- ورتالىق
- ەل ءىشى
- شينجياڭ
- حالىقارا
مادەنيەت
ارناۋلى تاقىرىپ
جامان ايتپاي جاقسى جوق*
نۇربولات ءابدىقادىر
2015.07.02 11:10 كەلۋ قاينارى : حالىق تورابى
ءيا، ءار جىلعى مامىردىڭ 31 – جاڭاسى — «حالىقارالىق شىلىم شەگۋدى شەكتەۋ كۇنى» ەكەنى 1988 – جىلدان باستاۋ العان عوي. سودان بەرى، ءار ەلدە شىلىمنان تيىلۋ تۋرالى ۇگىتتەر ءجۇرىلىپ، ءبىر قىدىرۋ ءامالياتتار ىستەلىپ، اتموسفەرانى تازا ساقتاۋعا كۇش سالىنىپ جاتقانى بەلگىلى، ارينە.
بيىل (1995) جىلداعىمەن سالىستىرعاندا، ەلدەگى وزگە ولكەلەر سەكىلدى اۆتونوميالى رايونىمىز (شينجياڭ) شىلىم شەگۋدى شەكتەۋ جۇمىسىن ءساتتى ورىستەتتى. ايتالىق، ۇرىمجىدەگى بەلگىلى ءبىر جەر استى ساۋدا سارايى شىلىم شەگۋدى شەكتەۋدىڭ سىناق ءتۇيىنى ەتىپ بەلگىلەنىپ، كۇندە كەلەر الارمانداردىڭ ىشىنەن وسى ساۋدا سارايدا شىلىم شەككەنى بايقالسا، وندا ونىڭ ماعلۇماتىنا، قىزمەت ورنىنا، تۇرمىس تىرشىلىگىنە قاراي وتىرىپ، 20 يۋاننان 200 يۋانعا دەيىن ايىپ سالۋ جولعا قويىلدى.
دەمەك، بيىلعى (1995) ماۋسىم ايىنان باستاپ – اق، اۆتونوميالى رايون بويىنشا 300 مىڭ ادامعا شىلىم تۇرعىسىنان تەكسەرۋ جاسالماق. بۇكىل ەل جونىنەن، الداعى 2000 – جىلعا دەيىن شىلىم شەكپەيتىن ەرلەردى جالپى ەرلەر سالىستىرماسىنىڭ %57 ىنە، ال، شىلىم شەكپەيتىن ايەلدەردى جالپى ايەلدەر سالىستىرماسىنىڭ %70 ىنە تەڭشەمەك.
دەگەنمەن، «جامان ايتپاي جاقسى جوق». مىنا بىزدە شىلىمنىڭ اكەلەر زيانىن بۇكىل ەل بولىپ قانشا دارىپتەگەنىمىزبەن دە، ءبارىبىر، ناتيجەسىنەن گورى فورماشىلدىق جاعى اۋىر. حالىقارالىق دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ 1985 – جىلدان 1992 – جىلعا دەيىنگى 7 جىل ىشىندە، دامىعان ەلدەردەگى ەرەسەكتەردىڭ شىلىم شەگۋ مولشەرىنىڭ %13 تومەندەگەنىن، جۇڭگودا كەرىسىنشە %20 ورلەگەنىن، جۇڭگوداعى شىلىم شەگۋشىلەر سانىنىڭ 300 ميلليوننان اسىپ، كۇللى دۇنيەدەگى شىلىمشىلار سانىنىڭ 4／1 ىن يەلەگەنىن جاريا ەتۋى – بۇعان جاندى مىسال.
مەزگىلدەرىندە وتكىزىلىپ جاتقان بۇقارالىق جيىنداردا، جيىن ۇستىندە ىلعي دا ىلعي شىلىم شەگىلەدى. جيىن زالىنىڭ ءىشىن دەرلىك كوك ءتۇتىن تورلايدى. ءار دارەجەلى ورىنداردا قابىرعالارعا «شىلىم شەكپەڭىز، شەكسەڭىز پالەن يۋان ايىپ سالىنادى» دەپ ۇلكەن ارىپتەرمەن جازىپ، جاپسىرىپ قويادى. جەمە – جەمگە كەلگەندە، بۇل دا شىلعي. جالپى ايتىلعان سوزگە قۇرمەت جوق. كۇنى كەشە عانا، «شىلىم تاستاۋ كۇنىن قىزۋ قارسى الامىز» دەگەن كەسەك ارىپتەرمەن جازىلعان جازۋى بار قىزىل شۇپەرەكتى الدىنا كەرمە ەتىپ تارتىپ، بىرنەشە جەڭىل ماشينا قۇلجا قالاسىن ءبىر رەت اينالىپ شىققان – تۇعىن. انە سونىڭ ەڭ الدىڭعى ماشيناسىنىڭ رولىن ۇستاعان شوفەردىڭ قارىستاي تەمەكىنى قاۋىپ سورىپ بارا جاتقانىن ءوز كوزىممەن كورگەنىم تاعى بار.
