” ۇرپاقتارعا تاۋى جاسىل، سۋى تۇنىق ەكولوگيالىق كەڭىستىك قالدىرۋ كەرەك “ (باس شۋجيدىڭ حالىققا ىنتا - ىقىلاسى)

حۋاڭحاي تەڭىزىنىڭ جاعاسى، شاندۇڭ رىجاۋ، ۇزىندىعى 28 كيلومەتر كەلەتىن ياڭگۋاڭ تەڭىز جاعالاۋى جاسىل جولى وڭتۇستىك پەن سولتۇستىكتى ەندەي وتەدى. ”ەكولوگيالىق ورتا جاقسى بولسا، بۇقارا دا باقىت سەزىمىنە بولەنەتىن بولادى. كوپشىلىك بىرگە ىسكە كىرىسىپ، كورىكتى مەكەندى بىرگە قۇرۋى جانە قورعاۋى كەرەك“. بيىل 5 - ايدا باس شۋجي شي جينپيڭ وسى اراعا كەلىپ تەكسەرۋ - زەرتتەۋ جۇرگىزگەندە وسىلاي دەپ باسا دارىپتەدى.

پارتيا 20 - كەزەكتى ورتالىق كوميتەتى ءۇشىنشى جالپى ءماجىلىسىنىڭ «قارارىندا»: ”ەكولوگيالىق وركەنيەت ءتۇزىمى جۇيەسىن كەمەلدەندىرىپ، كومىر قىشقىل گازىن ازايتۋدى، لاستانۋدى ازايتۋدى، جاسىل ورتانى كەڭەيتۋدى، ارتۋدى سايكەستى ىلگەرىلەتىپ، كليمات وزگەرىسىنە بەلسەنە توتەپ بەرىپ، تۇنىق سۋ، جاسىل تاۋ − باعالى بايلىق ۇستانىمى ءتۇزىلىس، مەحانيزمىن جەدەل كەمەلدەندىرۋ كەرەك“ دەپ اتاپ كورسەتىلدى.

بۇل − تۇنىق سۋ، جاسىل تاۋ اراسىندا جازىلعان كوركەم جاۋاپ −

”پارتيا 18 - قۇرىلتايىنان بەرى ءبىز ەكولوگيالىق وركەنيەت قۇرىلىسىن جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ باياندى دامۋىنا ساياتىن ءتۇبىرلى ۇلى جوسپار ەتىپ، ءبىر قىدىرۋ جاسامپازدىق قىزمەتتەردى ورىستەتتىك، بەكىمنىڭ زور، سەرپىنىنىڭ زور، ونىمدىلىگىنىڭ زور بولۋى بۇرىن بولماعان دەڭگەيگە جەتتى، ەكولوگيالىق وركەنيەت قۇرىلىسىندا نازاريادان امالياتقا دەيىن تاريحي، بۇرىلىستىق، جالپى جاعدايلىق وزگەرىستەر جارىققا شىقتى، كورىكتى جۇڭگو قۇرىلىسىندا ماڭىزدى قادام تاستالدى“. ”قايسارلىقپەن قۇلشىنۋ ارقىلى ەلىمىزدىڭ اسپانى ءتىپتى دە اشىق، جەرى ءتىپتى دە جاسىل، سۋى ءتىپتى دە تۇنىق بولدى، كەڭ - بايتاق وزەن - تاۋ قۇلپىرا ءتۇستى“.

بۇل − بولاشاققا بەت العان ايبىندى جارناما −

”ەكولوگيالىق جۇيەنىڭ الۋان تۇرلىلىگىن، ورنىقتىلىعىن، باياندىلىعىن كۇش سالا جوعارىلاتىپ، ەكولوگيالىق جۇيەنى قورعاۋ تەبىنىن ارتتىرىپ، ەكولوگيانى قورعاۋدى، قالپىنا كەلتىرۋدى باقىلاۋ - باسقارۋدى شىن مانىندە كۇشەيتىپ، تۇنىق سۋ، جاسىل تاۋدىڭ باعالى بايلىققا اينالۋ جولىن كەڭەيتىپ، ۇرپاقتارعا تاۋى جاسىل، سۋى تۇنىق ەكولوگيالىق كەڭىستىك قالدىرۋ كەرەك“.

