جوعارى ولشەم، جوعارى ساپالى قۇرىلىس جوعارى ساپالى تۇرمىس كەڭىستىگىن قالىپتاستىردى (جاڭا داۋىردەگى رەفورما جاساپ، ەسىك اشۋدىڭ ءبىرىنشى شەبىنەن الىنعان حابار . ناق مايدان شولۋى)

[ءبىرىنشى شەپتە كورگەن - بىلگەنىمىز]

شيۇڭ - ان جاڭا رايونىن قۇرۋ − مىڭ جىلدىق ۇلى جوسپار، مەملەكەتتىڭ ءىرى ءىسى، باس شۋجي شي جينپيڭ ”زەردەلى، جاسىل بولۋدى، جاڭالىق اشۋدى شيۇڭ - ان جاڭا رايونىنىڭ تاماشا تانىسقىسىنا اينالدىرۋدى“ تالاپ ەتتى. پارتيا 20 - كەزەكتى ورتالىق كوميتەتى ءۇشىنشى جالپى ءماجىلىسىنىڭ «قارارىندا»: ”شيۇڭ - ان جاڭا رايونى قۇرىلىسىن جوعارى ولشەممەن، جوعارى ساپامەن ىلگەرىلەتۋ كەرەك“ دەپ اتاپ كورسەتىلدى.

شيۇڭ - انعا بارساڭىز، بولاشاققا جولىعاسىز.

قالا ەسەپتەۋ ورتالىعىندا ”بۇلتتىق جۇيەدەگى شيۇڭ - ان“ كوز الدىمىزعا جايىلدى. قالا فيزيكالىق كەڭىستىكتە بۋىن تارتادى، سيفرلى كەڭىستىكتە دە وسەدى. سەنزور نەرۆ ۇشى سياقتى قالانىڭ يمپۋلسىن سەزىپ، ”قالانىڭ ۇلكەن ميىنا“ جەتكىزەدى. كوك ءتۇستى ەكراندا وراسان زور مولشەردەگى ساندى مالىمەتتەر ۇزدىكسىز جاڭالانىپ تۇر. 100 دەن استام كاسىپتىك جۇيە تۇگەلدەي ”بۇلتتىق“ جۇمىس جۇرگىزىپ، قالا تۇرعىندارىنا جان ـ جاقتى ساپالى قىزمەت وتەۋدە.

قالا ءتىپتى دە زەرەك، ءتىپتى دە زەردەلى، باسقارۋ ءتىپتى دە ءونىمدى، تۇرمىس ءتىپتى دە قولايلى بولادى.

سۋ مولدىرەپ، توڭىرەك جاسىل جەلەك جامىلدى، سۋ قۇستارى توپتالدى... بايياڭديانداعى وڭتۇستىك توسپاسىن سەيىلدەسەڭىز، بۇل ارانىڭ بۇرىن قىم - قۋىت شۇڭقىر بولعانىن ويلاۋ قيىن.

الدىمەن جاسىلداندىرىپ، سوڭىنان قالا قۇرۋدان ”3 كيلومەتر جۇرگەندە ورمانعا، ءبىر كيلومەتر جۇرگەندە ورمان بەلدەۋىنە، 300 مەتر جۇرگەندە باقشاعا كىرۋگە“ دەيىن؛ قالانىڭ سۋ سىمىرگىش بولۋىنان كومىر قىشقىل گازىنان ادا بولۋىنا دەيىن؛ قىزمەت پەن تۇرعىن ءۇيدىڭ تەپە ـ تەڭدىگىنە، ءوندىرىس پەن قالانىڭ توعىسۋىنا تالپىنۋدان قۇبىر جەلىسىن جەر استىنا ءتۇسىرىپ، جالپىلىق قۇبىر ءدالىزىن قۇرۋعا دەيىن... جاسىل جەلەك جامىلعان ەكولوگيالىق كەڭىستىك قالىپتاسىپ، قالا ادام مەن تابيعاتتىڭ جاراسىمدى قاتار ءومىر ءسۇرۋىن جۇزەگە اسىردى.