ايتپاقشى، جاپونيانىڭ استاناسى توكيوداعى ءبىر ەمحانا تاياۋدا عانا «بەس كۇندىك شىلىم تاستاۋ كۋرسىن» اشىپ، لەكسيا سويلەۋ ادىستەرى مەن شىلىم تاستاۋ ءامالياتىن بايلانىستىرا بايقاپ كورگەندە، كورنەكتى تابىستارعا قول جەتكىزگەن. ەڭ قىزىعى، شىلىمقۇمارلاردى ءبىر جەرگە جيىپ العاندا، ولاردىڭ كوكەيىنە «اكاۋ، باسقالار شىلىم شەكپەگەندە، مەن نەسىنە شەگىپ ءجۇرمىن؟» دەيتىن تۇيسىك قوناقتايدى ەكەن الدىمەن. مالىمەتكە قاراعاندا، جاڭاعى كۋرسقا قاتىناسقان 2 مىڭ تەمەكى شەككىشتىڭ %95 ى انە سونداي پيسحولوگيالىق ەمدەلۋ ادىستەرىنىڭ اسەرىنەن شىلىم شەگۋدەن ۇشتى – كۇيدى ارىلعان. تاعى ءبىر نارسە، جاپوندىقتار مەرەكە كۇنىندە نەمەسە ءوزىنىڭ تۋعان كۇنىن قۇتتىقتاعاندا شىلىم شەگۋدەن ءۇزىلدى – كەسىلدى تيىلعانداردى وتە جاقسى باعالايدى ەكەن.
شىلىم شەكسەڭ ءوزىڭ شەك، وزگەگە ۇسىنبا. امان – سالەمنەن بۇرىن قارسى جاققا شىلىم الا جۇگىرۋ، استە كوڭىلدى جەتكىزۋ ءۇشىن ەمەس، قايتا بۇل، ءبىر ءتۇرلى جاعىمسىز قىلىق.
مەنشە، كۇنىنە كەم دەگەندە 30 تال شەگەتىن كانىگى شىلىمشىلاردىڭ ءبارى دە قالتالىلار ەمەس، قايتا بىرىنە تارتسا بىرىنە جەتپەي جۇرگەندەر. سولار شىلىمعا جۇمساعان اقشاسىن ءوزىنىڭ تاقىل – تۇقىل تۇرمىسىنا ىستەتپەيدى نەگە!؟
بۇگىنگى تاڭدا، شىلىمنىڭ زيانى جونىندەگى مەدەتسينالىق ايتىلىمداردىڭ بىزگە ءالى دە جەتپەي جاتقانى بارشىلىق. ونىڭ جۇرەك اۋرۋىنا، جۇرەك قان تامىرىنىڭ قاتايۋىنا، وكپە راگىنا، ت.ب، اۋرۋلارعا شالدىقتىراتىنى كۇنى بۇرىن دالەلدەنگەن. كەيبىر تەرى اۋرۋلارىن دا قوزدىراتىن – وسى تەمەكى. قازاق «بولار جىگىت – عىلىم ىزدەيدى، توزار جىگىت – شىلىم ىزدەيدى» دەپ قورىتادى.