كوز الداعى جوسپار ءۇشىن ءتىپتى دە ۇزاق بولاشاقتىق جوسپار جاسالدى.

تالاي رەت قىزمەت تەكسەرىپ، تەكسەرۋ - زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، تالاي رەتكى ماڭىزدى ماجىلىستەردە باس شۋجي شي جينپيڭ جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ماڭگىلىك دامۋىنا تەرەڭ تولعاندى.

”ورماندى اتا - بابالارىمىز ۇرپاقتان - ۇرپاققا قالدىرعان، ونى ەندى كەيىنگى ۇرپاققا قالدىرساق، اتا – بابالارىمىزدىڭ ءۇمىتىن اقتاعان بولامىز، ۇرپاقتارىمىزدىڭ الدىندا ءجۇزىمىز جارىق بولادى“. 2014 - جىلى 12 - ايدىڭ 25 - كۇنى اشىلعان ورتالىق كوميتەت ساياسي بيۋروسى تۇراقتى كوميتەتىنىڭ ماجىلىسىندە باس شۋجي شي جينپيڭ وسىلاي دەپ تەرەڭ تولعاندى.

”بارلىق تابيعي ورماندى قورعايمىز“. بۇرىنعى ”اعاش كەسۋشى“ بالتانى تاستاپ، ”اعاش قورۋشىعا“ اينالىپ، جاڭا داۋىردەن بەرى بۇكىل ەلدىڭ ورمانمەن كومكەرىلۋ شاماسى 2.39 پايىز جوعارىلادى.

”چاڭجياڭ وزەنىنىڭ ەكولوگيالىق ورتاسىنىڭ ءبىزدىڭ قولىمىزدا ۇزدىكسىز ناشارلاۋىنا استە جول بەرمەيمىز، ءسوز جوق، ۇرپاقتارعا تازا دا كوركەم، جوڭكىلە اققان چاڭجياڭ وزەنىن قالدىرۋىمىز كەرەك!“ حۋنان ولكەسىنىڭ يۋەياڭ قالاسىندا قىزمەت تەكسەرگەن كەزدە، باس شۋجي شي جينپيڭ وسىلاي دەپ اسقاق ءۇن قاتتى.

”جاپپاي قورعاۋدى بىرگە يگەرۋ، قاۋىرت اشۋمەن اينالىسپاۋ كەرەك“. وزەن جاعالاۋىنداعى ولكەلەر لاستانۋدى تىزگىندەپ، جاسىلدىقتى مولايتىپ، جاعالاۋدى قالپىنا كەلتىرىپ، 10 جىل بالىق اۋلاۋعا تيىم سالدى، كەزىندە ءبىرتالاي بۇلىنگەن جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ انا وزەنى تۇنىق سۋدىڭ شىعىسقا جوڭكىلە اعۋىنىڭ جاڭا كارتيناسىن ايگىلەدى.

”مەملەكەتتىڭ زور ءىسىن“ كوكەيدە ساقتاپ، ءجۇز ميلليونداعان حالىقپەن نيەتتەس بولدى.

ادام مەن تابيعاتتىڭ جاراسىمدى قاتار ءومىر ءسۇرۋىنىڭ نەگىزگى جالپى جوباسىنا وي جۇگىرتىپ، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ باياندى دامۋىنىڭ ءتۇبىرلى ۇلى جوسپارىن جوبالاپ، تاۋ ماڭگى جاسىل، سۋى ماڭگى تۇنىق بولاتىن كورىكتى جۇڭگوعا كوز جىبەردى.

ۇرپاقتار ءۇشىن تاۋى جاسىل، سۋى تۇنىق ەكولوگيالىق كەڭىستىك قالدىرۋ ءۇشىن، ەڭ قاتاڭ ءتۇزىم، ەڭ قاتاڭ زاڭمەن باسقارۋ ارقىلى تاۋ، وزەن، جايىلىم، ورماندى قورعاۋ كەرەك.

چيليان تاۋىنىڭ وڭتۇستىك باۋرايىنداعى چيڭحاي مۋلي كەن رايونىندا ۇساق شوپتەر جەر بەتىندەگى تىرتىقتاردى جابادى. بۇل ارا كەزىندە زاڭسىز قازىلىپ، ەكولوگيا اۋىر دارەجەدە بۇلىنگەن بولاتىن.