”شيۇڭ - اننىڭ 16 تارماقتى دارىندىلار شاراسى“ جەر - جەردەگى دارىندىلاردى باۋرادى، بەيجيڭ – شيۇڭ - ان اكىمشىلىك قىزمەت وتەۋى ”ءبىر قالا“ داۋىرىنە جەدەل قادام تاستادى، شيۇڭ - انعا كەلىپ، ءىرى ءىس تىندىرۋ كوپتەگەن جاسامپاز دارىندىلاردىڭ ورتاق تانىمىنا اينالدى.

نەگىزگى تاقىرىپتىق عيماراتتاردا ”جۇمىستى عيمارات ءىشى – سىرتىندا ىستەۋ، كاسىپ سالاسى جوعارعى، تومەنگى اعاردى ۇشتاستىرۋ“ جۇزەگە استى؛ جاڭالىق اشۋ جارىستارى جاڭا تەحنيكالاردى، جاڭا ونىمدەردى، جاڭا جاسامپازدىقتاردى تولاسسىز جارىققا شىعاردى... جاڭالىق اشۋ تۇعىرىن ورناتىپ، جاڭالىق اشۋ ەكولوگياسىن قالىپتاستىرۋ شيۇڭ ـ اننىڭ ”جاسامپاز قالا“ بولۋ قاسيەتىن تولىق ايگىلەدى.

كاسىپكە، قونىستانۋعا قولايلى بولىپ، الىس پەن جاقىندى توعىستىردى. تۇڭعىش رەت كەلگەندەر ”جاناشىرلارىمدى كورگەندەي بولدىم“ دەيتىن بولدى، ۇنەمى تۇراتىن تۇرعىندار ”جانعا جايلى ەكەن“ دەيتىن بولدى، ادامدى نەگىز ەتكەن شيۇڭان - دا بارلىق جەردەن ”ادامعا“ دەگەن قۇرمەت سەزىلەدى.

شيۇڭ - ان بەكەتىنىڭ پويەز كۇتۋ زالىندا سەكۋند، مينۋت، ۋاقىت، كۇن، جىل سىندى 5 ساقينادان قۇرالعان ”مىڭ جىلدىق دوڭگەلەك“ كۇندىز - ءتۇنى اينالىپ، ”مىڭ جىلدىق جوسپاردىڭ قازىردەن باستالعاندىعىنىڭ“ سيمۆولى بولدى.

ۇزاق ۋاقىت ۇلەس قوسۋدا ۋاقىتپەن جارىسۋ كەرەك.

[ناق مايدان شولۋى]

قالا − وسىزاماندانۋدىڭ ماڭىزدى دانەكەرى. قالانىڭ جوعارى ساپالى دامۋىن ىلگەرىلەتۋدە، ءسوز جوق، حالىقتى وزەك ەتۋ كەرەك. باس شۋجي شي جينپيڭ بىلاي دەپ باسا دارىپتەدى: ”ادامدى وزەك ەتكەن قالا ـ قالاشىقتاندىرۋدى اناعۇرلىم ويداعىداي ىلگەرىلەتىپ، قالانىڭ اناعۇرلىم اقاۋسىز، اناعۇرلىم حاۋىپسىز، اناعۇرلىم جانعا جايلى بولۋىنا مۇمكىندىك جاساپ، قالانى حالىق بۇقاراسىنىڭ جوعارى ساپالى تۇرمىس كەڭىستىگىنە اينالدىرۋ كەرەك“. ورتالىق قازىنا - ەكونوميكا كوميتەتىنىڭ 11 - رەتكى ماجىلىسىندە: ”قالانىڭ نەگىزدىك قۇرىلعى قۇرىلىسىن كۇشەيتىپ، جوعارى ساپالى تۇرمىس كەڭىستىگىن قالىپتاستىرۋ كەرەك“ دەپ اتاپ كورسەتىلدى.