تەمەكى، اسىرەسە، ايەلدەرگە اۋىر زيان. ايەلدەردىڭ ءتۇرلى جىنىس راگىنا، بەدەۋلىك ناۋقاسقا شالدىعۋى، باستىسى، تەمەكى شەگۋدەن كەلگەن. لوندون دارىگەرلىك عىلمي قوعامىنىڭ 1992 – جىلعى ءبىر رەتكى زەرتتەۋ دوكلاتىندا، شىلىم شەگەتىن جۇكتى ايەلدىڭ تۇسىك تاستاۋ مۇمكىنشىلىگى 3／1 ەسە ارتادى دەپ كورسەتىلگەن. شىلىم - ىشتەگى بالانىڭ اقاۋسىز وسۋىنە، نەرۆ جۇيەسىنە ىقپال جاسايدى. ءتىپتى، مەزگىلىنەن ەرتە بوسانۋدى بولعىزادى. اناسى شىلىم شەككىش، مەزگىلىنەن ەرتە دۇنيە ەسىگىن اشقان بوبەكتىڭ سالماعى ساۋ دەنەلى بوبەكتىڭ سالماعىنان 222 گرام شاماسىندا جەڭىل (اي، كۇنى تولىپ تۋىلعان كۇننىڭ وزىندە دە سولاي) تۋىلادى. سونىمەن بىرگە، قىلي كوز بولىپ قالۋى دا دالەلدى بولۋدا. انا قۇرساعىندا جاتىپ – اق، نيكوتينعا ۋلانعان بالدىرعاننىڭ ءوسىپ – جەتىلۋى باياۋ عانا بولىپ قويماي، ۋاقىتتىڭ وتۋىمەن سۇيەك زاتىنىڭ جۇمسارۋ اۋرۋىنا، جاسىنا جەتپەي راك اۋرۋىنا (ولايى، شىلىم شەككىش اناسىنىڭ كەسىرىنەن جاڭا تۋىلعان نارەستەنىڭ قان اينالىسىندا ءبىر ءتۇرلى راك اۋرۋىنا ىلەكەر زات ساقتالادى) دۋشار بولادى ەكەن. جوعارىداعى ايتىلمىس اۋرۋلار، تەمەكى وسىمدىگىنىڭ قۇرامىندا انالىق گورمونعا قارسى ۋلى زاتتىڭ بولۋىنان كەلىپ شىققان.
شىلىم تاستاۋ باسقىشى جونىنەن، كانىگى شىلىمشىلاردىڭ شىلىم شەگۋدى قويعاسىن، نە ءبارى ءۇش كۇن ىشىندە – اق قۇمارى شارىقتاۋ نۇكتەسىنە جەتەدى. ياعني، قيت ەتسە اشۋى كەلەتىن، تيىسەرگە قارا تاپپايتىن ءبىر ءتۇرلى كۇيگە وتەدى، قىلمىس وتكىزۋگە دەيىن بارادى. ال، وسىدان كەيىنگى ءۇش كۇندە، جاڭاعى قىزۋ قاندىلىعى سالقىن تارتا باستايدى. وسى ازاپتان امان وتكەندەرى عانا شىلىم شەگۋدەن ارىلادى.
مەن، كوك تەمەكىنى قالتالاپ سالىپ شەگەتىندەردى دە كوزىممەن كورىپ ءجۇرمىن. «جەمىڭنەن اكەلشى...» دەيتىن «كاسىپتىك ءتىلدى» دە ۇنەمى ەستيمىن. اتتەڭ، ماڭگۇرت ۇرپاقتاردىڭ كوبەيۋى... جوسپارلى تۋىت جولعا قويىلىپ وتىرعان بۇگىن دە، البەتتە، ساپالى پەرزەنت كورۋ كەرەك بولدى. قايتكەندە ساپالى پەرزەنت كورۋگە بولار؟ ساپاسىز پەرزەنت قايدان كەلەدى؟ – بۇگىنگى كۇنگى كەيبىر قازاق ايەلدەرى تەمەكى شەگۋگە قۇمار بولدى. كەيبىر بويعا جەتىپ وتىرعان قىزدارىمىز دا تەمەكى شەگۋدى ءسان كوردى. ۇرپاق تاعدىرىن ويلاپ سانادان سارعايسا ءجون، تەمەكى شەگە بەرىپ ەرتە قارتايعان، كوكەيگە تۇيگەنى از كارىقۇلاق كەيۋانانىڭ (نەمەسە كەمپەستىڭ) بەتىندەگى تاراۋ – تاراۋ اجىمدەرىنە قاراپ تاريحتىڭ ءىزى جاتىر دەپ ايتۋ، بىزشە، ۇيات تا سياقتى.
