، حالىقتىق كاسىپورىنداردىڭ ات سالىسۋىن قولداۋ كەرەك. شۇي چىڭبين بىلاي دەدى: ”ءۇش تۇردەگى نىساننىڭ قارجى قوسۋ كولەمى، الەۋمەتتىك يگىلىك سيپاتى، قۇرىلىس قيىندىعى بىرتىندەپ ارتىپ، حالىقتىق جارنا ۇقىعىنا قاتىناسۋ سالىستىرماسى جالپى تۇلعالىق جاقتان ازايۋعا بەت الدى، الايدا ەكىنشى، ءۇشىنشى تۇردەگى نىساندار قابىلەتتى حالىقتىق كاسىپورىنداردىڭ دەربەس قارجى قوسۋىن نەمەسە جارنانى مەڭگەرۋىن جوققا شىعارمايدى“.

  پىكىردە تاعى مىنالار ايقىن بەلگىلەندى: تىزىمدىكتە كورسەتىلگەن سالالاردان باسقا PPP نىساندارىنا دا حالىقتىق كاسىپورىنداردى قاتىناسۋعا بەلسەنە شابىتتاندىرۋعا بولادى؛ شەتەل ساۋداگەرلەرى قارجى قوسقان كاسىپورىندار PPP نىسانىنا قاتىناسسا، شەتەل ساۋداگەرلەرىنىڭ قارجى قوسۋىن باسقارۋعا قاتىستى تالاپتار بويىنشا ءارى قاتىستى بەلگىلەمەلەر بويىنشا اتقارىلادى. مەملەكەتتىك دامۋ جانە رەفورما كوميتەتى ءار جاقتىڭ تىزىمدىكتى اتقارۋ بارىسىنداعى ۇسىنىس - پىكىرلەرىن دەر كەزىندە جينايدى، رەتتەيدى ءارى قارجى قوسۋدى باسقارۋدىڭ جاڭا جاعدايىنا، جاڭا تالابىنا ۇشتاستىرىپ، نىسان تىزىمدىگىن يكەمدى رەتتەيدى.

  مەملەكەتتىك دامۋ جانە رەفورما كوميتەتى قارجى قوسۋ تارماق مەكەمەسىنىڭ قاتىستى جاۋاپتىسى مىنانى ءبىلدىردى: جاڭا مەحانيزم ەرەكشە رۇقسات ەتىلگەن تيجارات مەرزىمىن 40 جىلعا ۇزارتتى، قارجى قوسۋ كولەمى زور، قارىمجى قايتارۋ پەريودى ۇزاق نىسانداردى لايىقتى ۇزارتۋعا بولادى، باسقارۋدى كۇشەيتۋ، وزىندىك قۇندى تومەندەتۋ، ونىمدىلىكتى جوعارىلاتۋ، بەلسەنە جاڭالىق جاراتۋ سياقتىلار ارقىلى قول جەتكىزگەن ارتىق پايدا نەگىزىنەن ەرەكشە رۇقسات ەتىلگەن تيجاراتشىلاردىڭ مەنشىگىندە بولادى، بۇل حالىقتىق كاپيتالدىڭ نىسانعا قاتىناسۋ بەلسەندىلىگىن جوعارىلاتۋعا ءتيىمدى.

  تۇگەلدەي ەرەكشە رۇقسات ەتىلگەن تيجارات ۇلگىسىن قولداندى

  حاۋىپ - قاتەردى مەڭگەرۋگە بولادى، باقىلاۋ - باسقارۋ قاتاڭ بولىپ، PPP نىساندارىنىڭ جۇيەلى دامۋىنا، اشىق اينالىمىنا كەپىلدىك ەتەدى

  «پىكىردە» مىنالار ورتاعا قويىلدى: PPP تۇگەلدەي ەرەكشە رۇقسات ەتىلگەن تيجارات ۇلگىسىن قولدانىپ اتقارىلادى، سونداي - اق توقتامدا قۇرىلىس جانە اينالىم مەزگىلىندەگى مال - مۇلىك ۇقىق قاراستىلىعى ايقىن بەلگىلەنىپ، ءار جاقتىڭ ۇقىق - مۇددە قاتىناسى ايقىن ايىرىلادى.