جاڭا داۋىردەن بەرى ەلىمىزدىڭ قالا دامۋىندا وراسان زور تابىستارعا قول جەتتى، تۇراقتى حالىقتىڭ قالا - قالاشىقتانۋ شاماسى %66.2 كە جەتتى، قالانىڭ كوتەرىمدىلىگى، قامتىمى، قونىستانۋعا ۇيلەسىمدىلىگى ۇزدىكسىز جوعارىلادى، ”قالا تۇرمىستى اناعۇرلىم كورىكتەندىرە تۇسەدى“ دەگەن ارمان ۇزدىكسىز رەالدىققا اينالۋدا.

پارتيا 20 - قۇرىلتايىنىڭ بايانداماسىندا: ”قونىستانۋعا جايلى، يكەمدى، زەردەلى قالا قۇرۋ“ ورتاعا قويىلدى. پارتيا 20 - كەزەكتى ورتالىق كوميتەتى ءۇشىنشى جالپى ءماجىلىسىنىڭ «قارارىندا»: ”قالا قۇرىلىسى، اينالىمى، باسقارۋ ءتۇزىلىسى رەفورماسىن تەرەڭدەتىپ، قالانىڭ دامۋ تاسىلىندە بۇرىلىس جاساۋدى جەدەلدەتۋ“ تالاپ ەتىلدى. شيۇڭ ـ ان جاڭا رايونى قۇرىلىسىنىڭ دامۋى قالا قۇرىلىسىن جوعارى ولشەممەن، جوعارى ساپامەن ىلگەرىلەتۋگە، جوعارى ساپالى تۇرمىس كەڭىستىگىن قالىپتاستىرۋعا ماڭىزدى وي سالدى.

قونىستانۋعا قولايلى بولىپ، بۇقارانىڭ تۇرمىسىن ءتىپتى دە جايلى ەتۋ كەرەك.

قالانىڭ بيىكتىگى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار جىلۋلىعى دا بولۋى كەرەك. باس شۋجي شي جينپيڭ بىلاي دەپ باسا دارىپتەدى: ”بۇقارانىڭ تۇرمىسىن اناعۇرلىم جايلى ەتۋ سىندى وسى ۇستانىمدى قالا جوباسى قۇرىلىسىنىڭ قان تامىرىمەن توعىستىرىپ، ءاربىر نازىك بۋىندا ايگىلەۋ كەرەك“.

جياڭسۋدىڭ سۋجوۋ قالاسى ”ادامدى نەگىز ەتۋ، ۇلكەن – كىشىمەن تۇگەل دوستاسۋ“ پرينسيبى بويىنشا، ارالىقتى بۇزىپ، سايكەسۋگە ءمان بەرىپ، قاتىناس شەڭبەرى، باقشا شەڭبەرى، ساۋدا شەڭبەرى، تۇرمىس شەڭبەرى سىندى ”4 شەڭبەر بىرىكتىرىلگەن“ قالا بىرلىگىن قالىپتاستىردى. شيۇڭ - ان جاڭا رايونى 15 مينۋتتىق تۇرمىس شەڭبەرىن جوبالاپ، ساپالى، بىركەلكى الەۋمەتتىك قىزمەت وتەۋمەن قامدادى.

جىجياڭ ولكەسىنىڭ حاڭجوۋ قالاسى مەيىر باعىشتاۋ ايالداماسىن قۇرىپ، تۇزدەگى قىزمەتكەرلەردىڭ اۋىز سۋ، تاماق، دەمالىس سياقتى ماسەلەلەرىن شەشتى؛ شاندۇڭ ولكەسىنىڭ جينان قالاسى سىرتتان كەلگەن جۇمىسكەرلەردىڭ كىتاپ وقۋ بولمەسىن قۇرىپ، ”كينونى جۇمىس ورنىنا جەتكىزۋ“، ”چۋانچىڭ ءبىر كۇندىك ساياحاتى“ سياقتى قيمىلداردى ورىستەتىپ، قالىڭ ەڭبەكشىلەردىڭ رۋحاني مادەنيەت قاجەتىن اناعۇرلىم ويداعىداي قاناعاتتاندىردى...