ءدال ماۋسىم ايىنىڭ باس شەنى. جولاۋشىلاپ كەلە جاتقان كەزىم. اۆتوبۋز كوپ جۇرمەي – اق، ارت جاعىمنان كەلگەن تەمەكى ءتۇتىنىنىڭ اشقىلتىم ءيىسى قولقامدى جاردى. بۇرىلىپ قاراسام، تەمەكى شەگىپ وتىرعان ءبىر جاپ – جاس كەلىنشەك ەكەن. ودان ارىراقتا وتىرعان قازەكەمنىڭ ەكى شالى دا، ءتىپتى سول اۆتوبۋزداعى كوزى كورگەن پەندەنىڭ ەشبىرى دە مىنا كەلىنشەكتىڭ كورگەنسىزدىگىن قالامادى. شەتتەرىنەن وعان الايىپ قارايدى. وكىنەرلىگى، كەلىنشەك ەشتەڭەنى سەزبەدى دە، ۇيالمادى دا. ءبىر كەزدە، «تەمەكىڭىزدىڭ ءتۇتىنىن ارى قاراي ۇرلەڭىزشى!؟» دەگەن قاسىنداعى ەركەككە، الگى كەلىنشەك: «ەلدىڭ قالاي ۇرلەيتىنىندە شاتاعىڭ نە!» دەپ شامىرقاندى. ەركەك سوسىن ونىڭ ايەل باسىمەن تەمەكى شەگىپ وتىرعان ايىبىن بەتىنە باسىپ ەدى، ول: «شاماڭ كەلسە سەن دە شەك!!» دەپ شاپ ەتتى. ءماسساعان! تەمەكى شەگۋ – ايەلدىڭ ايەلىنىڭ عانا قولىنان كەلەتىن ءبىر «تاماشا ونەر» ەكەن. قانە تاڭعالماسقا!؟
تەمەكىنىڭ الپەتتى بۇزاتىنىن، ۇمىتشاقتىق الا كەلەتىنىن، قىسقاسى دەنساۋلىققا زيان ەكەنىن بىلەمىز. بىلە تۇرا قۇشىرىمىز قانباي شەگەمىز. بالا شى؟ بالا بىلمەي شەگەدى. ماسەلەن، بالامىسىڭ دەگەن، ءبىر نارسەنى ۇستاپ كورگىسى كەلەدى، ءبارىن دە ىستەگىسى كەلەدى. كوبىندە اتا – اناسىنا ەلىكتەيدى: مۇرىن «مورجادان» بۇرقىلداپ شىعىپ جاتقان كوك تۇتىنگە قىزىعا قارايدى. سودان بالا دا وعان جۋىقتاعىش بولىپ ەرجەتەدى. تەمەكى تۇقىلىن جينايدى. ودان قالا بەرسە، قۋراعان جاپىراقتى ۇگىپ، سونى وراپ شەگەدى...
ءبارىن ايت تا ءبىرىن ايت، شىلىم قۇمارلىق – ەمحاناعا بارىپ ۋكول قويعىزىپ، بولماسا ءدارى ءىشىپ ساقايۋعا بولمايتىن عاجايىپ اۋرۋ. ەگەر ءتوزىمىڭىز جەتپەسە، باسقالاي ەم جوق. جالعاستى اۋىرعان ۇستىنە اۋىرا بەرەسىز.
اپىر – اۋ! ۋاقىت تەزىنەن امان وتكەن، سان داۋىلعا بۇلك ەتپەگەن ۇجداندى حالىقتىڭ ءدال بۇگىنگىدەي تەمەكى اپاتىنا شىنداپ قاجىرى جەتپەگەنى مە؟ قادىرلى جاماعايىن، ويلاپ وتىرساق، تەمەكىنى ءبىز شەكپەيدى ەكەنبىز، ءبىزدى تەمەكى شەگەدى ەكەن.
سوندا ءبىز، نيكوتين جەگەندى قاشان قويامىز؟؟
(*«ىلە كەشى» گازەتىنىڭ 1995 – جىلعى 28 – شىلدە كۇنگى سانىنان الىندى)
جاۋاپتى رەداكتورى : نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
- 1.
جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
2.
قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
4.
ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.
تەلەفون: 67 /65368365-010 حات ساندىعى: kazakh@peopledaily.com.cn
بۇل بەتتىڭ مەنشىك ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان، كەلىسىمنەن وتپەگەندە كوشىرىپ پايدالانۋعا بولمايدى
Copyright © 1997-2012 by www.people.com.cn. all rights reserved
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى 
بۇل حابارعا باعاڭىز
لەبىز جازۋ
