اسقار تاۋ − كۇللى تىرشىلىك مەكەنى
− شينجياڭ التىنتاۋ ەكولوگياسىن قورعاۋ امالياتىنا شولۋ
شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى
2023.12.08 15:09 كەلۋ قاينارى : شينجياڭ گازەتى
كەڭ كوسىلگەن ايبىندى كۇنلۇن − ”تاۋلاردىڭ اتاسى“.
كۇنلۇن تاۋىنىڭ شىعىسىنا جايعاسقان شينجياڭ التىنتاۋ مەملەكەتتىك جاراتىلىستىق قورىعىنىڭ جەر اۋدانى شامامەن 45 مىڭ شارشى كيلومەتر، سانجياڭيۋان مەملەكەت باقشاسىمەن، چياڭتاڭ مەملەكەتتىك جاراتىلىستىق قورىعىمەن ۇلاسىپ جاتادى. بۇل ارانىڭ اۋاسى سيرەك، ىزعارلى، قاشاندا مۇلگىپ جاتادى، قاتپار - قاتپار تاۋلاردى، ۇزىننان - ۇزاققا سوزىلعان قۇم توبەلەردى جانە ەمىن - ەركىن مەكەندەگەن سانسىز جان - جانۋاردى بارلىق جەردەن كەزدەستىرەسىز.
جاڭا داۋىردەن بەرى جەرگىلىكتى ورىن ”ادام مەن مالدى ەتەككە كوشىرىپ اكەلۋ، جاسىلدىقتى ۇستىرتتە قالدىرۋ“ سياقتى قورعاۋ شارالارىن قولداندى، 300 تۇرلىدەن استام جابايى حايۋانات وسى ارادا مەكەندەپ، ءوربىپ - ءوسىپ، شوعىرى ۇزدىكسىز كوبەيىپ، باعالى دا وزگەشە ءۇستىرتتى ءشول ەكولوگيا جۇيەسى ساقتالىپ قالدى، بايىرعى ايبىندى كەلبەتىن ساقتاعان، جاندى دا جالىندى التىنتاۋ كورىنىسى كوز ءسۇرىندىردى.
جاندى دا جالىندى ”ءۇستىرتتى حايۋانات تۇرلەرىنىڭ گەن قويماسى“
چارقىلىق اۋدان قالاشىعىنان شينيڭ − حوتان جوعارى جىلدامدىقتى تاس جولىن بويلاپ شىعىسقا تارتىپ، جەتىمبۇلاق قالاشىعىنا جەتكەننەن كەيىن وڭتۇستىككە جول الىپ، تەڭىز دەڭگەيىنەن بيىكتىگى 4485 مەتر كەلەتىن امبال اسقان اسۋىنان اسىپ ءوتىپ، ونان اۆتوكولىكپەن 2 ساعاتتان استام جول باسساڭىز، ەسەكباتتى ورتالىق قورعاۋ پۋنكتىنە جەتەسىز.
ەسەكباتتىنىڭ ۇيعۇر تىلىندەگى ماعىناسى ”ەسەك باتقان سازدىق“. اۋاسى سيرەك، جولى قاتەرلى، جان بالاسى باسپاعاندىقتان، بۇل ارادا العاشقى ءۇستىرتتى ءشول ەكولوگيا جۇيەسى ساقتالىپ قالعان ءارى ”كۇنلۇن سىرلى القابى“ دەپ تە اتالادى.
”قاراڭىز! تيبەت قۇلانى بىزبەن جارىسىپ كەلەدى“. التىنتاۋ مەملەكەتتىك جاراتىلىستىق قورىعىن باسقارۋ مەكەمەسىنىڭ شارلاۋشىسى شاڭ پىڭ نۇسقاعان باعىتتان ءتىلشى بۇرقىراعان شاڭ - توزاڭ ىشىندە نەشە ءجۇز تيبەت قۇلانىنىڭ جۇيتكىپ بارا جاتقانىن كوردى.