حالىق قالاسى ۇستانىمىن امالياتتا ايگىلەپ، قالا دامۋىنىڭ ”زاتپەن تانىسۋىنا“، ونان دا ماڭىزدىسى، ”اداممەن تانىسۋىنا“ مۇمكىندىك جاساعاندا عانا، ”حالىق قالاسى“ حالىقتى اناعۇرلىم جاقسى باقىتقا كەنەلتە الادى.

سەرپىمدىلىك قالانىڭ دامۋىن اناعۇرلىم باياندى ەتەدى.

مەيلى قالا جوباسى بولسىن، الدە قالا قۇرىلىسى بولسىن، مەيلى جاڭا قالا رايونى قۇرىلىسى بولسىن، الدە كونە قالا رايونىن جاڭالاۋ بولسىن، بارلىعىندا ”ءوندىرىس، تۇرمىس، ەكولوگيالىق كەڭىستىكتى ۇيلەسىمدى ورنالاستىرىپ، ىشكى ءمان ۇلگىسىندەگى، شوعىرلى، جاسىلدانعان جوعارى ساپالى دامۋ جولىمەن ءجۇرۋ“ كەرەك، سوندا عانا جوعارى ساپالى دامۋ مەن جوعارى ساپالى تۇرمىستى ورگانيكالى ۇشتاستىرىپ، ءبىر ـ بىرىنە ساي كەلۋگە بولادى.

2022 – جىلى 5 - ايدا «حاۋىپسىز، يكەمدى قالالاردى باعالاۋ باعدارلاماسىنىڭ» مەملەكەتتىك ولشەمى اتقارىلا باستادى. تاياۋدا باسىپ تاراتىلعان «ادامدى نەگىز ەتكەن جاڭاشا قالا - قالاشىقتاندىرۋ ستراتەگياسىن ىشكەرىلەي اتقارۋدىڭ 5 جىلدىق ارەكەت جوسپارىندا» ”قالانى جاڭالاۋ جانە حاۋىپسىزدىك سەرپىمدىلىگىن جوعارىلاتۋ ارەكەتىن اتقارۋ“ ايقىن ورتاعا قويىلدى.

بەيجيڭنىڭ «يكەمدى قالا قۇرىلىسىن جەدەل ىلگەرىلەتۋ جونىندەگى جەتەكشى پىكىرىنەن» «شاڭحاي قالاسىنىڭ قالانى جاڭالاۋ ارەكەت جوباسىنا (2023 − 2025 - جىل)» دەيىن، كوپتەگەن قالا يكەمدى قالاعا قاتىستى ساياساتتاردى نەمەسە جوبالاردى ىركەس - تىركەس شىعارىپ، زەردەلى قالا، سۋ سىمىرگىش قالا، جاسىل، تومەن كومىرتەكتى، ەكولوگيالىق ورتانى قورعاۋ سياقتى كوپ جاقتان كۇش سالدى.

2024 ـ جىلدان باستاپ ورتالىق قازىنا ءادىس ـ امالدى جاڭالاپ، ءىشىنارا قالالاردىڭ قالانى جاڭالاۋدان ۇلگى كورسەتۋ قىزمەتىن ورىستەتۋىنە قولداۋ كورسەتىپ، 3 جىلدىق ۇلگى كورسەتۋ ارقىلى قالانىڭ جەر استى قۇبىر تورابىن شوعىرلى جاتقىزۋ دەڭگەيى مەن حاۋىپسىزدىگىن ورنىقتى جوعارىلاتىپ، تۇرمىستىق لاس سۋدى جيناۋ، ءبىر جاقتى ەتۋ ونىمدىلىگىن جوعارىلاتۋعا كۇش سالدى...