”مۋلي ماسەلەسىن رەتتەۋ - تۇزەتۋدى ويداعىداي يگەرۋ، شالالىق قالدىرماۋ، وكىنىش قالدىرماۋ كەرەك“، ”بۇدان كەيىن مۇنداي ماسەلەلەر بايقالسا شەتىنەن تەكسەرىپ ءبىر جاقتى ەتۋ كەرەك، ەندىگى جەردە اياقسىز قالدىرۋعا بولمايدى“... باس شۋجي شي جينپيڭ تالاي رەت ماڭىزدى نۇسقاۋ بەرىپ، بەكىتۋ جازدى. ورتالىق ءتارتىپ تەكسەرۋ كوميتەتى، مەملەكەتتىك باقىلاۋ - تەكسەرۋ كوميتەتى جانە ورتالىقتاعى قاتىستى تاراۋلار قىزمەت گرۋپپاسىن ۇيىمداستىرىپ، چيڭحاي ولكەلىك پارتكوم جانە ولكەلىك ۇكىمەتپەن بىرگە تەكسەرۋ جۇرگىزىپ، جان - جاقتى باسقارىپ، تۇنىق سۋ، جاسىل تاۋدى قايتا قۇردى.

ەكولوگيالىق ورتانى اۋىر دارەجەدە بۇلدىرگەن وقيعالاردى ”بوساڭسىتپاي، سوڭىنا دەيىن مىقتى يگەردى“. باس شۋجي شي جينپيڭ مۇنىڭ شىن ءمانىن ايتتى: ”ەكولوگيالىق وركەنيەت قۇرىلىسى قانشاما ناعىز التىندى قولدا ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن ەمەس، قايتا تاريح ءۇشىن، ۇرپاقتار ءۇشىن جۇمىس ىستەۋ“.

ۇرپاقتارعا تاۋى جاسىل، سۋى تۇنىق ەكولوگيالىق كەڭىستىك قالدىرۋ ءۇشىن، قالىڭ حالىق بۇقاراسىنىڭ بەلسەندىلىگىن، ىرىقتىلىعىن، جاسامپازدىعىن تولىق جۇمىلدىرۋ كەرەك.

شي جينپيڭ جولداس جىجياڭدا قىزمەت ىستەگەن كەزىندە ەكولوگيالىق مادەنيەتتى جەتىلدىرۋگە، ساۋلەلەندىرۋگە ەرەكشە ءمان بەردى. بۇكىل قوعام تۇنىق سۋ، جاسىل تاۋ − باعالى بايلىق ۇستانىمىن بەرىك ورناتىپ جانە امالياتتا ايگىلەپ، بۇل جىجياڭنىڭ ەكولوگيالىق ولكە قۇرىلىسىنىڭ باياندى ىشكى قوزعاۋشى كۇشىنە اينالدى.

جاڭا داۋىرگە قادام تاستاعاننان كەيىن باس شۋجي شي جينپيڭ ءۇرتىس 12 جىل بويى استانانىڭ مىندەتتى اعاش ەگۋىنە باستاماشىلدىقپەن قاتىناستى. بيىل استانادا مىندەتتى اعاش ەگۋ قيمىلىنا قاتىناسقاندا باس شۋجي كوپشىلىك اتتانىسقا كەلىپ، ”اعاش ەگىپ ورمان وسىرۋگە بەلسەنە قاتىناسىپ، بارلىق ادام جاسىل ءتۇس ەلشىسى، ەكولوگيا اتويشىسى بولۋعا تالپىنىپ، كورىكتى جۇڭگو قۇرۋدا جاسىلدى كوبەيتىپ، اجار قوسۋى كەرەك“ دەپ ۇندەۋ تاستادى. بارلىق ادام ەكولوگيالىق ورتانى قورعاۋعا كوڭىل بولەتىن، قولداۋ كورسەتەتىن، ات سالىساتىن قوعامدىق اۋقىم بىرتىندەپ قالىپتاستى.

ۇرپاقتارعا تاۋى جاسىل، سۋى تۇنىق ەكولوگيالىق كەڭىستىك قالدىرىپ، جوعارى ساپالى دامۋدىڭ جاسىل نەگىزىن بەكەمدەۋ كەرەك.

