گۇل توزاڭى اسىرە سەزىمتالدىعى كوبەيدى، قالانى جاسىلداندىرۋداعى ”اۋرەشىلىككە“ قالاي قاراۋ كەرەك؟

وسى بىرنەشە جىلدىڭ كوكتەمىندە ماڭايىمىزدا گۇل توزاڭى اسىرە سەزىمتالدىعىنا دۋشار بولۋشىلار كوبەيدى، بۇل قانداي ءىس؟ شەشۋدىڭ قانداي ءادىسى بار؟

− حالىق تورابىنداعى توراپتاس 7****13

توراپتاستىڭ وسى سۇراۋىنا بايلانىستى كوپشىلىكپەن گۇل توزاڭى اسىرە سەزىمتالدىعى تۋرالى اڭگىمەلەسەيىك.

اعاش ەگىپ، ورمان ءوسىرۋ، وتاندى جاسىلداندىرۋ بۇكىل قوعامنىڭ سانالى ارەكەتىنە اينالدى، ادامدار ماڭايىنداعى جاسىلداندىرۋ جەتىستىكتەرىنەن يگىلىكتەنۋمەن بىرگە، ءار رەت كوكتەمدە كۇن جىلىنىپ، گۇل اشىلعاندا، اسىرە سەزىمتالدىق تا قىزۋ تاقىرىپقا اينالادى.

گۇل توزاڭى عانا ەمەس، تەرەك تالىنىڭ تۇقىمى، شىنار اعاشىنىڭ جەمىس تۇگى سياقتىلاردان قالىپتاسقان ۇشپا ماقتا اسىرە سەزىمتالدىق قاينارىن الا ءجۇرۋى دە، ادامدارعا اۋرەشىلىك تۋدىرۋى دا مۇمكىن. بەيجيڭدى مىسالعا الساق، بۇرىن ەگىلگەن اعاشتاردىڭ ءبىرتالايى پىسىپ - جەتىلۋ مەزگىلىنە وتكەن، كوبەيۋ مەزگىلىندە گۇل توزاڭىنىڭ تارالۋ قۋاتى كۇشتى بولادى، اسىرە سەزىمتالدىق قاينارى دا كوبەيەدى، بۇل قالانىڭ جاسىلدانۋ مولشەرىنىڭ جوعارىلاۋى بىزگە الا كەلگەن ”اۋرەشىلىك“ بولىپ تابىلادى.

ادامدار اسىرە سەزىمتالدىققا توتەپ بەرۋ ءۇشىن سۋ بۇركۋ، بۇتاق بۇتاۋ، عىلىم - تەحنيكادا قامال الۋ سياقتى كوپتەگەن ءادىستى ويلاپ تاپتى. كەيبىر جەرلەردەگى باۋ - باقشا تاراۋلارى تەرەك، تال، انالىق تۇپتەرىنە ۋكول قۇيۋ ارقىلى ۇشپا ماقتانى ازايتادى، ادام كۇشى، زاتتىق كۇش سارىپ بولعانىمەن، جەرگىلىكتى ۇكىمەت ءالى دە سەرپىندى ۇزدىكسىز ارتتىرىپ، كوپ جاقتى شارا قولدانىپ جونگە سالۋدا.

”گۇل توزاڭى ادامدى مەزى قىلادى، بۇل اعاشتاردى كەسىپ تاستاۋعا بولماي ما؟“

مۇنى ءبىر جولدا كەسۋگە بولمايدى.

ەرتەرەكتە جاراتىلىستىق شارت - جاعداي مەن ەكونوميكالىق شارت - جاعدايدىڭ شەكتەمەسىنە ۇشىراعاندىقتان، كەيبىر قالالاردا تاڭداپ الۋعا بولاتىن جاسىلداندىرۋ اعاشتارى كوپ بولماعان. بەيجيڭدە قاراعاي، تەرەك، تالدىڭ ەكولوگياعا ۇيلەسكىشتىگى كۇشتى، ولار − قالانىڭ جاسىلدانۋ مولشەرىن ارتتىرىپ، ەكولوگيالىق ورتانى جاقسارتۋدىڭ نەگىزگى كۇشى. شاڭحايدا قوڭىراۋلى اعاشتىڭ ءوسۋ قارقىنى تەز، اۋانى تازارتۋ ونىمدىلىگى جاقسى، قالا ەكولوگياسى ءۇشىن دە ۇلەسى اۋرەشىلىگىنەن كوپ دەۋگە بولادى. گۇل توزاڭى مەن ۇشپا ماقتانىڭ كوپتىگىنە بولا ولاردىڭ ەڭبەگىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى.

ەندى مۇمكىندىككە قارايىق. ءار جەردىڭ وزىنە ۇيلەسەتىن اعاشتارى بولادى. بەيجيڭدە قاراعاي، تەرەك، تال وسىرىلسە، شاڭحايدا قوڭىراۋلى اعاش وسىرىلەدى، بۇل نەشە ۇرپاق ادامداردىڭ جەرگىلىكتى جاعدايعا قاراي تاڭداۋى بولىپ، قالانى جاسىلداندىرۋعا، بۇقارانىڭ تۇرمىسىنا پايدا جەتكىزەدى، ونى كەسىپ تاستاۋ وڭايعا تۇسپەيدى.

بۇل − قالانى جاسىلداندىرۋدىڭ ديالەكتيكاسى. قازىر قاراعاي، تەرەك، تال بەيجيڭدەگى ماڭىزدى جاسىلداندىرۋ اعاش تۇرىنە اينالدى، قوڭىراۋلى اعاش تا شاڭحايدا ەڭ كوپ ەگىلگەن اعاشتاردىڭ ءبىرى، وسى اعاشتاردىڭ ءبارىن كەسىپ تاستاپ، اۋىستىرىپ ەگىپ، ونان سوڭ ولاردىڭ جەتىلۋىن كۇتۋ رەالدىققا ونشا ۇيلەسپەيدى. اسىرە سەزىمتالدىقتى قاينارىنان ازايتۋ ءۇشىن، بەيجيڭ، شاڭحاي قاتارلى جەرلەر جاڭا اعاش ەگۋدى جوبالاعاندا، اسىرە سەزىمتالدىققا دۋشار ەتەتىن اعاش تۇرلەرىن مۇمكىندىكتىڭ بارىنشا تىزگىندەدى. ارينە، ەڭ سوڭىندا ونىمدىلىگىنە قاراۋ كەرەك، بۇعان ءالى دە بارىس قاجەت، باياۋ قيمىلداۋعا دا، تەزدەتۋگە دە بولمايدى.

بۇدان گۇل توزاڭىنىڭ اسىرە سەزىمتالدىعى قالانى جاسىلداندىرۋ بارىسىنداعى ”اۋرەشىلىك“ ەكەندىگىن كورۋگە بولادى.

دۇنيە جۇزىنەن جۇڭگو سياقتى اعاش ەگىپ، ورمان وسىرۋگە ءمان بەرەتىن ەكىنشى ۇلكەن ەلدى تابۋ وتە قيىن. ەكى %25 جۇڭگونىڭ جاسىلداندىرۋ تابىسىن كورسەتە الادى: قازىر ەلىمىزدىڭ ورمانمەن كومكەرىلۋ شاماسى %25 تەن اسىپ، دۇنيە ءجۇزى بويىنشا جاڭادان قوسىلعان جاسىلداندىرۋ اۋماعىنىڭ %25 ارتۋىنا ۇلەس قوسۋدا. اعاش كوبەيسە، گۇل توزاڭى، ۇشپا ماقتا كوبەيەدى، حالىق سانى شوعىرلانعان قالالاردا اسىرە سەزىمتالدىقتىڭ ىقتيمالدىعى دا ارتا تۇسەدى، جاسىلداندىرۋ بارىسىنداعى ”اۋرەشىلىك“ كوبەيەدى.

”وسىنشاما كوپ اعاش ەگىلگەن ەكەن، ونىڭ ۇستىنە وسىنشاما كوپ ادام اسىرە سەزىمتالدىقتىڭ اسەرىنە ۇشىراعان ەكەن، ازىراق ەگۋگە بولا ما؟“

قازىرشە ولاي ىستەي المايمىز.

ءبىر جاعىنان، ەكولوگيالىق ورتا ۇزدىكسىز جاقسارىپ، حالىق بۇقاراسى ەڭ تىكە، ەڭ شىنايى سەزىندى.

بۇگىنگى جۇڭگونىڭ اسپانى ءتىپتى دە اشىق، جەرى ءتىپتى دە جاسىل، سۋى ءتىپتى دە تۇنىق بولۋدا، كوپ جىلدان بەرى قۇلشىنا قول جەتكىزگەن قالا ـ اۋىل تۇرعىندارىنىڭ ەكولوگيالىق باقىت سەزىمىن بارىنشا قاستەرلەۋىمىز كەرەك.

ەندى ءبىر جاعىنان، قازىر ەلىمىزدىڭ ورمان، جايىلىم بايلىعىنىڭ جالپى مولشەرى ءالى دە جەتكىلىكسىز، ساپا ونىمدىلىگى ءالى دە جوعارى ەمەس، رايوندارداعى تارالۋى دا بىركەلكى ەمەس. كورىكتى جۇڭگو قۇرىلىسىنا ءالى دە ۇزاق ۋاقىت كۇش سالىپ، جىلدان ـ جىلعا جاقسى ىستەۋ كەرەك.

جاسىلداندىرۋ بارىسىنداعى ”اۋرەشىلىك“ جاسىلداندىرۋ سالاسىندا عانا ورىن تەۋىپ وتىرعان جوق، ۇلكەن جاقتان دامۋ ۇستانىمىنا بۇرىلىس جاساۋدا، كىشى جاقتان جەكە ادامنىڭ جاسىل تۇرمىسىنىڭ بارلىق جاعىندا دا بەينەلەنەدى. جاڭا داۋىردەن بەرى ەكولوگيالىق وركەنيەت ۇستانىمى جۇرت جۇرەگىنە تەرەڭ ۇيالاپ، قول جەتكىزىلگەن تابىستار جۇرتقا ايان بولىپ وتىر، كوپتەگەن ماسەلەدە ۇزدىكسىز جارىققا شىعۋ، ونى شەشۋ بارىسىندا بىرتىندەپ ورتاق تانىم قالىپتاسادى، بىرتىندەپ ىلگەرىلەتەمىز.

ادام مەن تابيعاتتىڭ جاراسىمدىلىعى − ادامزات وركەنيەتىنىڭ ماڭگىلىك تاقىرىبى.

ءاربىر ادام وزىنە ءتان مازاسىزدىققا تاپ بولادى، سونداي - اق اماليات بارىسىندا ءوزىنىڭ جاۋابىن تابادى. ەكولوگيالىق ونىمدىلىك پەن الەۋمەتتىك سالاماتتىق بارىسىندا اۋقىمدىق تەپە - تەڭدىكتى ىزدەۋ − وسى داۋىردەگى ۇرپاقتىڭ جاڭا تاقىرىبى. ءداۋىردىڭ العا باسۋى بارىسىندا جاسىلداندىرۋ بارىسىنداعى ”اۋرەشىلىكتىڭ“ ءسوز جوق، ”جەڭىلدەتۋ“ جوباسى دا جارىققا شىعاتىن بولادى.

كەلۋ قاينارى: حالىق تورابى