”سوڭعى جىلدارى ءبىزدىڭ جابايى حايۋاناتتاردى كورەتىن ورايىمىز بارعان سايىن كوبەيىپ كەلەدى، بۇل قورىقتىڭ ەكولوگيالىق ورتاسىنىڭ ۇزدىكسىز جاقسارىپ، جابايى حايۋاناتتار شوعىرىنىڭ جانە تىرشىلىك راديوسىنىڭ بارعان سايىن كەڭەيىپ كەلە جاتقاندىعىن تۇسىندىرەدى“.
ءتىلشى شارلاۋشىمەن بىرگە باتىستان شىعىسقا قاراي قورىقتى شارلادى. شايقالاقتاعان كولىككە جول بويى ءالسىن - ءالى ساحارا كورىنىسىنە ءسان قوسقان ءۇيىر - ءۇيىر تيبەت بوكەنى ۇشىراسىپ قالادى. كەلە جاتقان اۆتوكولىكتى كورگەندە تيبەت بوكەندەرى توقتاي قالىپ، قۇلاقتارىن تىك ءتۇرىپ، حاۋىپ - قاتەر بار - جوعىن قىراعىلىقپەن كۇزەتەدى. الىسقا كوز جىبەرسەڭىز، قۇمدىق پەن كول ءبىرىن - ءبىرى ارلەي ءتۇسىپ، ءۇستىرت ءتۇز قويانى شار تاراپقا كوز تىگىپ، قارا مويىن تىرنالار بۇرالا بيگە باسىپ، وسىناۋ ”ەلسىز وڭىرگە“ تىرشىلىك تىنىسىن سيلاپ تۇر.
بۇل ارا اتى زاتىنا ساي ”ءۇستىرتتى حايۋانات تۇرلەرىنىڭ گەن قويماسى“. 300 تۇرلىدەن استام جابايى حايۋانات وسى ارانى مەكەندەپ ءوربىپ وسەدى، ولاردىڭ اراسىنداعى 3 ۇلكەن جابايى تۇياقتى جانۋار − تيبەت بوكەنىنىڭ، جابايى قوداستىڭ جانە تيبەت قۇلانىنىڭ سانى 20 جىلدىڭ الدىنداعىمەن سالىستىرعاندا، جەكە - جەكە 15 مىڭ 500، 6400 جانە 27 مىڭ 300 كوبەيىپ، 65 مىڭعا، 12 مىڭعا جانە 50 مىڭعا جەتتى.
”جابايى حايۋاناتتار كوبەيىپ قانا قالماستان، قورىقتاعى وسىمدىك جامىلعىلارى دا ۇزدىكسىز ارتىپ، قازىر جالپى 380 تۇرلىدەن استام وسىمدىك بار“. التىنتاۋ باسقارۋ مەكەمەسى ءۇستىرت ەكولوگيالىق ورتاسىن جانە تابيعاتىن قورعاۋ - زەرتتەۋ ءبولىمىنىڭ ورىنباسار مەڭگەرۋشىسى شۇي جۇنچۋان بىلاي دەپ تانىستىردى: 2021 - جىلى ءۇستىرت ەكولوگيالىق ورتاسىنىڭ ”بارومەترى“ اتالعان وسىمدىك − ءۇش تارامدى پارناسسيانى عىلمي زەرتتەۋ اترەتى تۇڭعىش رەت قورىقتان بايقادى.
”ءۇش تارامدى پارناسسيا ەلىمىزدە تەك چيڭحاي − شيزاڭ ءۇستىرتىنىڭ ءىشىنارا وڭىرلەرىنە عانا تارالعان، ول توڭىرەگىندەگى ورتاعا توتەنشە سەزىمتال. ورتا جاقسى بولسا، ونىڭ ءوسۋى جاقسى بولادى، بۇل جەرگىلىكتى ەكولوگيالىق ورتانىڭ جاقسى بەتالىسپەن دامىعاندىعىنان دەرەك بەرەدى“، - دەدى جۇڭگو عىلىم اكادەمياسى باتىس سولتۇستىك ءۇستىرت ورگانيزمدەرىن زەرتتەۋ ورنىنىڭ زەرتتەۋشىسى جاڭ فاچي تىلشىگە.