  تىلشىلىكتى قابىلداعان ماماندار بىلاي دەپ قارادى: ەرەكشە رۇقسات ەتىلگەن تيجارات ۇلگىسىنىڭ حاۋىپ - قاتەرىن مەڭگەرۋگە بولادى، باقىلاۋ - باسقارۋ قاتاڭ، قارجى قوسۋدىڭ قارىمجى قايتارۋ جولى ايقىن، جاڭا مەحانيزمدە PPP نىساندارىن تۇگەلدەي ەرەكشە رۇقسات ەتىلگەن تيجارات ۇلگىسىن قولدانىپ اتقارۋ كەرەك، بۇل اناعۇرلىم جاقسى ساياسات پەن بازار ورتاسىن قالىپتاستىرۋعا، ارناعا تۇسپەگەن ۇلگى مەن كومەسكى حاۋىپ - قاتەردىڭ تۋىلۋىنان ساقتانۋعا ءتيىمدى.

  قۇرىلىستىڭ اتقارىلۋىن جۇيەلى ىلگەرىلەتۋ ءۇشىن، «پىكىردە» ەرەكشە رۇقسات ەتىلگەن تيجارات جوباسىن قاتاڭ تەكسەرۋ، ەرەكشە رۇقسات ەتىلگەن تيجاراتشىلاردى ءادىل تاڭداۋ، ەرەكشە رۇقسات ەتىلگەن تيجارات كەلىسىمىنە جۇيەلى قول قويۋ، قارجى قوسۋدى باسقارۋ ءتارتىبىن قاتاڭ اتقارۋ، نىسان قۇرىلىسىن اتقارۋدى باسقارۋدى ويداعىداي ىستەۋ سياقتى جاقتاردا ءبىرقىدىرۋ شارا ورتاعا قويىلدى.

  ”ەرەكشە رۇقسات ەتىلگەن تيجاراتشىلاردى ءادىل تاڭداۋ ءۇشىن، جاڭا مەحانيزم نىساننىڭ اينالىم جوباسى، اقى الۋ جەكە باعاسى، ەرەكشە رۇقسات ەتىلگەن تيجارات مەرزىم شەگى سياقتىلاردى ەرەكشە رۇقسات ەتىلگەن تيجاراتشىلاردى تاڭداۋدىڭ ماڭىزدى باعالاۋ ولشەمى ەتۋدى ايقىندادى ءارى نىسان اينالىمىن باسقارۋ تاجىريبەسى، كاسىپتىك اينالىم قابىلەتى، كاسىپورىننىڭ جالپىلىق قۋاتى جانە سەنىمدىلىك دارەجەسىن باعالاۋ جاعدايىنا نازار اۋداردى“. شۇي چىڭبين بىلاي دەدى: وسى اشىق باسەكە شارت - جاعدايى بۇرىنعىداي قارجى قۇراۋ مەن قۇرىلىس جۇرگىزۋ قابىلەتىن شەكتەن تىس دارىپتەمەيدى، بۇل تاڭداۋلى حالىقتىق كاسىپورىنداردىڭ توپ جارىپ شىعۋىنا ءتيىمدى.

  «پىكىرگە» ساي، 2023 - جىلى 2 - ايدا PPP نىسانىن اداقتاۋ، تەكسەرۋدەن بۇرىن مەردىگەر شاقىرۋ، ساتىپ الۋ ءتارتىبى ورىندالماعان، سونداي - اق كەيىن جاڭادان اتقارىلعان PPP نىساندارى جاڭا مەحانيزم بويىنشا اتقارىلادى.

  مەملەكەتتىك دامۋ جانە رەفورما كوميتەتى قارجى قوسۋ تارماق مەكەمەسىنىڭ قاتىستى جاۋاپتىسى مىنانى ءبىلدىردى: جەرگىلىكتى ءار دارەجەلى ۇكىمەتتەر دارەجەلەس ۇكىمەتتەردىڭ ءىس ۇقىعى كولەمىندەگى ەرەكشە رۇقسات ەتىلگەن تيجارات نىساندارىن ارناعا ءتۇسىرىپ جانە ىلگەرىلەتىپ، ەرەكشە رۇقسات ەتىلگەن تيجارات نىساندارىن اتقارۋ قۇرىلىمدارىن زاڭ - ەرەجە بويىنشا ايقىنداپ، تۇلعالىق جاۋاپكەرلىكتى شىنايى ارقالاۋى؛ قوعامدىق كاپيتال جاق پەن اقىل - كەڭەس بەرۋ قۇرىلىمدارى جاڭا مەحانيزمنىڭ مازمۇنىن جاپپاي دۇرىس ءتۇسىنىپ، ناقتى نىسانداردى وبيەكتيۆ، ۇيلەسىمدى تۇردە كاسىپتىك تۇرعىدان ىلگەرىلەتۋى كەرەك.

  كەلۋ قاينارى: حالىق تورابى
جاۋاپتى رەداكتورى : نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى