- ورتالىق
- ەل ءىشى
- شينجياڭ
- حالىقارا
مادەنيەت
ارناۋلى تاقىرىپ
تالدىنىڭ تالدارى تامىرلاس
مۇرات ىبىراي ۇلى
2016.10.25 15:27 كەلۋ قاينارى : شينجياڭ گازەتى
رەداكتوردان: كۇنەس اۋدانى تالدى قالاشىعى تالدى قىستاعىندا قازاق، ۇيعۇر، وزبەك سياقتى باۋىرلاس حالىقتارعا ورتاق «انداقۇلدار» دەپ اتالاتىن 300دەن استام ءتۇتىن بار. ءبىر جارىم عاسىردان بەرى وسىندا جاساپ كەلە جاتقان وسى ءبىر حالىقتىڭ ءومىر امالياتى «ۇلتتار ىنتىماعى بەرەكەلى شاڭىراعىنىڭ» جاندى مىسالى. گازەتىمىزدىڭ وسى سانىنان باستاپ ءتىلشىمىز مۇرات ىبىراي ۇلىنىڭ «انداقۇلدار» ومىرىنەن جازعان جەلىلەس ماقالاسىن ۇسىنامىز.
− رەداكسيا
«از ۇلتتار حانزۋلاردان، حانزۋلار از ۇلتتاردان ايرىلا المايدى، از ۇلتتار ءبىر - بىرىنەن ايرىلا المايدى».
«ىلەنىڭ باسى كۇنەس جىلجىپ اققان، شاپقىلاپ قۇيعان بۇلاق ءار تاراپتان» دەپ ايگىلى اقىن تاڭجارىق جىرلاعانداي جىلجىپ اققان كۇنەسكە قۇياتىن مىڭ بۇلاقتىڭ ءبىرى تالدى سۋى. ءالقيسا، جاي تولقىپ، بۇراڭ قاعىپ ويناپ اعاتىن تالدى سۋىنىڭ جاعاسىندا تامىرى ايقاسىپ، جاپىراعى ءتۇيىسىپ وسكەن كوك جاسىل تال − دوستىق ورمانى ماۋەلەگەن. وسىدان تۋرا ءبىر جارىم عاسىر بۇرىن قاشقاردان شىعىپ، ەرەن تاۋدى اسىپ كەلىپ، گۇل كۇنەستەگى ەلدىڭ ىستىق قۇشاعىندا ءوسىپ - ءونىپ، قازاق، ۇيعۇر، وزبەك حالىقتارىنا ورتاق ۇرپاققا اينالعان، وزدەرىن بابالارىنىڭ اتىمەن «انداقۇلدار» دەپ اتايتىن ەل ءبىر - بىرىنەن ايرىلا المايتىن ۇلتتار بەرەكەسىنىڭ شاعىن ۇلگىسىن قالىپتاستىرعان.
«انداقۇلداردىڭ» بۇگىنگى ۇلكەنى سىمايىل مۇحاممەت ۇلى كاريا. 1931 - جىلى تالدى سۋىنىڭ جاعاسىندا دۇنيەگە كەلگەن ول بۇل كۇندە 96 ۇرپاقتىڭ اتاسى. ءوزى تالدى قالاشىق ۇكىمەتىندە ۇزاق جىل قىزمەت ىستەپ، 1991 - جىلى داڭقپەن زەينەتكە شىققان. بۇل كۇندە «ۇيعۇر، قازاق، ءار ۇلتتىڭ بارىنە ورتاق، قايتپايتىن، قاجىمايتىن ەل اعاسى» اتانعان قۇرمەتتى كاريا. كاريا سۇلۋشالاپ قويعان شوقشا ساقالىن ەتى قاشقان سالالى ساۋساقتارىمەن سىلاي وتىرىپ، 2 عاسىردىڭ الدىنان ءسوز باستادى، حيكايا شەرتتى...