”وسىمدىك جامىلعىسىنان سىرت، قورىق ىشىندەگى سۋ الابىنىڭ ايدىنى دا ۇزدىكسىز كەڭەيىپ كەلەدى“. شاڭ پىڭ تىلشىگە بىلاي دەدى: وتكەن 10 نەشە جىلدا قورىق ىشىندەگى ۇلكەندى - كىشىلى كولدەر، بۇلاقتار كىشىدەن تۇتاسىپ، ودان ايدىن قالىپتاستىردى، تەك قورىقتاعى ەڭ ۇلكەن اششى كول اياققۇم كولىنىڭ ايدىنى وتكەن 30 جىلدا ％60تەن استام كەڭەيىپ، اۋدانى 500 نەشە شارشى كيلومەتر ارتتى.
ايناداي ءمولدىر كوگىلدىر تولقىن جاعادا تۇرعان ادامدى ەلىتەدى. شاڭ پىڭ كول ايدىنىن نۇسقاپ تۇرىپ تىلشىگە بىلاي دەدى: ”10 جىلدىڭ الدىندا، بۇل ارادا ’اياققۇم كولى‘ دەگەن جازۋ جازىلعان ءبىر مەتردەن بيىك تاس بار بولاتىن. بەرتىنگى بىرنەشە جىلدا كول ايدىنىنىڭ ۇلكەيۋى جانە كول جاعاسىنىڭ كەڭەيۋىمەن سول تاس سۋ استىندا قالدى“.
ۋاقىت پەن كەڭىستىكتەن اتتاعان ”جاپان ءتۇزدىڭ قورعاۋشىلارى“
ورتاشا تەڭىز دەڭگەيىنەن بيىكتىگى 4500 مەتر، اۋاسى سيرەك بولعاندىقتان، بۇل ارا دا ايگىلى ”ەلسىز ءوڭىر“. وتباسىنداعىلاردان الىسقا كەتىپ، ءۇستىرتتى مەكەندەپ، ىزعارلى بورانمەن ايقاسىپ، وسى ”ءۇستىرت زەرەكتەرىن“ قورعاۋعا كەلگەن وسىنداي ءبىر توپ ”جاپان ءتۇزدىڭ قورعاۋشىلارى“ بار.
”شارلاناتىن جولدىڭ جاعدايى ناشار، ءار جولى، ءسوز جوق، 2 اۆتوكولىك قاجەت، شىعىر، تەمىر كۇرەك العاندا عانا جولعا شىعا الامىز“. قورىقتى باسقارۋ مەكەمەسىنىڭ زاڭ اتقارۋدى باقىلاۋ ءبولىمىنىڭ كادرى بۋرىنبات تىلشىگە بىلاي دەدى: ”اپتا سايىن ءاربىر ءتۇيىندى شارلايمىز، جولدا ۇنەمى كۇتپەگەن ىستەر تۋىلىپ تۇرادى“. قورىقتا قىزمەت ىستەگەنىنە 10 نەشە جىلدان اسقان ول ”ءتىرى قاريتا“ اتالعان.
”دي، دي، دي“! اۆتوكولىك يەن دالاعا جەتكەندە، ءبىر ءداۋ جابايى قوداس اۆتوكولىككە تۇرا شاپتى، اۆتوكولىككە 50 سانتيمەتر قالعاندا اۆتوكولىكتىڭ بەرگەن سيگنالىنان شوشىپ دەرەۋ بۇرىلا بەرىپ كلت توقتادى، اۆتوكولىكتىڭ نە ەكەنىن بىلمەي قادالىپ قاراپ ءبىراز تۇردى دا، ءوز جولىنا ءتۇستى.
بۋرىنبات كۇلە بىلاي دەدى: ”جابايى حايۋاناتتارمەن مۇنداي كەزدەيسوق كەزدەسۋلەر بۇرىندارى دا بولعان، قازىر ادەت بولىپ كەتتى“. ”كەزىندە شاڭ پىڭ قورعاۋ پۋنكتىنىڭ اۋلاسىندا جابايى قوداستى تۇندە كەزىكتىرگەن، تاعى ءبىر شارلاۋشى ۇتناسىن تيبەت قوڭىر ايۋىن دا كەزىكتىرگەن“... بۋرىنباتتىڭ نازارىندا، ءاربىر شارلاۋشىنىڭ وزىنە ءتان حيكاياسى بار.