رەفورما جاساۋدى، جاڭالىق اشۋدى قوزعاۋشى كۇش ەتىپ، قالانىڭ كاسىپ كۇيىن، فۋنكتسياسىن، ساپاسىن ۇزدىكسىز جوعارىلاتىپ، ءوندىرىس كەڭىستىگىنىڭ شوعىرلى، جوعارى ءونىمدى، تۇرمىس كەڭىستىگىنىڭ جانعا جايلى، ۇيلەسىمدى، ەكولوگيالىق كەڭىستىكتىڭ تاۋى جاسىل، سۋى تۇنىق بولۋىن جۇزەگە اسىرۋ كەرەك.

اقىل - پاراسات باسقارۋ دەڭگەيىن اناعۇرلىم جوعارىلاتتى. عىلىم ـ تەحنيكا ارقىلى جەتەكشىلىك ەتۋگە تاباندى بولىپ، سيفرلاندىرۋ تاسىلىنەن تولىق پايدالانۋ قالانى باسقارۋدىڭ ەگجەي ـ تەگجەيلى، عىلمي بولۋ، زەردەلىلەنۋ دەڭگەيىن جوعارىلاتۋعا ءتيىمدى. چۇڭچيڭنىڭ ”پاراساتتى ۇلكەن ميى“ اۆتوكولىكتەر كوپ جول اۋىزدارىنا 15 سيگنال شىراعى جوباسىن دايىنداپ، قاتىناستىڭ كەپتەلۋىن ءونىمدى تۇردە باسەڭدەتتى. شاڭحاي اكىمشىلىك قىزمەت وتەۋدى ”ءبىر جەلىدە ءبىر تۇتاس ءبىتىرۋدى“ جانە قالا اينالىمىن ”ءبىر جەلىدە ءبىر تۇتاس باسقارۋدى“ جولعا قويىپ، قالا تۇرعىندارىنىڭ ءتۇرلى الەۋمەتتىك قىزمەت وتەۋدەن يگىلىكتەنۋىنىڭ اناعۇرلىم قولايلى بولۋىنا مۇمكىندىك جاسادى.

”وسى زامانعى عىلىم ـ تەحنيكالىق تاسىلدەردەن پايدالانىپ زەردەلىلەندىرۋدى جۇزەگە اسىرۋعا شەبەر بولۋمەن بىرگە، ىجداعاتتىلىقپەن، سابىرلىلىقپەن، شەبەرلىكپەن ەگجەي ـ تەگجەيلى ىستەپ دەڭگەيىن جوعارىلاتۋ كەرەك“، دالمە ـ ءدال وي جۇگىرتۋدى كۇشەيتىپ، ”اۋقىمدى ءارى نازىك بولۋعا“ تاباندى بولعاندا عانا، قالانى باسقارۋدىڭ وسىزاماندانۋ دەڭگەيىن ۇزدىكسىز جوعارىلاتۋعا بولادى.

وسىزامانداندىرۋدىڭ ءمانى − ادامنىڭ وسىزاماندانۋى. حالىق قالاسىن حالىق قۇرۋعا، حالىق قالاسىن حالىق ءۇشىن قۇرۋعا تاباندى بولىپ، قالانىڭ جوعارى ساپالى دامۋىن ىلگەرىلەتىپ، حالىقتىڭ جوعارى ساپالى تۇرمىس قاجەتىن قاناعاتتاندىرعاندا عانا، ءسوز جوق، جۇڭگو ۇلگىسىندەگى وسىزامانداندىرۋدى ىلگەرىلەتۋگە قۇدىرەتتى قوزعاۋشى كۇش ازىرلەۋگە بولادى.

(«حالىق گازەتىنىڭ» تىلشىلەرى ليۋ ۋەيتاۋ، پىڭ فەي، جاڭ جىفىڭ)

كەلۋ قاينارى: حالىق تورابى