وسىدان 10 جىل بۇرىن «عوجامقۇل اۋلەتىنىڭ شەجىرەسى» اتتى كىتاپ جازىپ، «انداقۇلداردىڭ» شەجىرەسىن تاراتقان كاريا اتا - بالالارىن وسىدان 2 عاسىر بۇرىن قاشقار، اتۇش وڭىرىندە جاساعان عوجامقۇل اتتى ادامعا اپارىپ تىرەيدى. عوجامقۇلدىڭ اللاقۇل، اجىباي، اشىمباي، قاراباي، شاۋازباي اتتى 5 ۇلى بولىپتى. سولاردىڭ ىشىندە ۇلكەن ۇلى اللاقۇل باتىر اتانىپ ەل كوزىنە تۇسكەن ادام ەكەن. سول اللاقۇل اتۇش وڭىرىندە تۋعان ءبىر رەتكى جاڭجالعا اراشا تۇسەمىن دەپ ءجۇرىپ وپات بولىپتى دەيدى. اۋلەتتەرىنىڭ باسى - كوزى بولىپ جۇرگەن اعالارى وپات بولعان سوڭ عوجامقۇلدىڭ وزگە 4 بالاسى مەن اللاقۇلدان تاراعان نەمەرەلەرى قاشقار وڭىرىندە تۇراقتاپ تۇرا الماي، ەرەن تاۋدى اسىپ، تەرىستىككە بەتتەگەن.
قانداي - قانداي بۇرالاڭ تاعدىر كەشتى... تەرىستىككە بەتتەگەن عوجامقۇل ۇرپاقتارى كوشىن ءبىر ۋاقىتتا بىرگە الىپ جۇرە الماپتى. اجىباي، اشىمباي، قاراباي اعايىندى ۇشەۋى قۇلجا قالاسى توڭىرەگىنە بارىپ تۇراقتايدى، ال كەنجە ىنىلەرى شاۋازباي كۇنەس وڭىرىنە، ال اللاقۇلدىڭ قۇدايبەردى اتتى ۇلى التاي وڭىرىنە بارىپ قازاق تۋىسقانداردى پانالايدى.
2 ءىنىسىن ەرتىپ قۇلجا اۋدانىنىڭ دوڭبازار (ءبىر ايتىلىمدا كۇرە جامبىلىندا) دەگەن جەرىنە كەلگەن اجىباي ازىن - اۋلاق ءمالىش ساۋدا ىستەپ جان اسىراپ جۇرگەندە جولشىباي جولىققان ءبىر وقيعا اعايىندى ۇشەۋىنىڭ، ءتىپتى، تۇتاس عوجامقۇل ۇرپاقتارىنىڭ تاعدىرىن وزگە ارناعا بۇراپ اكەتكەن، انىعىراق ايتقاندا، اجىباي ات ۇرلادى دەلىنىپ ءبىر تورەنىڭ جازاسىنا ۇشىراعان 2 قازاق جىگىتىنە اراشا تۇسەمىن دەپ ءجۇرىپ، سول كەزدەگى ىلە وڭىرىندەگى ىقپالدى قازاق بيلەرىنىڭ ءبىرى ساسان ءبيدىڭ نازارىنا ءىلىنىپتى.
اجىبايدى الدىنا الدىرىپ ۇعىسا كەلە ساسان ءبي بۇل ادامنىڭ ءوزىنىڭ كوپ ۋاقىتتان بەرگى ەلىن باستاپ وتىرىقتى تۇرمىس كەشىرۋ، تىڭ اشىپ، جەر ەمشەگىن ەمۋ، تيىرمەن سالىپ، استىق تارتۋ سياقتى جاڭاشىل ويلارى ءۇشىن تابىلماس ونەرلى ادام ەكەنىن تانيدى. تانيدى دا ەكى اينالدىرماي 2 ىنىسىمەن بىرگە كۇنەس جەرىنە كوشىرىپ كەلەدى.