”جابايى حايۋاناتتار مەيلى قاي جەردە بولسىن، ءبىز ولاردى الىستان قورعاپ تۇرامىز“. ەسەكباتتى قورعاۋ پۋنكتىنىڭ باستىعى جاڭ شىڭفا بىلاي دەدى: ”ءۇستىرت زەرەكتەرىن“ ءتىپتى دە ويداعىداي قورعاۋ ءۇشىن، التىنتاۋ باسقارۋ مەكەمەسى ىلگەرىندى - كەيىندى ەل ءىشى - سىرتىنداعى 20 نەشە اكادەميا - ورىندار مەن جانە عىلمي زەرتتەۋ قۇرىلىمدارىمەن 50 نەشە ءتۇرلى زەرتتەۋ قىزمەتىن ورىستەتىپ، 3 رەت جالپىلىق عىلمي زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، ەكولوگيا جۇيەسىنىڭ قالپىنا كەلۋ بەتالىسى، حايۋاناتتار شوعىرى سانىنىڭ وزگەرىسى، وسىمدىك جامىلعىسى اۋدانىنىڭ ارتۋى - ازايۋى سياقتىلاردى باقىلاۋ - ولشەۋ ساندى مالىمەتىمەن قامدادى.
جاقىندا قورىقتا ۇزبەي قالىڭ قار جاۋىپ، تاۋدا مەكەندەگەن تيبەت قوڭىر ايۋى قىسقى ۇيقىدان بۇرىن جەتەرلىك ازىقتانۋ ءۇشىن، ەسەكباتتى قورعاۋ پۋنكتىنە ءجيى كەلىپ ”ازىق جەيتىن بولدى“. بۇل ”ءداۋدى“ قۋىپ جىبەرۋ ءۇشىن، قىزمەتكەرلەر تاياۋ جەردەگى چيمانتاع اۋىلدىق ۇكىمەتىنەن كومەك سۇرايدى.
”ايۋ تاعى كەلدى مە“؟ اۋىل باستىعى باكىر يۇنۇس حاباردار بولعان سوڭ، بىرنەشە اۋىل كادرىمەن بىرگە اۆتوكولىكتى ايداپ قورعاۋ پۋنكتىنە كەلەدى، ”ارالىعى 200 نەشە مەتر بولعانىمەن، جابايى حايۋاناتتار ءجيى كەزدەسەتىندىكتەن، ادامداردىڭ باس اماندىعى ءۇشىن، ءسوزسىز، اۆتوكولىك ايداۋ كەرەك“.
اينالاداعى نەشە 100 كيلومەتر كەلەتىن ءورىستىڭ يەسى جابايى حايۋاناتتار. كولدى جاعالاپ سالىنعان چيمانتاع اۋىلدىق ۇكىمەتى مەن ەسەكباتتى قورعاۋ پۋنكتى قورىقتاعى ادامزات قونىستانعان جەر ەسەپتەلەدى.
مالشىلار مالدى كوپ جايعاندىقتان، تاۋدى قورعاۋ ءبىر مەزگىل مۇشكىل حالگە تۇسكەن. 10 نەشە جىلدىڭ الدىندا، جەرگىلىكتى ۇكىمەت جايلىمدى قالپىنا كەلتىرۋ، كەن كاسىپورىندارىن شەگىندىرۋ سياقتى ساياساتتاردى جالپىلاستىرۋ بەكىمىن جاسادى. ”بايىنعولين وبلىسى وڭتۇستىك شينجياڭعا ورنالاسقان، ەكولوگيالىق ورتاسى ءبىرشاما ءالسىز، ەكولوگيالىق ورتانى قورعاۋ مەن وڭاۋدى ماڭداي الدى ورىنعا قويىپ، حالىق بۇقاراسىن ەكولوگيالىق وركەنيەت قۇرىلىسىنىڭ تابىسىنان تەڭ يگىلىكتەندىرۋ كەرەك“، - دەدى بايىنعولين موڭعۇل اۆتونوميالى وبلىستىق پارتكومنىڭ شۋجيى رىن گۋاڭپىڭ.