”وسىزاماندانعان مەملەكەت قۇرۋدا ا ق ش مەن ەۆروپانىڭ كونە سۇردەگىمەن جۇرۋىمىزگە بولمايدى، جەر شارىنان بىرنەشەۋى دە بولسا دا، جۇڭگولىقتاردىڭ سارىپ ەتۋىنە جەتپەيدى“. باس شۋجي شي جينپيڭ جاسىل دامۋ جولى جونىندە تەرەڭ وي جۇگىرتتى.

دامۋ − پارتيانىڭ بيلىك جۇرگىزىپ، مەملەكەتتى گۇلدەندىرۋدەگى ماڭداي الدى مىندەتى. جاسىل ءتۇس − جوعارى ساپالى دامۋدىڭ ايقىن نەگىزى.

كورىكتى جۇڭگو قۇرۋدى مەملەكەتتى قۇدىرەتتەندىرۋ قۇرىلىسىنىڭ، ۇلتتى گۇلدەندىرۋدىڭ كورنەكتى ورنىنا قويىپ، كومىركومىر قىشقىل گازىن جوعارى مانگە جەتكىزۋ، كومىر قىشقىل گازىن بەيتاراپتاندىرۋ جونىندە كەلەلى ستراتەگيالىق شەشىم جاساپ، جاسىل، تومەن كومىرتەكتى، اينالمالى ەكونوميكانىڭ دامۋىن جاپپاي ىلگەرىلەتىپ، ورمان شارۋاشىلىعىنىڭ كومىر قىشقىل گازىن جيناۋىن تۇيىندە سىناق ەتۋ قۇرىلىسىن ورىستەتىپ، كومىر قىشقىل گازىن تومەندەتۋدى، لاستانۋدى ازايتۋدى، جاسىلدىقتى كەڭەيتۋدى، ارتۋدى سايكەستى ىلگەرىلەتۋ كەرەك... باس شۋجي شي جينپيڭ ستراتەگيالىق تاباندىلىقتى باستان ـ اياق ساقتاپ، جاڭا داۋىردەگى جۇڭگونىڭ ەكولوگيانى الدىمەن ەسكەرۋ، جاسىل دامۋ جولىمەن بۇلجىماي جۇرۋىنە جەتەكشىلىك ەتتى.

قيىندىقتاردى جەڭىپ، ۇزاق ۋاقىت ۇلەس قوسۋ كەرەك. سان مىڭداعان وزەن ـ تاۋلار ءتىپتى دە تۇرلەنىپ، ءبىز دۇنيەنى جالت قاراتقان ەكولوگيالىق كەرەمەتتەر مەن جاسىل دامۋ كەرەمەتتەرىن جاراتتىق.

بىلتىر تۇڭعىش رەتكى مەملەكەتتىك ەكولوگيا كۇنى كەلۋ قارساڭىندا، باس شۋجي شي جينپيڭ ماڭىزدى نۇسقاۋ بەرىپ: ”بۇكىل قوعام اتتانىسقا كەلىپ، تۇنىق سۋ، جاسىل تاۋ − باعالى بايلىق ۇستانىمىن بەلسەنە تاراتۋشى جانە ۇلگىلى امالياتتا ايگىلەۋشى بولايىق“ دەپ باسا دارىپتەدى.

شي جينپيڭ ەكولوگيالىق وركەنيەت يدەياسىنىڭ عىلمي جەتەكشىلىگىندە، ەكولوگيالىق وركەنيەت ءتۇزىمى جۇيەسىن ۇزدىكسىز كەمەلدەندىرىپ، ەكولوگيالىق وركەنيەت قۇرىلىسى سىندى كەلەلى ءىستى ويداعىداي ىستەسەك، ءبىز تاۋى جاسىل، سۋى تۇنىق ەكولوگيالىق كەڭىستىكتى ۇزدىكسىز قالىپتاستىرىپ، حالىققا باقىت جاراتىپ، ۇرپاقتارعا يگىلىك جاراتاتىن بولامىز.

(ليۋ ي جازۋعا قاتىناستى)

كەلۋ قاينارى: حالىق تورابى