اجىبايلار كۇنەسكە كەلگەننەن كەيىن ساسان ءبي ولارعا: كۇنەس بويىنان تىڭ اشىپ، ەگىن سالۋعا، تام سالىپ، ءۇي سوعۋعا قولايلى جەر تاۋىپ، ءوز ەرىكتەرىڭمەن قونىستانىڭدار، مۇنان بىلاي وسى اراداعى حالىقپەن بىرگە وتىرىقتى ءومىردىڭ جۇمىسىن ىستەڭدەر، - دەيدى. ساسان ءبيدىڭ ۇيعارىمى بويىنشا اعايىندى ۇشەۋى تۇتاس كۇنەس بويىن، ۇلى اڭعاردىڭ باس - اياعىن كەزىپ جايلى مەكەن ىزدەيدى. ولار اقىرى تالدى سۋىنىڭ بويىن تىڭ اشىپ، ەگىن سالۋعا، قىستاق - كەنت سالىپ وتىرىقتى ومىرگە ويىسۋعا ەڭ قولايلى جەر دەپ ءتۇيىپ، توبىمەن كەلىپ ىرگە جايادى.
وزىمسىنگەن جانعا وزەگىن ءۇزىپ بەرەتىن اق جۇرەك قازاق ەلى، ساسان ءبيدىڭ اۋىلى ىرگەلەرىنە قوڭسى قونعان جاڭا كورشىلەرىن، وتىرىقتى ءومىردىڭ ارمانى تابىستىرعان تۋىستارىن ورتالارىنا الىپ، «تۋىسىمنىڭ ءوزىسىڭ، ساناتىمنىڭ ءبىرىسىڭ» دەپ باۋىرىنا باسىپ كەتە بەرەدى. بۇل 1886 - جىلداردىڭ تۇسى ەكەن.
گۇل كۇنەس ساحاراسىندا مىڭعىرتىپ مال ايداپ، سەرى عۇمىر كەشىرگەن قازاق اۋىلدارىنىڭ ءدال ورتاسىن ويىپ كەلىپ ءبىر جولاتا ىرگە جايعان اجىبايلار جەرگىلىكتى قازاق ەگىنشىلەرىمەن سەلبەسىپ تاڭاتتىڭ سايى دەگەن جەردەن جايقالتىپ ەگىن سالادى، تالدى سۋىنىڭ بويىنان تيىرمەن سالىپ، استىق، ماي تارتىپ، كون يلەيدى، تام سوعىپ، ءۇي سالىپ، وتىرىقتى ءومىردىڭ ءتۇتىنىن ۇرلەيدى. مەشىت - مەدىرەسە سالىپ، بالا وقىتىپ، ۇرپاق تاربيەلەيدى...
ساسان ءبي ءوز تۇسىنىڭ ىقپالعا يە جاڭاشىل قايراتكەرى ەكەن. ول ات ءۇستى سەرى عۇمىر كەشىرگەن ەلىنە جەر ەمشەگىن ەمۋدىڭ، قىستاق - كەنت سالىپ وتىرىقتانىپ ورنىعۋ ارمانىنا اعايىندى اجىبايلاردىڭ سونى لەپ الا كەلگەنىنە قاتتى رازى بولادى. ول اجىبايعا: ەندى اعايىندارىڭدى مۇندا شاقىر، قاسىڭا ازاماتتاردى قوسىپ بەرەيىن، مۇندا ءبارىن كوشىرىپ كەل، - دەيدى. سونىمەن اجىباي كەنجە ءىنىسى شاۋازبايدىڭ قازاق ورتاسىنا سىڭگەن بالاسى مامەتتى، التاي ساحاراسىندا جۇرگەن اعاسى اللاقۇلدىڭ بالاسى قۇدايبەردىنى بالا - شاعاسىمەن تالدىعا، ءوز قاستارىنا كوشىرىپ كەلىپ شاعىن اۋىل بولىپ ۇيىسادى...