چيمانتاع اۋىلىنداعى 113 وتباسىنداعى 407 ادام سونىمەن توپقا ءبولىنىپ تاۋ ەتەگىندەگى اۋدان قالاشىعىنا كوشىرىلىپ، ءۇستىرتتىڭ ءالسىز ەكولوگيالىق ورتاسى قورعالىپ قانا قالماستان، شىت جاڭا وسى زامانعى تۇرمىسپەن دە قاۋىشتى. بۇگىنگى كۇندە نەشە 100 كيلومەتر شالعايداعى چارقىلىق اۋدانى تاسساي قىستاعىندا جايلىمدى قالپىنا كەلتىرگەننەن كەيىن قونىستانعان نەشە 10 وتباسى بار. ”ءار جىلى 60 مىڭ يۋاننان استام جەم - ءشوپ تولىقتاماسى بار“. بيىل 62 جاستاعى ماليكە تۇردى كەزىندە ۇزاق ۋاقىت قورىقتا مال باققان، ەتەككە كوشكەننەن كەيىن، ءار جىلعى نەشە 10 مىڭ يۋاندىق ەكولوگيالىق پايدا ونى ۋايىمنان ارىلتتى، ”قوي ازايىپ، تاۋدىڭ تابيعاتى جاقساردى، ءبىزدىڭ تۇرمىسىمىز دا باقىتتى بولا ءتۇستى“.
مەملەكەت باقشاسىن قۇرۋعا ءوتىنىش بەردى
قىس باسى، تەڭىز دەڭگەيىنەن بيىكتىگى 4500 نەشە مەتر كەلەتىن قويانتاۋىنىڭ ءبىر اڭعارىندا ىزعارلى بوران سۇيەكتەن وتەدى. شۇي جۇنچۋان قىزمەتتەستەرىمەن بىرگە ينفرا قىزىل ساۋلەلى فوتو اپپاراتىن تاس ۇيىندىلەرىنىڭ اراسىنا قويىپ، وسى ارادان وتەتىن بارىستى ەستەلىككە الۋعا دايىندالدى.
”مۇنداعى ماقساتىمىز قورىقتىڭ شىعىس بولىگىنىڭ بارىس زەرتتەۋدەگى بوستىعىن تولتىرۋ ءارى كۇنلۇن تاۋى مەملەكەت باقشاسىنىڭ كانديدات وڭىرىنە ’لايىقتى ورىن‘ تاڭداۋ“. التىنتاۋ باسقارۋ مەكەمەسىنىڭ باستىعى ويۇنبات بىلاي دەدى: قورىقتىڭ چيڭحاي − شيزاڭ ۇستىرتىنەن تارىم ويپاتىنا دەيىنگى ۆەرتيكالدى تەڭىز دەڭگەيى پارقى 3000 نەشە مەتردەن اسادى، مۇنداي ۇلكەن ارالىق، كەمەلدى دە وزگەشە ەكولوگيالىق جۇيە وتە ۋاكىلدىك سيپات الادى.
40 جىلدان بەرى ”كۇنلۇن سىرلى القابىن“ قورعاۋ تەبىنى ۇزدىكسىز ارتىپ كەلدى. ”قورىق 1983 - جىلى قۇرىلىپ، 2 جىلدان كەيىن مەملەكەت دارەجەلى جاراتىلىستىق قورىققا ءوسىرىلدى، قازىر مەملەكەت باقشاسىن قۇرۋعا ءوتىنىش ەتۋدەمىز“. ويۇنبات بىلاي دەدى: ورتانى قورعاۋ ۇستانىمىنىڭ جۇرت جۇرەگىنە كۇن سايىن ۇيالاۋىنا جانە ءىس جۇزىندىك جاعدايدىڭ ۇزدىكسىز وزگەرۋىنە ىلەسە، «شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنىڭ التىنتاۋ مەملەكەت جاراتىلىستىق قورىعىن باسقارۋ ادىسىنە» دە ىلگەرىندى - كەيىندى كوپ رەت وزگەرىس ەنگىزىلدى، بۇل قورىقتىڭ باياندى دامۋىنا پارمەندى زاڭدىق تىرەك ازىرلەدى، ءتىپتى دە ماڭىزدىسى، ول جەرگىلىكتى ءار دارەجەلى ۇكىمەتتىڭ ۇزدىكسىز قاجىماي كۇش سالۋىنىڭ بەينەسى.