جىلدار وتە كەلە اجىباي ۇلكەن اعاسى اللاقۇلدىڭ قۇرمەتىنە اتىن قويعان ۇلكەن ۇلى اللاقۇل اتقا ءمىنىپ ەل كوزىنە تۇسە باستايدى. وسىلايشا عوجامقۇل ۇرپاقتارى اراسىندا «كىشى اللاقۇل» اتانعان اللاقۇل ساسان ءبي اۋىلىنىڭ ازاماتتارىمەن بىرگە ەل جۇمىسىنا ارالاسىپ، تالدى وڭىرىندەگى ەگىنشىلەر اۋىلىنىڭ شاڭياسى بولادى. بىلايعى ەل ونىڭ «اللاقۇل» ەسىمىن «انداقۇل، انداقۇل» دەپ بۇرا ايتىپ ءجۇرىپ، ول باسقارعان ەگىنشىلەر اۋىلىن «انداقۇلدار»، «ساساننىڭ انداقۇلدارى» اتاپ كەتە بارادى.
سونان بەرى اي اتتادى، جىل جىلىستادى، ءومىر وزدى، زامان ءوتتى. تالدى سۋىنىڭ جاعاسىندا قازاق اۋىلدارى مەن انداقۇلدار اراسىندا بەرەكەلى ءومىر وركەن جايدى. قازاق حالقىنىڭ دوستىق مەيىرىنە، قالتىقسىز جاردەمىنە، تۋىستىق سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنگەن ەگىنشىلەر، «انداقۇلدار» ءوسىپ وركەندەدى. ءبىرى جاعا، ءبىرى جەڭ بولعان ءومىردىڭ ءوزى قازاقتار مەن انداقۇلداردى ايىرىلماس تۋىس ەتتى. قۇيرىق - باۋىر اساسىپ «مىڭ جىلدىق قۇدا، ءجۇز جىلدىق كۇيەۋ» بولىستى... بايتاق ىلەدەگى ءار ۇلت حالقىمەن، كۇنەس بويىنداعى قازاق ەلىمەن قۋانىش - قايعىنى تەڭ كورگەن انداقۇلدار مەيىرىن اياماعان قازاق حالقىنىڭ ءتىلىن انا ءتىلىم دەپ ءبىلدى، قازاقتىڭ تۇرمىس سالت - داعدىسىن ءوز داعدىم، ءوز سالتىم دەپ ءتۇسىندى...
اڭگىمەنىڭ وسى تۇسىندا اقىن جاندى اق كوڭىل سىمايىل كاريا كوزىنە جاس الدى... «2 جارىم عاسىردان بەرى قازاعىم مەنىڭ، ەلىم مەنىڭ، تۋىسىم مەنىڭ ءبىزدى اناۋ ەدىڭ، مىناۋ ەدىڭ دەپ الالاپ كورمەپتى. مۇنداي باۋىرمال ەل، اق جايىق حالىق بولماس - اۋ! قازاعىمنىڭ ءبىزدى باۋىرىم دەپ باۋىرىنا تارتقان شەكسىز سۇيىسپەنشىلىگى مەن دوستىعى وسىنداعى ەلدىڭ اتادان بالاعا قالعان بۇزىلماس بەرەكەسىن مۇرا قىلىپ قالدىردى...» دەپ ءسوزىن اقىندىق تابيعاتىمەن تاقپاقتاي جالعادى.
وسىلايشا «ەركەك قويدىڭ سورپاسىنداي» ءنارلى كۇنەس سۋىنىڭ جاعاسىندا قازاق، ۇيعۇر، وزبەك سياقتى تامىرلاس، تاعدىرلاس، تۋىستاس حالىقتارعا ورتاق ۇرپاق بارلىققا كەلدى، «ءبىر - بىرىنەن ايرىلا المايتىن» شينجياڭداعى از ۇلتتاردىڭ توعىسۋ تاريحىنىڭ تيپتىك شاعىن ءبىر كورىنىسى قالىپتاستى...
جاۋاپتى رەداكتورى : مۇحيت امانتاي ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
- 1.
جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
2.
قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
4.
ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.
تەلەفون: 67 /65368365-010 حات ساندىعى: kazakh@peopledaily.com.cn
بۇل بەتتىڭ مەنشىك ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان، كەلىسىمنەن وتپەگەندە كوشىرىپ پايدالانۋعا بولمايدى
Copyright © 1997-2012 by www.people.com.cn. all rights reserved
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى 
بۇل حابارعا باعاڭىز
لەبىز جازۋ