كۇنلۇن تاۋى مەملەكەت باقشاسىنىڭ كانديدات ءوڭىرى بولعان قويان كولى نەشە 10 مىڭ تيبەت بوكەنىنىڭ تولدەيتىن ءوڭىرى. ”بۇل ارا التىنتاۋ مەن ورتا كۇنلۇن سىندى ەكى قورىقتىڭ شەكارالاسقان وڭىرىنە ورنالاسقان، ەكى ورىنعا ءبولىپ باسقاراتىن بولساق، قورعاۋعا ءتيىمسىز. ال قازىر ەكى ورىن مەملەكەت باقشاسىن قۇرۋعا بىرگە ءوتىنىش بەرىپ وتىر، مۇنداي بولعاندا ەكولوگيالىق جۇيەنىڭ اۋەلگى بەينەسىن بارىنشا قورعاۋعا بولادى“. بەيجيڭ ورمانشىلىق داشۋەسى مەملەكەت باقشاسىن زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ مەڭگەرۋشىسى جاڭ يۇيجۇن بىلاي دەدى: مەملەكەت باقشاسىن قۇرۋ بايلىقتى قورعاۋ بارىسىندا ورىن تەۋىپ وتىرعان بىتىراندى باسقارۋ ماسەلەسىن شەشۋگە ءتيىمدى، بولاشاقتا جابايى حايۋاناتتار، وسىمدىكتەر ءتىپتى دە جاقسى تىرشىلىك ورتاسىنا يە بولادى. بۇل ءدال ”تاۋ، سۋ، ورمان، اتىز، كول، جايلىم، قۇمدى ءبىر تۇلعالاندىرا قورعاۋ مەن جۇيەلى وڭاۋعا تاباندى بولۋدىڭ“ جاندى ەسكەرتپەسى.
بۇگىنگى كۇندە شينجياڭنىڭ كەڭ - بايتاق دالاسىندا، شولەيتتەنگەن جانە قۇمايتتانعان جەر اۋدانى بىردەي ازايدى، وزەن، كول باستىقتارى ءتۇزىمى، ورمان باستىقتارى ءتۇزىمى تۇنىق سۋ، جاسىل تاۋدا ”ارناۋلى قورعاۋشىلاردىڭ“ بولۋىنا مۇمكىندىك جاراتتى، اۆتونوميالى رايون دارەجەلىدەن جوعارى 28 جاراتىلىستىق قورىق قۇرىلدى، بۇل تۇتاس رايون جەر اۋدانىنىڭ ％10ىن يەلەپ، جابايى حايۋاناتتاردى، وسىمدىكتەردى قورعاۋعا، ورگانيزمدەردىڭ الۋان تۇرلىلىگىن قورعاۋعا جاسىل ”باسقالقا“ ازىرلەدى.
(تىلشىلەر لي زىلياڭ، لي شياڭ، گۋ يۇي، سۋ چۋان - ي)
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 12 - ايدىڭ 5 - كۇنى ۇرىمجىدەن بەرگەن حابارى)
جاۋاپتى رەداكتورى : نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى
تەلەفون: 65367915-010 حات ساندىعى: kazakh@peopledaily.com.cn
بۇل بەتتىڭ باسپا ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان، كەلىسىمنەن وتپەي كوشىرىپ پايدالانۋعا بولمايدى
Copyright © 1997-2023 by www.people.com.cn. all rights reserved
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى
